Ağrı dağın ağrıları

Yazıçı Əli İldırımoğlunun, bəzi ixtisarlar və əlavələrlə bu günlərdə yenidən nəşr olunmuş “Közərən sətirlər” xatirə-romanında tariximizin, ictimaiyyətə məlum olan və olmayan, bir sıra maraqlı məqamları öz əksini tapıb. Aktuallığını düşünərək, kitabdan bəzi hissələri oxuculara təqdim edirik.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Müsahibimin qırx il bundan əvvəlki sözlərini qələmə alanda bu barədə yadıma başqa əhvalat düşdü. Ölkənin hər yerində Stalinin heykəllərini ləğv etmək kampaniyası başlananda Ağdamdakı Əli Bayramov adına sovxozun fəhlə və qulluqçuları ayağa qalxdılar. Sinələrini irəli verib Stalinin sovxoz idarəsinin qarşısındakı iri heykəlini uçurmağa qoymadılar. Respublika, rayon başçıları bu işə qarışmalı oldular. Lakin kənd adamları geri çəkilmədi. Axırda da heykəli bir müddət ot tayasında gizlədib, sonra yenə də açdılar. Heç şübhəsiz ki, onların arasında Stalinin sadiq silahdaşı Mikoyanın hiyləsilə Ermənistan torpaqlarından zorla deportasiya edilən azərbaycanlılar da az deyildi.

Ağdamda işlədiyim altmışıncı illərin əvvəllərində görkəmli ədəbiyyatşünas Abbas Zamanovla şair Abram Plavnik yolüstü bizə dönmüşdülər. Bir gecə qonağım oldular. Söhbət əsnasında həmin əhvalatı onlara danışdım. İnanmadılar. Səhər maşına əyləşib Əli Bayramov adına sovxoza getdik. Abram Plavnik idarənin önündə Stalinin heykəlini görəndə qəhərləndi. Şair özünü ələ alıb:

– Məni Xruşşovun bu asıb-kəsən vaxtı, Stalinə qoyulmuş heykəlin qorunub-saxlanması yox, sizin bu millətin etibarı, dəyanəti kövrəltdi. Sən bir müsəlman millətinin sədaqətinə bax!...

Həmin anda Stalin qeybindən dünyaya göz aça bilsəydi, şübhə etmirəm ki, ali irqə mənsub olmaq iddiasına düşən ermənilərin başbiləni Mikoyanlara dönə-dönə – lənət sizə! – deyib nifrət edər, onun fitvasıynan türk dünyasına yad nəzərlə baxmasından xəcalət çəkər və Ermənistandakı dədə-baba torpaqlarından insafsızcasına qovulub burada qərar tutmuş azərbaycanlıların qarşısında diz çöküb onlardan dönə-dönə üzr istəyərdi. – Ah, gör necə də inanıb aldanmışam, ilahi! – deyərdi.

lll

Artıq Vedibasar arxada qalmışdı. Naxçıvanın ucqar guşəsi Sədərək düzləri görünürdü. Geri qanrılıb Ağrı dağa vida nəzəri saldım. Dağın bir parça açıq talasını günəşin şəfəqləri işıqlandırmışdı. Ona ümid işığı kimi baxırdım. Və mənə elə gəlirdi ki, bu işıq getdikcə güclənəcək. Bu yerlərdən didərgin düşənlər öz doğma yurd-yuvalarına dönəcəklər. Mən Ağrı dağla belə bir qəti ümidlə vidalaşdım.

Bu ümid işığı ilə yanaşı, səksəkədə yaşamaq əzabından xilas ola bilmirəm. Bu, ötən əsrdən bəri azəri türklərinin bəlalı başı üzərində dolaşmaqda olan daşnak kabusunun törətdiyi və bundan sonra da törədə biləcəyi faciələrə tarixin pəncərəsindən baxıb, diksinmək fəhmindən xali olmağımızdır. Sabir bəlkə elə buna görə ürək yanğısı ilə car çəkib deyirdi ki,

Dindirir əsr bizi, dinməyirik,

Atılan toplara diksinməyirik.

Böyük şairin bu milli qüsurumuza görə bizə vurduğu töhmət, tənələrdən ağıllı bir nəticə çıxara bilmişikmi?! Əliquluuşağı nənələrinin dili ilə desək, tobalar olsun, yox!...

Burada heç də əsrlərin dərinliklərinə baş vurub tarixi əsər yazmaq niyyətində deyiləm. Ancaq sadəcə olaraq yeri gəldikcə qələmimin üzləşdiyi bəzi məqamlardan yan keçə bilmirəm. Və atılan top-tüfənglərin ayılda bilmədiklərini, bu sətirlərimin lal harayları diksindirib ayılda biləcəyinə də az əminəm.

28 NOYABR 1945-ci İL TARİXDƏ, QALIN QARLA ÖRTÜLMÜŞ KREMLDƏN MALEN KOVUN DƏST-XƏTTİ İLƏ MİRCƏFƏR BAĞIROVA ÜNVANLANAN BUZ NƏFƏSLİ BİR MƏKTUB QANADLANDI. Bu, Ermənistanın başçısı Arutyunovun Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi iddiası ilə Kremlin qarşısında qaldırdığı təkliflərlə əlaqədar idi. Arutyunov böyük bir iştahla Kremlin qarşısında şivən qoparırdı ki, Dağlıq Qarabağ vilayəti 1923-cü ildə Azərbaycanın tərkibinə daxil olub. Bu vilayətdə yaşayan 153 min əhalinin 137 min nəfəri ermənilərdir... Onların Ermənistanla birləşməsi kənd təsərrüfatının, elmin, mədəniyyətin, təhsilin inkişafına təkan verərdi. Dağlıq Qarabağın və onun keçmiş mərkəzi olan Şuşa şəhərinin bərpası təmin olunardı. Və s. və i.a...

Malenkov da məktubunda, Arutyunovun ittifaq hökumətində müzakirəsi nəzərdə tutulan bu təklifi barədə Bağırovun fikrini bilmək istəyirdi.

Bağırov Malenkovun məktubunda Mikoyanın barmağı olduğunu yaxşı başa düşür. Və ondan daşnak qoxusu gəldiyini duyurdu. Və anlayırdı ki, Arutyunovun Kremli dümsükləməsi onun Dağlıq Qarabağda yaşayan dindaşlarına canıyananlıq yox, torpaq təmənnasından, nə yolla olursa-olsun Ermənistan ərazisini genişləndirmək xülyasından irəli gələn növbəti fırıldaqdır. Ona görə də Bağırov bu məsələdə Vəzirovsayağı, Ələskərin sazından, sözündən bixəbər, aqambekyanların, şahnazarovların gitarasını dınqıldatmaqda mahir olan Arkadi Volski kimi daşnakpərəstlərə üz tutmadı. Özü Kremlin əsas simalarından olan Malenkova mərd-mərdanə belə bir cavab məktubu yazdı:

...“Dağlıq Qarabağın ərazisi qədim zamanlardan Qarabağ xanlığının tərkibində olub. 1747-ci ildə bu xanlığın mərkəzi Pənahabad şəhəri idi. Həmin şəhər Qarabağ xanı Pənah xan tərəfindən bir qala kimi tikilmişdi. Və onun adı ilə də adlandırılırdı.

1826-cı ildə Qarabağ Çar Rusiyasına birləşdirildi. Bunun nəticəsində Dağlıq Qarabağın əraziləri Yelizavetpol quberniyasının Şuşa, Cavanşir, Karyakin, Qubadlı qəzalarının tərkibinə daxil edildi.

1918-1920-ci illərdə müsavatçılar Azərbaycanda və daşnaklar Ermənistanda hakimiyyətə gəldilər. Həmin dövrdə mərkəzi Şuşa (keçmiş Pənahabad) olan Qarabağ Baş qubernatorluğu yaradıldı.

1920-ci ildə, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ilk vaxtlar bütün Qarabağın iqtisadi-siyasi həyatına rəhbərlik vahid vilayət inqilab komitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi.

1923-cü ildə, Dağlıq Qarabağ əhalisinin əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olduğuna görə həmin ərazinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin bu ərazinin Ermənistanla heç bir sərhəd əlaqəsi olmadığı, arada əhalisi azərbaycanlılardan ibarət Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər, Dəstəfur rayonlarının mövcudluğu nəzərə alınaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi mümkün hesab edilmədi. Ona görə də Azərbayçan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul tarixli dekreti ilə Mərkəzi Xankənd (indiki Stepanakert) olmaqla Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldı.

Beləliklə, Daqlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ərazi etibarı ilə Ermənistana heç vaxt birləşməyib və birləşdirilə də bilməz.

Sovet hakimiyyəti illərində Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində siyasi-iqtisadi cəhətdən xeyli inkişaf etdirilmişdir. Burada tikinti-abadlıq, sosial sahələrdə böyük işlər görülmüşdür. Vilayətin mərkəzi olan Stepanakert ölkənin abad, mədəni şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.

Azərbaycanın ali və orta ixtisas məktəblərində təhsil alan tələbələrin 20,5 faizi ermənilərdir ki, onların əksəriyyəti Dağlıq Qarabağ vilayətindəndir. Respublikanın partiya, sovet orqanlarında çalışan rəhbər işçilər arasında Dağlıq Qarabağdan olan ermənilər çoxdur.

Bununla belə, biz Dağlıq Qarabağ Muxtar Respublikasının Ermənistana verilməsi məsələsinin müzakirəsinə etiraz etmirik. Lakin əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan Şuşa rayonunun Dağlıq Qarabaq vilayətinin tərkibində olmasına baxmayaraq, onun Ermənistana verilməsinə razı ola bilmərik. Çünki Şuşa şəhəri yarandığı gündən nəinki Qarabağın inzibati-siyasi və mədəni mərkəzi olmuş, Azərbaycan xalqının öz müstəqilliyi uğrunda xarici işğalçılara qarşı mübarizəsində də müstəsna rol oynamışdır. Burada ən qaniçən cəllad Ağaməhəmməd şah Qacar öldürülmüşdür. Bu şəhərdə Azərbaycan xalqının zəngin musiqi mədəniyyəti formalaşmışdır. Görkəmli siyasi, mədəniyyət xadimləri olan İbrahim xan, Vaqif, Natəvan və başqalarının adı bu şəhərlə bağlıdır.

Eyni zamanda Ümumittifaq Kommunist Bolşeviklər Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nəzərinə onu da çatdırmağı zəruri hesab edirik: Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi məsələsi müzakirə edilərsə, Əzizbəyov, Vedi, Qarabağlar rayonlarının Azərbaycanın tərkibinə daxil edilməsi zərurəti də həllini tapmalıdır. Çünki Ermənistanın tərkibində olan həmin rayonlar Azərbaycan əhalisindən ibarətdir. Və ərazicə respublikamıza bitişikdir. Həmin rayonların iqtisadi-mədəni cəhətdən son dərəcə geridə qalması baxımından da Azərbaycana birləşdirilməsi zəruridir.

Başqa qonşu respublikaların... tərkibində əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olan, ərazicə Azərbaycana qovuşan bir çox rayonlar vardır. Hətta həmin rayonlardan bəziləri vaxtı ilə Bakı quberniyasının tərkibində idi. Həmin rayonların da Azərbaycan SSR-in tərkibinə qatılmasının vacibliyi də müzakirədən kənarda qalmamalıdır.

Qaldırılan bütün bu məsələlər üzrə təkliflər hazırlamaq üçün, maraqlı respublikalardan nümayəndələr daxil etmək şərti ilə Ümumittifaq Kommunist Bolşeviklər Partiyası tərəfindən komissiya yaradılmasını məqsədə uyğun sayardıq (10 dekabr 1945-ci il, N 330, Bakı şəhəri)”.

SAĞƏLİ ERMƏNİLƏRİN ÜSTÜNDƏ OLAN KREMLLİ DERLƏRİ BAĞIROVUN MƏKTU BU NA NƏZƏR SALAN DAMOSKVANIN ŞAXTA SIVURUB MUŞKİMİ DONUB QALDILAR. Arutyunovun daşnaklara xas olan bayağı iddiası ilə, Bağırovun tarixi dəlil-sübutlarla əsaslandırılmış məktubunu mizantərəziyə vuranda ayılıb anladılar ki, əsl həqiqətə qalsa ermənilər alacaqlı yox, verəcəklidirlər. Və Ermənistanın başbilənləri nahaq yerə dəridən-dırnaqdan çıxıb köhnə palan içi tökürlər. Dağlıq Qarabağ məsələsini qurdalamaq heç də Yerevanın xeyrinə deyil. Ona görə də bir daş altdan, bir daş üstdən. Məsələ o yatan oldu, yatdı.

BƏLİ, YATDI! LAKİN ÖLMƏDİ!... Böyük Ermənistan yaratmaq xülyasına düşən daşnaklar qınlarına çəkilib bir müddət fəs-farağat yerlərində otursalar da zaman keçdikcə fürsət düşəndə qurcalanır, orda-burda baş qaldırır, bəd əməllərindən, qan qoxulu söz-söhbətlərindən əl çəkmirdilər. Şöhrətli yazıçı Avetik İsaakyan ölüm ayağında belə azaylana-azaylana onun nəbzini yoxlayan həkiminə deyirdi ki, əzizim, özünüzü əziyyətə salmayın, nə qədər ki, Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan Ermənistan torpağına qovuşmayıb mənim ürəyim sakit vura bilməz.

Şairə qadın Silva Kaputikyan Andranikin xaricdəki heykəli önündə dayanıb onun qanlı qılıncını, zühur edib yenə də türk dünyasının başı üzərində parlamağa çağırırdı. Akademik Aqambekyan Fransada Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qopardılıb Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsinin vacibliyi barədə müsahibələr verməkdən usanmırdı. Zori Balayan müəllifi olduğu “Ocaq” kitabını qoltuğuna vurub Ermənistanın, Dağlıq Qarabağın şəhər və kəndlərində gecəgündüz vurnuxub milli ədavət toxumu səpirdi. Azərbaycanın çörəyini yeyib İrəvan millətçilərinə xidmət edən bəzi Stepanakert ziyalıları qapı-qapı düşüb Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə dair imzalar toplayırdılar. Biz isə... hələ ləngi-ləng idik. Bütün bu daşnak fitnə-fəsadlarından nə diksinirdik, nə də ayılmaq bilirdik. Çillə yuxusundaydıq. Ay bərəkallah! Bax, biz beləcə canlarıq! Bəs indi necə, ayılıb özümüzə gəlmişikmi?! Əsla yox! Gündə bir partiya yaratmaq, qəzet çıxartmaq, vəzifə tutmaq uğrunda didişmədən, çəkişmədən, xarici ölkələrdən aldıqları qrantın əsrinə çevrilib, usanıb həya etmədən dövlətçiliyimizin əleyhinə bəd əməllər işlətməkdən çirkin hərəkətlər etməkdən başımız açılır ki?!!

ƏN NƏHAYƏT . . . Azərbaycanın yeganə sözükeçəni, kölgə salanı Heydər Əliyev, onun yanında çox cılız görünən, təsadüfi ölkə başçısı Qorbaçov tərəfindən Kremlin siyasi səhnəsindən uzaqlaşdırıldı. Həmin məqamlarda ağıllı yolgöstərənimiz olmadı. Azərbaycan, onun dilini bilməyən, dinindən bixəbər olan, dayaz düşüncəli, yüngül təbiətli, təsadüfi başçıların əlində girinc qaldı. Elə o gündən də Ermənistanda, Dağlıq Qarabağda və onun ətraf rayonlarında yaşayan azərbaycanlıların faciəli günləri başladı...

Hər dəfə, müğənnilərin dilindən düşməyən Arpa çayının üzərindən keçəndə onun xəfif nəğməsində çətin başa düşülən bir fəryad da duyurdum. Sən demə, Arpa çayının qulağı çalıb ki, ermənilər onun başını kəsmək qəsdinə durublar. Ona görə də öz həzn və hüznlü nəğməsində haray çəkib təəssübkeşi olan Şərur elini haraya çağırır. Lakin Arpa çayının da vaxtında dadına yetən olmadı. Onun başını namərdcəsinə kəsib, məcrasından döndərib, yad səmtə yönəltdilər.

Ey qələm, çox da dərinlərə baş vurub onsuz da ağır olan dərdlərimizin üstünə beşini də sən qoyma. Qurdalama yaralarımızı. Keç ayrı mətləblərə. Bir də ki, özünü çox yorma. Dünyanın quyruğu uzundur. Hər gecənin bir gündüzü var. Tez-gec tarix hər şeyi öz yoluna, düz yoluna qoyacaq. Buna inan və heç vaxt naümid olma.

(Ardı var)

Əli İldırımoğlu

525-ci qəzet.- 2014.- 6 dekabr.- S.26.