Müharibə və onun nəticələrinə təsir edən amillər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Haqq uğrunda aparılan ədalətli müharibədə qəhrəmanlıq rəmzləri yaranır. Persiyalıların Avropaya keçib, Afinanı işğal etmək niyyətində olan 200 minlik ordusunun qarşısını kəsmək üçün Leonidin başçılığı altında Fermonil keçidində ağlasığmaz igidlik nümayiş etdirən üç yüz spartalı, yaxud da ingilis işğalçılarına qarşı fransız xalqını geniş müqavimətə qaldıran Janna D`Ark unudulmaz qəhrəmanlıq, sarsılmaz vətənpərvərlik simvollarına çevrildilər. Spartalıların igidliyi ilə bizi 25, Fransanın qəhrəman qızı ilə isə 6 əsrə bərabər olan bir zaman məsafəsi ayırır. Ancaq onlar bu gün də mübarizlərin, vətənin taleyini şəxsi həyatından üstün tutanların qəlbində yaşamaqla, indiki dövrdə də əyilməyən insanların həqiqi müasirləri kimi görünürlər.

Müharibənin əks dəyərləri

Müharibədə bir qayda olaraq düşmənə ağır itki verənlər, döyüşdə daha çox canlı qüvvəni, sonralar isə havada daha çox təyyarəni sıradan çıxaranlar xüsusi hörmət və şöhrət sahiblərinə çevrilirdilər. Qan tökməkdə hədd tanımayanlar ən yüksək dövlət mükafatına layiq görülür, onların haqqında bəzən hətta yalan əfsanələr uydurulurdu. Hələ Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl (1934-cü ildə ) SSRİ-də hərbçilər üçün Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı təsis edilmişdi, müharibə qurtardıqda bu ada artıq minlərlə adam layiq görülmüşdü.

Yaponlar isə bu məsələdə daha uzağa getmişlər. Onlar döyüşməyi, Sinto, Mikado və Yamato (Sinto – əsasını təbiət ilahiliyini və əcdadların kultlarını əhatə edən dindir, Mikado – Yapon imperatorunun adlandığı tituldur, Yamato isə – ilk yapon dövlətinin adı olmaqla, bəzən “yapon ruhu”nu ifadə etmək üçün işlədilir) uğrunda həlak olmağı sevirdilər. Yaponların həyat və düşüncə tərzinə yaxşı bələd olan bir rus yazıçısının dediyi kimi, yapona çörək verməsən da olar, ancaq necə olursa-olsun, o, gözəl qaydada ölmək istəyir. Bu fikir həmin millətə məxsus olan adamların düşüncəsinə hakim kəsilmişdi. Təsadüfi deyildir ki, yapon samuraylarının kodeksi sayılan “ Busido”da deyilirdi ki, “ Borc dağ kimi ağırdır, lakin samurayın ölümü quş lələyi kimi yüngüldür”. Yaponlar digər xalqlarda olan adi təltiflərdən başqa həlak olan hərbçilərin rütbəsini də artırırdılar, bu onun xidmətinə ölümündən sonra verilən qiymət idi. Müharibədəki ən başlıca qəhrəmanlara isə “qundzin” titulu verilirdi, bu söz yapon dilində “müharibə allahı” deməkdir.

Buna təəccüblənmək də lazım deyildir. Axı müharibədə dinc dövrlərdə mövcud olan dəyərlər əsaslı dəyişikliyə məruz qalır, diametral əks olan dəyərlər sistemi meydana çıxır. Sülh dövründə insanı qətlə yetirməyə görə qatil ən ağır cəzaya məhkum edilirsə, bəzi ölkələrdə o, özü də həyatdan məhrum edilir, döyüş, müharibə, işğal vaxtı çox sayda qətlləri, bəzən hətta qırğınları icra edən və ya bu iyrənc əməliyyata başçılıq edənlər isə ən böyük hörmətə və şöhrətə yiyələnən adamlara çevrilirlər. Birinin mülkiyyətinə və ya yaşadığı evə azacıq ziyan vuran adam müvafiq cəzaya məhkum edildiyi halda, müharibə vaxtı bütöv şəhərləri, yaşayış məntəqələrini viranə qoyanlar, xarabalıga çevirənlər xüsusi ad-san qazanır, məşhurluq haləsinə bürünürlər.

Çingiz xan öz ordusu ilə 1220-ci ildə Xarəzmi tutduqda, şəhəri qarət etmək və dinc əhalini qılıncdan keçirmək əmrini verdi. Hitler hələ öz müharibələrinə başlamamışdan əvvəl İspaniyadakı Vətəndaş müharibəsində faşistlərinin lideri, general Frankoya kömək etmək məqsədilə Basklar ölkəsində olan Gernika şəhərinin aviasiya bombardmanı ilə yerlə yeksan etmişdi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə Hitler aviasiyası və qoşunları bu sıraya İngiltərədəki Koventrini, Fransadakı Oraduru, Belorusiyadakı Xatın kəndini əlavə etdi.

Amerikanlar həmin müharibənin son mərhələsində, 1945-ci ilin avqustunda öz canlı qüvvəsinin böyük itkisinə yol verməmək məqsədini əsas götürərək yapon şəhərləri Hirosimanı və Naqasakini atom bombası zərbəsi ilə təkcə nəhəng xarabalığa çevirmədilər, həm də hər iki şəhərdə iki yüz minə yaxın dinc əhalinin məhvinə səbəb oldular. Amerikanlar Vyetnam müharibəsində isə napalm bombardmanları ilə yaşayış məntəqələrini yanğına məruz qoyurdular. 1968-ci ildə Sonqmi kəndində 500 nəfər sakini güllələmiş, binaları yandırmışdılar. Bu hadisə dünya ictimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmuşdu. Təəssüf ki, bu cinayəti törədənlərə heç bir mühakimə qurulmadı. Hitler natsizminin dəhşətlərindən əzab çəkənlər isə, heç olmasa, Nyurnberq tribunalı tərəfindən yüksək rütbəli faşist hərbi cinayətkarları ölüm hökmünə və digər ağır cəzalara məhkum edildikdə, öz intiqam hisslərini bir qədər söndürə bilmişdilər.

Dünya həmin beynəlxalq tribunalın işini razılıqla qarşılasa da, onun ümumiyyətlə baş tutmasına və hökmlərinə zidd çıxanlar da oldu. Bunlardan biri, keçmiş ABŞ prezidenti Uilyam Taftın oğlu, senator Robert Taft idi. O, 1946-cı ilin payızında Senatda çıxış edərkən Nyurnberq məhkəməsinin işini və orada ABŞ nümayəndələrinin iştirakını kəskin tənqid etdi. Taft bu mövqeyində beynəlxalq hüququn prinsiplərinə əsaslandığını bildirərək bəyan etdi ki, tarixdə hələ heç vaxt qaliblər məğlubları mühakimə etməmişdilər. Əlbəttə, belə mövqeyi əsassız saymaq da çətindir, axı Taft öz mülahizələrində hüququn aliliyini əsas götürmüşdü. Müharibə cinayətkarlarının hamısını onsuz da mühakiməyə çəkmək mümkün deyildir. Yaxşı olardı ki, bəşəriyyət özünün anadangəlmə bu qüsuruna birdəfəlik qadağa qoyaydı və ərazi işğalına girişənləri, günahsız insanlara divan tutanları qanundan kənar elan etməklə, dünyanın bütün siyasi, iqtisadi və hərbi qüdrətini onları lazımınca cəzalandırmağa yönəldəydi. Belə mövqe həmin fikrə düşənləri yəqin ki, öz sərsəmliklərindən əl çəkməyə məcbur edərdi. Bu vaxt bütün xalqlar birdəfəlik rahat nəfəs alardı, Bibliyada göstərildiyi kimi şirlə qoyun bir yerdə yatardı.

Çox təəssüf ki, müharibələrin ardı-arası kəsilmir. İkinci Dünya muharibəsindən sonra iki fövqəldünya dövləti – ABŞ və SSRİ müvafiq olaraq hərbi və iqtisadi cəhətdən çox zəif olan Vyetnamda və Əfqanıstanda öz vassal dövlətlərini yaratmaq üçün onların ərazilərinə girib uzunmüddətli müharibə apardılar. Lakin ABŞ Vyetnamdan sillə zərbəsi almaqla, 1965-ci ildə başladığı iri miqyaslı müharibəni 1973-cü ildə dayandırmalı oldu. Bundan 16 il sonra, 1989-cu ildə SSRİ Əfqanıstanda apardığı on il ərzindəki vuruşların olduqca uğursuz, əslində nəticəsiz olduğunu dərk etdikdə, onun ərazisindən qoşunlarını çıxarmaq məcburiyyətində qalmaqla, ABŞ kimi eyni biabırçılıq zərbəsinə məruz qaldı. Hər iki qanlı avantyura həmin dövlətlərin nüfuzuna ciddi təsir göstərdi. SSRİ isə bir onillik keçdikdən sonra tarix səhnəsini bütünlüklə tərk etməli oldu.

Müharibədən qalib gələn tərəf heç də həmişə onun bəhrələrindən lazımınca qidalana bilmir. Bunu SSRİ-nin müharibədən sonrakı ömrü aydın surətdə təsdiq edir. İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan, əraziləri xarabalığa çevrilən Almaniya və Yaponiya isə ağır iqtisadi itkilərinə, sənayelərinin tamamilə iflic vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq, bu ağır xəstəlikdən tezliklə sağalmağı bacardılar. Yaponiya məğlubiyyətdən iki onillik sonra dünyanı özünün “Yapon möcüzəsi” ilə təəccübləndirdi. Qərbi Almaniya isə amerikanların Marşall planından bəhrələnib, öz sənayesini bərpa etdi və tezliklə Avropanın iqtisadi cəhətdən ən qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrildi. Almaniya müharibədəki məğlubiyyəti hesabına öz ərazisinin əvvəlcə dörd zonada, sonra isə iki dövlətə bölündüyünün şahidi olduğu halda, 1989-cu ildə bu vəziyyətə son qoyub, vahid dövlətdə birləşdi.

Bu nöqteyi- nəzərdən müharibə bir “ böyük illuziyadır”, çünki nominal qalib, güman ki, prinsipcə əldə etdiyindən daha çox itirəcəkdir.

Tarixdən dərs almaq zərurəti

Yuxarıdakı misalların əyani davamı kimi Ermənistan 1990-cı illərin əvvəllərində apardığı müharibədə Azərbaycanın tarixi və hüquqi ərazisinin beşdə birini işğal etsə də, iqtisadi və sosial cəhətdən getdikcə zəifləməyə başladı, ölkə əhalisi kütləvi surətdə öz doğma evlərini tərk edib, bir qədər əlverişli yaşayış şəraiti tapmaq ümidi ilə xarici ölkələrə üz tutdu. İrlandiya əhalisi XIX əsrin ortalarındakı dəhşətli aclıqdan vətənini tərk edib, əsasən, Amerika Birləşmiş Ştatlarına mühacirət etmişdi. Ona görə də, indi vətəndə yaşayan irlandların sayı xarici ölkələrdə yaşayanların miqdarından xeyli azdır. Ermənistan əhalisi birbaşa aclıqla üzləşməsə də, ağır yaşayış şəraitinə davam gətirməyib öz ölkəsini atıb, uzaq diyarlara getməyə məcbur oldu. Ermənistanda da yaşayan ermənilərin sayı hazırda kəskin surətdə azalmaqla, xarici ölkədə yaşayanların sayından əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Əslində bu, Ermənistan dövləti üçün fəlakət təhlükəsinin zəng səsi hesab olunmalıdır.

Torpaqlarının bir hissəsi işğal olunan Azərbaycan isə böyük iqtisadi və sosial inkişaf yoluna qədəm qoymuş, paytaxtını, şəhərlərini görünməmiş qaydada abadlaşdırmış, gözəlləşdirmişdir. Öz tarazlaşdırılmış xarici siyasətinə görə Azərbaycan dünya birliyi ailəsində yaxşı nüfuz sahibinə çevrilmişdir. Azərbaycan dostluq etdiyi ölkələrə öz yardım əlini uzatmaqla, iqtisadi imkanları barədə olan köhnə stereotipləri də bütünlüklə dağıtmışdır.

Ermənistanı isə yaxın və uzaq perspektivdə daha sürətli iqtisadi tənəzzül və yoxsullaşma gözləyir. Belə olan halda onun özünü qalib kimi aparması, Azərbaycanın tarixi torpaqlarını işğal altında saxlamaq cəhdi əslində gülünc görünür və belə eybəcər status-kvonu hər vəchlə qoruyub dondurmaq arzusu ancaq onu apokalipsisə aparan bir yola daş döşəyir.

Müharibəyə başlayan və ondan nəsə qazanmaq niyyətində olan tərəf tarixdən ibrət dərsi götürməkdən utanmamalıdır. Bunu dərk edənlər, vaxtilə müharibə tonqalının bürüdüyü Avropanın sülhün əsl zəfərindən xəbər verən bu gününə müraciət etsəydilər, süni düşmənçilik kösövlərinin alovlanıb müharibə yanğınına çevrilməsinə yol verməzdilər və özlərinin mehriban qonşusuna belə qara nankorluq göstərməzdilər. Təəssüf ki, qatı erməni millətçiləri tarixdən və coğrafiyadan dostluğu möhkəmləndirməyin bol məxəzlərini axtarmaq əvəzinə, bu dostluğu məhv etməyə xidmət edən kiçik, əslində sayrışan işartıları ön plana çəkdilər və belə təbliğat iki xalq arasında müharibənin başlanması ilə nəticələndi. Ermənilər əsl işğal müharibəsi aparmağa girişdilər. Müharibə bütöv bir xalqı dəli dərəcəsinə gətirir, bu fikir böyük filosof Senekaya məxsusdur və bunun həqiqətə söykəndiyini ölkəmizə soxulan təcavüzkarların timsalında aydın görmüşük. Doğrudan da müharibədə qüsurlar, alçaq hisslər öz məcrasından çıxıb, qan içmək həvəsində olanların ruhuna və ağlına hakim kəsilir.

Müharibəni qızışdıranlar azərbaycanlılara qarşı hər cür böhtan, iftiralar uydururdular, axı başqa bir əsas tapa bilmirdilər. Hipermillətçilik naminə həyasızlıqdan ilhamlananlar üçün nəhayətsiz yalan həyat normasına çevrilir. Onlar üçün eybəcər nümunə də mövcuddur. Natsistlərin mifinə görə öz bədbəxtlikləri üçün yəhudilər özləri günahkardır. Söz ekvilibristikası belə böhtan təbliğatında güclü silaha, şair demişkən, süngüyə çevrilir. Adamyeyənlərin nitqində humanizm hər şeydən çox səslənir. Axı müharibə qızışdıranlar reallıq hissini bütünlüklə itirir, yalan oyunbazlığından həzz alırlar. Bu vaxt səfehlik asanlıqla əclaflığa keçir.

Bu iki qonşu xalqı – azərbaycanlıları və erməniləri yalnız dil və din ayırır, bunlar isə elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Əsrlərlə onlar dostcasına qonşuluqda və birlikdə yaşamışdılar. Dünyada başqa irqə, dinə və dilə malik olan çox sayda xalqlar hətta bir ailə timsalı olan dövlətlərdə mehriban şəraitdə yaşayırlar. Kiçik dağlıq ölkə olan Albaniyada yaşayan müsəlman – bektaşi məzhəbindən olan çoxluqla katolik və pravoslav əhali tam harmoniyada yaşamaqla, başqalarına yaxşı nümunə göstərir. ABŞ- da isə millətlərin, dillərin və dinlərin Babil mərəkəsini andıran böyük müxtəlifliyi mövcud olsa da, onlar tam dinc və mehriban şəraitdə yaşayırlar.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2014.- 6 dekabr.- S.27.