Bir ayın səfərləri

Hər yerə çatmağın, ürəyin istəyən bütün görüşlərə, məclislərə qatılmağın mümkün olmadığını bilirik. Seçim eləməlisən, ancaq bu o qədər də asan iş deyil.

Noyabr ayının 19-21-i arası bu il Türk dünyasının mədəniyyət mərkəzi seçilmiş Kazan şəhərində türk dünyası mahnı yarışması – Türkviziona yekun vurulacaqdı, Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Tatarıstan təmsilçiliyinin yığıncağı keçiriləcəkdi, eyni zamanda ayın 22-də İstanbulda unudulmaz dostum, Türk Dünyası Araşdırmaları Vaqfının mərhum genel başkanı professor Turan Yazqanın anım mərasimi olacaqdı.

İkisindən də dəvət almışdım, amma birini seçməliydim. Turan Yazqanla bağlı xatirələrimi, ürək sözlərimi dediyimi, bu barədə yenə yaza biləcəyimi nəzərə alıb Kazana getməyi qərarlaşdırdım. Milli Məclisdə büdcə müzakirələri sona yaxınlaşanda Tatarıstana uçdum. Yalnız təyyarədə – gündəlik işlərdən başım açılandan, yer qayğılarından müvəqqəti ayrılandan sonra dəftərçəmdəki qeydləri gözdən keçirib, son ay ərzində iştirakçısı olduğum hadisələr haqqında fikirlərimi sahmana salmağa, götür-qoy etməyə imkan tapdım. İlboyu sonralar sayını, bəzən tarixini və məzmununu da unutduğum çoxlu belə görüşlər olur, çoxunu qeyd eləməyə də vaxt tapmırıq; halbuki bunlar bizim həyatımızın səhifələridir, hər birinin bəlli bir ictimai, tarixi, milli tale anlamı da var və bunun xətrinə hər birinin bir yazı xatirəsində qorunması söz adamının borcudur.

BURSA. QARABAĞ FORUMU

Bursa görüşü oktyabrın 25-də olmuşdu. “Qarabağ məsələsi uluslararası hüquq müstəvisində” adlı bir müzakirəyə mən və həyat yoldaşım da dəvət olunmuşduq. Öncə Ankaraya, sonra maşınla Bursaya gedəcəkdik.

Oktyabrın sonu, noyabrın əvvəllərində, işim oldu-olmadı, Yardımlıya getməyi xoşlayıram; son baharın bu çağında Masallı-Yardımlı arası yol, Viləşçay vadisi, meşələr qeyri-adi bir rənglər kəhkəşanına çevrilir, sarının, qırmızının min bir çalarını görürsən, yamaclar eyni bahar yaşıllığına bürünür, göylər təmizlənir, zirvələrdən yaxınlaşan qışın nəfəsi vurur, dünyanı sözlə deyilməsi mümkün olmayan bir vida ovqatı, hüzn bürüyür. Tez-tez yolunu kəsən sürülər, yaylaqdan arana tələsən köçlər, ürəyə min illər davam etmiş bir hərəkətin, enerjinin canlı havasını qaytarır, gündəlik yaşamımızın qovhaqovu, mübahisələr, didişmələr təbiətin əbədi axarı qarşısında mənasız şeyə çevrilir, yüngülləşib, dirçəlib qayıdırsan.

Ancaq bu dəfə o yolları bir daha keçə bilməyəcəyimə üzülmədim. Çünki Bursa ətrafının ilin hər fəslində gözəl olduğunu və bu səfərdə təbiətlə ünsiyyətdən gözlədiyim enerjini artıqlamasıyla alacağımı bilirdim.

Üstəlik Ankaradan güney tərəfə gedən yol böyük Atatürkün zəfər yoludur; Türkiyənin baş kəndinə yürüyən və qarşısıalınmazlıqları haqda sərsəm xəyallara düşən yunan ordularının burnunun ovudularaq geri oturduqları yerlərdən keçir. Tarixin qüruruyla təbiətin gözəlliyi bir-birini tamamlayır.

Köhnə dostumuz, Türkiyə-Azərbaycan ilişkilərinin, qardaşlığının möhkəmlənməsi yolunda yorulmadan çalışan prof. Çətin Almas və həyat yoldaşı Ayşəgül son dərəcə ağır, lakin dahiyanə bir ağıl və qəhrəmanlıqla idarə edilmiş Qurtuluş savaşının tarixini yaxşı bilirlər və bu barədə söhbətlərimiz demək olar ki, bütün yol boyu davam edir. XX yüzilin ən parlaq və uzaqgörən şəxsiyyətlərindən biri, bəlkə də birincisi olan Atatürkün dağıdılmış, parçalanmış Osmanlı imperatorluğunun küllərindən alovlandırdığı böyük türklük idealı və çağdaş, güclü Türkiyə onu yenidən bölməyə, əzməyə çalışan Qərbin hiyləgər qurğuları və onlara ölkə içindən dəstək verənlər... Çox acı və bu gün bütün Türkiyənin rahatlığını əlindən alan mövzudur. Ölkənin bir tərəfində Atatürkün qaldırdığı bayraqlar endirilir, “Nə mutlu türküm deyənə” şüarı yasaqlanır, türk silahlı qüvvələri qislalarda əli-qolu bağlı saxlanılır, terror və bölücülük at oynadır, türk düşmənçiliyi tüğyan edir, o biri tərəfində on minlərlə türk gəncinin ölümünə fərman vermiş bir cani ilə görüşlər keçirilir. Utanıb-qızarmadan ölkənin dahi qurucusunu gözdən salmaq, türk milli kimliyini, türk dövlətçilik ənənələrini, ilkələrini unutdurmaq siyasəti aparılır. Türkiyə vətəndaşı deyilsən, ancaq türksən və bütün bunlara göz yummaq, qulaq tıxamaq, susmaq olmur! Çünki Türkiyənin taleyi bütün türk dünyasını etkiləyən bir məsələdir. Həm də Türkiyə və türklük ətrafında gedən oyunları, xəyanətləri görmək üçün Türkiyədə yaşamaq, türk olmaq vacib deyil; baş verənlər dünyanın hər tərəfindən görünür.

İlk dəfə 1987-ci ildə Moskvadan çətinliklə aldığım vizayla Türkiyəyə gələndə bu yolu keçib İzmirə getmişdim. Taxılın biçilən vaxtıydı və göz işlədikcə uzanan yaylaların son dərəcə gözəl relyefi, çox da yüksək olmayan yumru təpələrin yamaclarını, vadiləri saraldan zəmilərin doğma havası və yol boyu sıralanmış qovun tağlarının tanış ətri Türkiyədən aldığım və illər uzunu unudulmayan ilk təəssüratlardan olmuşdu.

O vaxt yazmışdım; “İyulun axırları Orta Anadolunun barlı-bəhərli çağıdır. Yolumuz qızılı təpələrin arasından keçir. Taxıl zəmiləri dalğalanır. Biçinin qızğın vaxtıdır. Xırmanlar göz doyurur. Anadolunu Azərbaycanla bağlayan təkcə qan, din, tarix qohumluğu deyil. Sanki bu təbiət də eynidir. Bu zəmilər, bu xırmanlar və onların oyatdığı ürək sızıldadan xatirələr də eləcə! Yol boyu qovun-qarpız bostanları uzanır... Torpaq yiyəsizlik sevmir. O at kimidir, tumarlandıqca, qaşovlandıqca gözəlləşir, çiçək açır, sərvəti aşıb-daşır”. (“Bu sənin xalqındır”, Bakı, 1995, səh.254). İndi həmin zəmi yerləri payızın hava kimi yüngül yaşıllığına bürünüb, ancaq qovun sərgiləri elə o vaxt olduğu kimi yol boyu bizi müşaiyət edir. Bu yaylaların ürəyi yerindən oynadan başqa bir cəhəti də min illərin izlərini dipdiri saxlamasındadır və uzaqda sıralanan dağlar, yaylaların əriş-arğac yolları, doğudan-batıya, quzeydən-güneyə axıb gedən və bu axınla dünyanı silkələyib oyadan, tarixin yeni çağını başladan orduların canlı xatirələridir. O orduları arxasınca çəkib aparan kişilərin yerə-göyə sığmayan qəhrəmanlıq ruhu bu yaylaların torpağında, daşında, havasında, suyundadır.

27 il öncə də Anadoluda təxminən eyni duyğuları yaşamışdım: “Bu yaylalar böyük türk sivilizasiyasının ilk beşiklərindən və son səngərlərindən biridir. Bu şüşə yollar, asfalt qaytanlar olmayanda el yolları, karvan yolları, köç və döyüş yolları, orduları qalibiyyətə və ya məğlubiyyətə aparan yollar o gədiklərdən bütün dünyanın ayaq altına alındığı duyulan o ucalıqlardan keçirdi... Bu dağlar... Dədə Qorqud dünyasının Qara dağlar silsiləsinin qırılmaz halqaları olan, əsr-əsr qılınc səsinə silkələnən, at yürüşünə oyanan, saz havasına uyuyan dağlar!” (“Bu sənin xalqındır”, Bakı, 1995, səh.520).

1922-ci ilin avqustunda yunan ordusunun geri püskürdüldüyü bu aşırımlar da o qəhrəmanlığın son şahidlərindən biridir.

Yunan işğalçıları gəlib bu aşırımlara dirənəndə atışma səsləri Ankarada eşidilirdi. Avropanın ən yeni silahlarıyla silahlanmış 121 min nəfərlik ordu bu yüksəklikləri aşsalar, qarşılarını kimsə kəsə bilməzdi. Türkiyədə bu yürüşə mane olacaq birisinin varlığına inanmırdılar, qələbəni qutlamağa hazırlaşırdılar. Anadolu torpaqlarında min il boyu türk ruhunun gözlənilmədən hansı möcüzələr yarada bildiyini dəfələrlə görsələr də hələ də ibrət almamışdılar və xam xəyallarından əl çəkməmişdilər. Avropanın param-parça etdiyi Türkiyənin müqavimət gücünü tükənmiş sanırdılar. Ancaq bu güc tükənməmişdi və onu dirçəltməyə qadir bir insan var idi! O Sakarya, Afyon, Karahisar meydan savaşlarında yunanın burnunu ovmağa hazırlaşırdı. Kimsəyə demədən!

Axşam ziyafət düzənləmiş, Ankaradakı səfirləri də dəvət etmişdi ki, kimsə bu Böyük Təərrüzdən duyuq düşməsin. Yeyib-içib əylənən qonaqların gözü onu axtarırkən o indi yanından ötüb keçdiyimiz qərargahından son tapşıqırlarını verir, son hazırlıqlarını görürdü. Qəzetlər Atatürkün anasıyla “çay içdiyini” yazanda o, Qaratəpədəki qərargahından sübh çağı yaylım atəşiylə hücumun başlanmasını gözləyirdi. Və sabah olanda bu təpələrdən aşan türk qasırğası yunanları əzdi və qabağına qatıb İzmirə qədər sürüyərək orda Ege dənizinə tökdü. Aşırımın üstündə Atatürkün nəhəng bir heykəli ucalır. Əlinin işarəsiylə “Durun! deyir, – burdan irəli gedə bilməzsiniz, bundan sonrası toxunulmazdır, mənim baş kəndimdir!” deyir. Maşından enib o qutsal tarixə şahidlik etmiş Atatürklə birgə qutsallaşmış təpələrə tamaşa edəndən, şəkil çəkəndən sonra yolumuza davam edirik.

Qarabağda 25 ildən artıq uzanan (Atatürk yunan işğalına bir il dözmüşdü) Ermənistan işğalını düşünürəm və yenə Atatürkün dahiyanə sözlərini xatırlayıram. O, savaşın əvvəlində yunanların yardığı cəbhə xəttinə işarəylə deyirdi: “Xətti müdafiə yoxdur, səthi müdafiə var. Bu səth bütün Vətəndir!” Biz də cəbhə xəttindəki atəşkəsin qorunmasını yox, Vətən torpaqlarının erməni işğalından qurtarmasını düşünməliyik və bundan ötrü yenə “XX yüzilin lideri”nin dediyi kimi “xalq, dövlət, ordu” adlı qutsal üçlüyün güclü olması vacibdir.

Günəşli bir gündür və onsuz da bütün yol boyu göz oxşayan təbiət Bursa ətrafında tarixin və bu günümüzün bütün acılarını unutduran qeyri-adi bir gözəlliklə adamı sehirləyir. Arada bir çay içmək adıdan düşüb bu gözəlliklərə dalmaqdan özümüzü saxlaya bilmirik. Mənzilə çatmamışıq, ancaq işimiz başlanıb. Bursanın girəcəyində yerləşən “OlayTV”yə dəvət olunmuşuq. Ora dönüb maraqlı bir proqramda çıxış edir, Qarabağ məsələsi, forum və günün əsas olaylarıyla bağlı suallara cavab veririk.

lll

Çətin Almasın ailəsi, qohumları Bursaya yerləşənə kimi ağır bir yol keçmişlər. Əsilləri Qars tərəflərdən olsa da sonra Musda yaşamış, ordan İstanbula və Bursaya köç etmişlər, bilgisayar texnikası üzrə çox gözəl mütəxəssisdir. Doktora işini Londonda müdafiə etmiş, bir müddət Qazi Universitetində çalışdığından sonra, nəhayət Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının Mərkəzi Qərargahında taleyini siyasətlə bağlamışdır.

“Qarabağ forumu”nu Çetin bəylə Tənzilə xanımın başçılıq etdiyi Azərbaycan-Türkiyə Evi təşkil etmişdi.. Bursa Ticarət və Sənaye odasının geniş salonu gələn dinləyicilərə, qonaqlara darlıq edir. Türkiyənin dördüncü böyük şəhərinin millət vəkilləri, valilik və bələdiyyə nümayəndələri, aydınlar, Bursada oxuyan azərbaycanlı tələbələr, Bursadakı Azərbaycan dərnəyinin üzvləri, Ticarət və Sənaye odasının başkanı və yardımçıları... Bir sözlə, şəhərin əsas intellekt gücü burdadır.

Təəssüf ki, forumun axırına qədər otura bilməyəcəyəm. Saat 3-də başlanan yığıncadan mümkün qədər tez çıxmalıydım ki, axşam İspartaya çatım və sonrakı günün birinci yarısında Türkiyə siyasətinin patriarxlarından olan Süleyman Dəmirəlin “Demokrasi və Kalkinma Muzeyi”nin açılışına qatıla bilim.

Ticarət odası başkanının və yerli aydınlardan bir neçəsinin çıxışından sonra Qarabağın işğalına, Xocalı soyqırımına həsr olunmuş və Türkiyədə hazırlanmış son dərəcə təsirli film göstərildi.

Professor Çətin Almas Forumun əsas məqsədi barədə məlumat verərək yığıncaqda çıxış edəcək qonaqları – tarixçi alim Necdat bəyi, beynəlxalq hüquq üzrə mütəxəssis, Ana Yasa professoru Hasan Tuncu, Tənzilə xanımı və məni təqdim etdi, tələsdiyimi bildirərək ilk sözü də mənə verdi.

Bir saat sonra mən yığıncaqdan çıxdım. Oğlum Cəmillə Kıprısda oxumuş tələbə yoldaşı Əmir və yaxın dostlarından biri məni maşınla Spartaya aparacaqlarını bildirdilər. Üzü axşamaydı və belə uzun yolda onlara əziyyət vermək istəmir, israrla avtobusla gedəcəyimi deyirdim. Lakin gənclər əl çəkmədilər: “Bu bir fürsətdir. Yol boyu sizinlə söhbət edəcəyik. Bizi maraqlandıran suallar var”. Etiraz etməyə yer qalmamışdı.

Azərbaycan həyatını də diqqətlə izləyən, ürəkləri türklük sevgisiylə dolu olan gənclərlə söhbətimiz yolun uzunluğunu unutdurdu və 600 kilometrlik məsafəni yorğunluq hiss etmədən keçib getdik.

SÜLEYMAN DƏMİRƏL MUZEYİ

Süleyman Dəmirəl XX yüzilə damğasını basmış dövlət və siyasət adamıdır; buna görə də doğma kəndində açılan muzeyinə əsasən rəsmi adamları – köhnə və yeni dövlət başçılarını, nazirləri, millət vəkillərini, dostlarını, tanıdığı, ünsiyyətdə olduğu ziyalıları dəvət etmişdi.

Özünə məxsus bir nəzakətlə və 90 yaşa yaraşan bir ehtiramla hər kəsə öz imzasıyla və son dərəcə səmimi dəvətnamə göndərmişdi:

“Əziz kardeşim!

Sizi, Süleyman Dəmirəl Demokrasi və Kalkınma müze və Külliyəsinin, İsparta Vilayətinin, İslamköy Bölgəsində 26 Ekim 2014 tarihində gerçəkləşdiriləcək olan, rəsmi açılış mərasiminə dəvət etməkdən onur və mutluluk duyuyorum. Bu özəl gündə sizi aramızda görmə imkanına sahib olacağımı ümit ediyorum...”

Sonra bəlli olanda ki, bu məclisə Azərbaycandan Respublikamızın prezidentindən əlavə cəmi bir neçə adam dəvət olunmuşdur, Süleyman Dəmirəlin dəvət siyahısında olmağıma səbəb olmuş tanışlığımızı xatırladım.

İlk görüşümüz Ankarada bir mətbuat konfransında olmuşdu və mənim bir sualımı da cavablandırmışdı. Sonra Azərbaycan Milli Məclisinin Türkiyəylə dostluq qrupunu qəbul edərkən görüşmüşdük. Ancaq bu epizodlar kimisə yaddaşda saxlamağa yetərli deyil.

1994-cü ilin fevral ayının 8-də Süleyman Dəmirəl Türkiyəyə ilk rəsmi səfərə gedən Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin şərəfinə verdiyi ziyafətdə demişdi: “Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı əlaqələrin yaxınlığını xatırlatmağa ehtiyac duymuram, bu, göz qabağındadır. Biz iki dövlət olsaq da bir millətik. Bir görün ünlü Azərbaycan şairi Sabir Rüstəmxanlı “Sağ ol, ana dilim” adlı şeirində nə deyir:

Bu dildə sevincim, qəmim, kədərim,

Təzə ümidlərə açılan səhər.

Bu dilin reaktiv təyyarələri

Araz sərhəddini qıran kəlmələr.

Bugünkü görüşlərimiz bu əlaqələrimizin səmimiyyətini göstərir”.

Əlbəttə, elə yüksək bir məclisdə Heydər Əliyevin “Türk dünyasının böyük şəxsiyyəti” adlandırdığı Süleyman Dəmirəlin dilindən öz şeirindən misralar eşitmək hər bir qələm sahibini sevindirər.

Üstündən bir ay keçəndən sonra Heydər Əliyevin başqa bir mühüm rəsmi səfəri Çinəydi və Mətbuat və informasiya naziri, millət vəkili kimi mən də Azərbaycan prezidentini müşayiət edən rəsmi nümayəndələrin arasındaydım.

Təyyarə havaya qalxandan sonra Heydər Əliyev adəti üzrə ümumi salona gəldi və tək-tək hamıyla görüşdü. Məni görəndə gülümsədi və özünə xas şuxluqla “Eşitdin? Türkiyədə bizi qarşılayarkən Süleyman Dəmirəl sənin şeirindən misal çəkdi”. Mən “Eşitdim! Siz o şeiri çoxdan eşitmisiniz, 1982-ci ildə, Respublika sarayında” – dedim. Sonra mən də onun üslubuna uyğun zarafatla əlavə etdim: “Birinin özü gedir, birinin sözü”. Söz xiridarıydı, anında cavabımı verdi: “Onda getməmişdin, indi gedirsən. Çin uzaq yerdir, Türkiyəyə çox getmisən, Çini görməyin də yaxşı olar!” Mən təşəkkürümü bildirdim.

Çində doğrudan da unudulmaz görüşlərimiz oldu və H.Əliyevin təyyarədən başlanan bu xoş ovqatı, səfərə gedən ziyalılarla zarafatları sona qədər davam elədi.

Hətta geriyə dönüş zamanı Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin qonağı olduğumuz 7-8 nəfərlik məclisdə də bu zarafatlar davam edirdi. Onu deyim ki, ilk növbədə Nazarbayevin Heydər Əliyevə ağsaqqal kimi yüksək ehtiramla yanaşması diqqətimi cəlb etmişdi. Məclisin şirin yerində Nazarbayev “Elçibəy hardadır?” deyə soruşanda da Heydər Əliyev həmin zarafat ovqatıyla “bunu məndən niyə soruşursan, onun mübarizə yoldaşlarından, silahdaşlarından biri burda, bizim məclisimizdədir. Bizim Mətbuat və informasiya nazirimizdir. Sən bu sualı ona ver!” deyərək mənə işarə elədi və güldü.

Növbəti ildə, yəni 1995-ci ilin dekabrında Süleyman Dəmirəl Bakıya rəsmi səfərə gəldi. Gülüstandakı ziyafətdə prezidentlərin nitqlərindən sonra mikrofonu açıq buraxdılar, yəni “kimin sözü var deyə bilər”. Bir-iki nəfərin çıxışından sonra düşündüm ki, Süleyman Dəmirələ minnətdarlıq üçün bundan gözəl məqam ola bilməz və mikrofona yaxınlaşıb prezidentləri salamlayandan, Süleyman Dəmirələ Ankarada mənim şeirimi dediyinə görə minnətdarlıq edəndən sonra “indi bizim bu günkü məclisdə o şeiri bütöv oxumaq istəyirəm” deyərək “Sağ ol, ana dilim”i oxudum.

Öz yerimə qayıdandan həmən sonra iki nəfər yaxınlaşdı, biri Azərbaycan prezidenti adından, biri Süleyman Dəmirəl adından: “Səni çağırırlar!”

Hər iki prezident məni təbrik edəndən sonra Dəmirəl “ver o şeiri bana!” dedi.

Şeiri əzbər oxumuşdum, amma hər ehtimala onun yazıldığı ildəcə makinadan çıxmış bir nüsxəsi cibimdəydi. Mexaniki şəkildə əlimi cibimə atıb şeiri çıxartdım, sarı vərəqləri açıb: “Amma bağışlayın, vərəqlər əskidir, həm də kiril əlifbasıyla yazılıb” – dedim. Sanki Heydər Əliyev elə buna bəndmiş, yenə gülərək: “Görürsən, Süleyman, latın əlifbasına keçidin birinci təşəbbüskarı budur (bundan xəbərdar olduğunu bilmirdim), ancaq özü hələ də kirillə yazır”. Mən: “Heydər müəllim, bu, köhnədənqalma nüsxədir” desəm də, bu dəqiqləşmənin heç bir mənası yox idi. Azərbaycan prezidenti sözünü demək üçün belə məqamları əldən buraxmazdı. “Mən sizə latın qrafikasında çıxan kitabımı gətirərəm! Orda bu şeir də var!” deyərək vəziyyətdən çıxdım və ertəsi gün bir şeir, bir publisistika kitabımı Süleyman Dəmirələ çatdırdım.

lll

İsparta həm də əziz dostlarımdan birinin – Türk Dünyası Araşdırmaları Vaqfının Genəl Başqanı professor Turan Yazqanın vətənidir. Əydir gölü və çevrəsini mənə sevdirən cəhətlərdən biri də budur. Turan Yazqan da Türkiyənin və bütün türk dünyasının əfsanəvi şəxslərindən biri idi.

lll

İslamköyə Türkiyə Cümhuriyyəti Dış İşləri Bakanlığının maşınında getdik. Təkcə Süleyman Dəmirəl muzeyinin çevrəsi deyil, bütün kənd qonaqla, maşın və avtobuslarla doluydu. Protokol maşını adamları yara-yara düz açılış mərasiminin keçiriləcəyi böyük çadırın qarşısına keçdi.

Qonaq, protokol, nazir, millət vəkili qarışmışdı bir-birinə. Yer tapmayanlar çöldə qoyulmuş televizorlarla izləyirdilər məcilisi.

Dəmirəllə TBMM-in genəl başqanı Cəmil Çiçəyin arxasında oturmuşdum, onlarla görüşmək imkanım oldu və məclis boyu yaşı 90-ı haqlayan bu böyük şəxsiyyətin öz gənclik illərindən bəri bütün fəaliyyətini əks etdirən filmə, görüntülərə baxarkən, sevdiyi türküləri dinlərkən gözünün necə dolub-boşaldığını müşahidə etmək imkanım vardı. Dəmirəlin yanında İordaniya kralı əyləşmişdi və onun mühafizi kənardan bir stul gətirib zorla böyrümdə özünə yer eləmişdi.

Həmin gün İslamköy öz böyük övladının şərəfli ömür yolunu bir də gözən keçirdi.

Tanıtım filmi göstərildikdən sonra dünyanın çeşidli ölkələrindən gəlmiş təbriklər haqda məlumat verildi, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin təbriki isə bütövlüklə oxundu. Dəmirəl Vaqfı başkanı Şevkət Dəmirəl “Yarım yüz ilin demokrasi və uyqarlıq mücadiləsini daşıyan Süleyman Dəmirəl muzeyinin və külliyyəsi”nin yaranma tarixi barədə danışdı.

Sonra ağırlaşmış addımlarla, qorumanlarının arasında səhnəyə qalxan Türkiyənin 9-cu cümhurbaşqanı Süleyman Dəmirəl bu köydən başlayan və onu Türkiyə siyasi həyatının zirvəsinə ucaldan, bütün dünyada tanıdan həyat yolu barədə söhbət açdı. Bu söhbətin maraqlı tərəfi yarım əsrlik siyasi həyatını Türkiyənin bu dövrdəki yüksəlişiylə qoşa, iç-içə incələməsi, dəyərləndirməsiydi.

Heyrətə gəlmişdim. Yaşı 90-ı haqlamış, pillələri çətinliklə qalxan kişi, səhnədə qoyulmuş masanın arxasına keçən kimi dirçəldi, danışdıqca səsinin tonu, üzünün ifadəsi dəyişildi; qarşımızda köhnə illərdən tanıdığımız enerjili, məntiqli, qeyri-adi hafizəsi ilə ötüb keçən hadisələri təfərrüatı ilə dilə gətirən bir siyasətçi, bir Türkiyə sevdalısı, dünyanın altını-üstünü bilən müdrik ağsaqqal əyləşmişdi.

Dəfələrlə vəzifədən gedən, siyasətlə məşğul olması yasaq edilən, sonra yenidən xalqın seçimiylə hakimiyyətə qayıdan bu insanın seçki uğurları Gennesin rekordlar kitabına düşə bilər.

Bununla yanaşı, onun çıxışında əksər böyük dövlət başçılarının istifadə etdikləri bir üslub var idi. “Mən gəldim və Türkiyəni hardan hara yüksəltdim.” Anlaşılan bir yanaşmadır. Ömrü qüruba yaxınlaşan insan öz xidmətlərini bir daha xatırladırdı. Ancaq o söyləməsə də Türkiyənin bu günkü durumu və İslamköyü dolduran insan axını, məhşur qonaqlar və Türkiyənin siyasət və mədəniyyət liderləri bunu aydın göstərirdi.

Məni duyğulandıran bir cəhət də Süleyman Dəmirəlin bu muzey üçün dağlar ətəyindəki doğma köyünü seçməsi idi. Onun sözlərinə görə bu muzey işləməkdən əli cadar-cadar olan bir köylünün övladının bacarığıyla özünə yol açaraq ölkə üçün necə mühüm bir şəxsiyyətə çevrilə, necə böyük işlər görə biləcəyini göstərir.

Məktubunda yazdığı və çıxışında təkrarladığı kimi, muzeylə bərabər Dəmirəl kitabxanasını, Dəmirəl arxivini qapsayan bu külliyyə Dəmirəl ailəsinin kökdən bağlı olduğu və hələ də yaşadığı İslamköyün hekayəsini anlatmaqla yanaşı Türk millətinin demokratiya və hürriyyət sahəsində əldə etdiyi göz qamaşdırıcı gəlişmələri parlaq bir şəkildə sərgiləyir, əks etirir. Muzey təkcə Türk milləti üçün deyil, demokratiya, hürriyyət və mədəniyyət uğrunda bir ömrə yayılmış uzun bir mücadilənin bütün izlərini daşımaqdadır. Türkiyədə bir ilk olma özəlliyinə sahib olan Dəmirəl kütübhanəsi əlli ili aşan dövlət və siyasət həyatı boyunca bir araya gətirilmiş və qorunmuş şəxsi və rəsmi sənəd, arxiv, xatirə və digər əsərləri ehtiva edir. Bunlar Süleyman Dəmirəlin muzeyə verdiyi öz qiymətidir.

Qibtə ediləcək bir tale yaşaması bir yana, ziyalı diqqəti, keçib gəldiyi yolların xatirəsi olan və ölkəsinin son əsr tarixinə işıq salan hər şeyi qoruyub saxlamaq bacarığıda qeyd olunmalıdır.

Yığıncaq qurtaranda ayaq üstü MHP Genel Başqanı Devlet Bahçəliylə görüşüb kitabxanaya, muzeyə baxandan, muzeyin Xatirə Kitabında ürək sözlərimi yazandan sonra yağışın gurlaşdığını görüb İspartaya, otelə qayıtdım.

Tanış olduğum bir gənc qardaşımızın adını burda xatırlamağı özümə borc bilirəm. Bu,“Barida” otelinin mühafizəçilərindən olan Hüseyn Kərimidir. Özü mənə yaxınlaşdı, “mən də Azərbaycan türküyəm. Təbrizliyəm” dedi. Sonra məlum oldu ki, Hüseyn idman döyüşü üzrə Dünya çempionudur...

BOLQAR ŞƏHƏRİ

Bakıdakı görüşlərimizi, dəyirmi masaları, Milli Məclisdə büdcə müzakirələrini nəzərə almasaq ayın üçüncü ən mühüm hadisəsi bu il “Türk Dünyasının Mədəniyyət Mərkəzi” missiyasını daşımış Kazandakeçirilən Türkvizion yarışmasıydı.

Türkvizionda iştirak etmək üçün gedənlər arasında Azərbaycan Mədəniyyət və turizm nazirinin birinci müavini Vaqif Əliyev, TMB TV kanalının rəhbəri Samir Qurbanov, şairlər Əkbər Qoşalı və Əli Hacı, Azərbaycan-Türkiyə Evinin başkan yardımçısı Cahandar Bayoğlu da var idi.

Tatarıstan səfərimizin ən yadda qalan hadisələrindən biri Volqaboyu bolqarların Qızıl Ordanın əfsanəvi paytaxtı, Kazandan 180 km aralıda yerləşən Bolqar şəhərini görməyimiz oldu. Moskvadan Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin sədr müavini Abuzər Bağırov, İdarə Heyətinin üzvü Rəhman Abbasov da gəlmişdilər. Əslən Cəlilabaddan olan tanışlar və əvvəlki səfərlərdən də tanıdığım bəzi dostlarımız – Sərraf, Zaur, Şaban, Cabir hava soyuq və yağışlı olsa da işlərini atıb böyük həvəslə bizə qoşuldular.

Volqanın qarşısı kəsiləndən sonra bütün Tatarıstan boyu uzanan Kuybışev dəryaçasının bir ucu yolumuzu kəsmişdi, onun üstündən adlayıb keçirik. Su donduğundan hər tərəf ağappaq buzdu. Orda-burda buzu qırıb balıq tutan balıqçı dəstələri qaralır.

Kəndlər, yolboyu satılan kənd təsərrüfatı məhsulları, qarmaqlardan asılmış çöl quşları, ördəklər, balıqlar Tatarıstanın Rusiyada başqa əyalətlərə nisbətən daha yaxşı yaşadığını göstərir. Günortadan sonra bərpa işlərinin hələ də davam etdiyi qədim Bolqar şəhərinə çatdıq. Tatarıstan Respublikasında son illərdə gedən quruculuq işlərinin, milli dirçəlişin nəticələrindən biri də Bolqar şəhərində arxeoloji araşdırmalarının aparılması və şəhərin bərpasıdır. Qədim Bolqar geniş bir ərazini əhatə etmişdir. Girişdə ucaldılmış Ağ məscid son illərdə tikilsə də bolqar-tatar memarlıq ənənələrinin, Volqa boyu zəngin islam ruhunun təcəssümüdür. Azan vaxtı yoldaşlarımızın bəziləri namazlarını qılırlar. Sonra Xan sarayının, antik saray qalıqlarına bənzəyən məscidin qalıqları arasında dolaşır, bərpa olunmuş binalardakı tarix-diyarşünaslıq, əlyazmaları və incəsənət muzeylərini gəzirik. O muzeylər Bolqar şəhərinin Avrasiya boyu yayılmış şöhrətinin möhtəşəm anıları olmaqla, Qızıl Ordanın xoşbəxt günlərini əks etdirir.

Eramızın 6-cı yüzilində bu yerlərdə məskən salmış Qürbət xandan başlanan bir türk hökmdarlığı zəncirinin nişanələrinə həyəcansız baxmaq mümkün deyil. Ancaq buralar 6-cı yüzildən əvvəl də qədim türk uruslarının yurdu olub. Şərq və müsəlman dünyası ilə əlaqələri əks etdirən xəritələr bolqar və Qızıl Orda mədəniyyəti və intibahının göstəriciləridir.

Bu bölgədə İslamın qədim tarixi var, 922-ci ildə Bolqar şəhəri və Volqa boyu müsəlmançılığı qəbul etmişdi.

İdil çay gəmiçiliyinin mərkəzi də burda yerləşirdi. Şəhər Kama sahilində yüksək təpənin üstündə yerləşir, göz önündə çayın, sahil meşələrinin ürəyi yerindən oynadan bir mənzərəsi açılır.Burdan baxanda aşağıda görünən liman nə zamansa Xəzərədək üzüb getmiş qədim türklərin qəhrəmanlıq və faciələrlə dolu tarixinin acı xatirəsidir.

Ətrafı doyunca gəzdikdən, bu şəhəri salanların böyük zövqünün, memarlıq qabiliyyətini, mühafizə strategiyasının kamilliyini duyandan sonra geri qayıtdıq. Bolqar şəhərinin sahibləri hələ dünyada rus xalqından xəbərsiz idirlər və nə vaxtsa bura slavyan ayağı dəyəcəyini ağıllarına gətirmirdilər.

Bu şəhərin, Qızıl Ordanın, Kazan xanlığının süqutu hər şeydən öncə türk xalqları arasında birliyin olmamasından başlanmışdı. İbrət almışıqmı?

Qardaş respublikaya səfərimizin uğurlu nəticələrindən biri Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Tatarıstan nümayəndələrinin konfransı oldu. Köhnə idmançı, bacarıqlı təşkilatçı Sərraf Kərimovu DAK-ın Tatarıstan təmsilçisi seçdik. Həmyerlilərimizi, ziyalıları görəndə sevindim. Kazanda 45 mindən çox azərbaycanlı yaşayır, güclü diaspor təşkilatları avr. “Odlar yurdu” adlı qəzet çıxır. DAK nümayəndəliyi də onlarla əl-ələ verib çalışmalıdır.Bu insanlarla və diaspor təşkilatları ilə görüşəndə ölkəmizdən kənarda olan potensialımızdan səmərəli istifadə edə bilməməyimizə təəssüflənirsən.

TÜRKVİZİON – TÜRK DÜNYASI MAHNI YARIŞMASI

Hər il bir şəhərin Türk Dünyası Mədəniyyət Mərkəzi seçilməsi ideyası – TÜRKSOY tərəfindən irəli sürülmüş və 2012-ci ildə İstanbulda Türk Dövlətlərinin onuncu zirvə görüşündə qəbul edilmişdir. Həmin il bu adı Astana daşıdı, sonra estafet Türkiyəyə – Əskişəhərə verildi, ilk Türkvizion yarışması da burda keçirildi; və türk mədəniyyətinin o möhtəşəm nümayişini izləmək mənə də nəsib oldu; buna görə növbəti Türk Dünyası Mədəniyyət Mərkəzi olan Kazanda keçirilən ikinci Türkviziona dəvəti böyük məmnuniyyətlə qəbul etdim.

Türksoyun baş katibi Düsen Kaseinovun sözüylə desək: “TÜRKSOY yalnız bir mahnı müsabiqəsi deyil. O Türk dünyasını birləşdirir, xalqlarımızı yaxınlaşdırır. O bizim qardaşlığımızın rəmzidir, türk mədəniyyətinin birliyini və çoxcəhətliliyini nümayiş etdirir. Türkvizion heyrət doğuran Türk dünyasına bənzəri olmayan bir səyahətdir”.

Bu ili Rusiya Federasiyası Mədəniyyət ili elan etmişdir. Kazanın belə bir ildə həm də Türk Dünyası Mədəniyyət Mərkəzi olması təsadüfi bir hadisə olsa da, eyni zamanda, Rusiyanın zəngin mədəniyyət politrasının bir çox gözəl rənglərinin məhz türklərə məxsus olması da bir həqiqətdir və çar Rusiyasının başladığı assimilyasiya siyasəti türk xalqlarını nə qədər parçalasa, onların taleyində faciəli izlər buraxsa da bu mədəniyyəti tamamilə məhv edə bilməmişdir və SSRİ dağılandan sonra Yeni Rusiyada gedən “milli azlıqların” intibah prosesini də heç bir repressiv yolla boğmaq, dayandırmaq mümkün deyildir. Bunu mən Qazaxıstanda təməlini atdığımız Turan şəhərində Azərbaycan-Türkiyə Evinin Bakıda keçirdiyi Türklük şölənində Rusiyanın ən uzaq guşələrindən gələn və türk muxtariyyətlərini, respublikalarını təmsil edən sənət sahiblərinin çıxışlarında da görmüşəm.

Türk Dünyası Mədəniyyət Mərkəzi olan Kazanda bu il ümumtürk mədəniyyətinin öyrənilməsi, təbliği ilə bağlı bir çox görüşlər, müzakirələr olmuş, maraqlı layihələr həyata keçirilmişdir.

Türkvizion o tədbirlərin zirvələrindən biridir. Yeri gəlmişkən deyim ki, Türkvizionun təşkilində Beynəlxalq Musiqi kanalı olan TMBTV-nin və bu telekanalın baş direktoru Samir Qurbanovun böyük xidməti var.

Şəxsən mənə belə gəlir ki, Samir kimi həm Rusiyanı, həm Türk dünyasını yaxşı tanıyan, bilən, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti olan bir adamın yardımı, təşəbbüskarlığı, aylarla sürən səfərləri, zəhməti olmasa belə bir yarışı bu səviyyədə keçirmək mümkün olmazdı.

TMBTV Türk dövlətləri və xalqlarının çağdaş mədəniyyətlərini göstərmək, yaymaq baxımından unikal bir kanaldır və TÜRKSOYUN əsas partnyoru və informasiya yardımçısıdır.

Türkvizion mahnı yarışması layihəsinin keçirilmə ideyasının əsas müəllifi də məhz bu telekanaldır.

TMBTV peyklər vasitəsilə və kabel şəbəkəsiylə 12 ölkəyə yayılır, yüz milyondan çox tamaşaçısı var.

Samir Qurbanovun komandası ilə birgə gördüyü işin miqyası və dəyərini göstərmək üçün yalnız bir faktı deyim: bu il Türkvizion mahnı yarışının iştirakçısı olan bütün ölkələrin telekanallarında birbaşa translyasiya edilmişdir.

Türkvizionu Tatarıstanın rəsmiləri ilə, nazir və nazir müavinləri, Başqırdıstan mədəniyyət naziri və onun müavini ilə bir yerdə izlədik, tanış olduq və əlaqələrimizin möhkəmləndirilməsi zərurətindən danışdıq.

Türkviziondan sonra oteldə 1971-ci ildə hələ yeni-yeni şeir yazmağa başlayan indi isə xalq arasında böyük hörmət qazanmış, köhnə millət vəkili, Tatarıstanın Xalq şairi Robert Minnulinlə uzun-uzadı söhbət etdik. O, ətrafımızdakı azərbaycanlılara üz tutaraq dostluğumuzun tarixindən bəhs edir: “İlk tanışlığımız məni ayıltdı – deyir. –Sabir mənə tatar tarixindən, tatarların taleyindən bilmədiyimi şeylər danışırdı”. Yerlilərimizin Roberti Azərbaycanın dostu kimi yaxşı tanıyırlar. Ona dərin hörmətləri var.

Kazanda yaşayan soydaşlarımız arasında jurnalistlər, yazı-pozu adamları da az deyil. Yardımlıda və ətraf bölgədə 1932-ci ilə qədər Sovet hakimiyyətinə müqavimət göstərmiş Bərcanlı Qaçaq Həsən haqqında maraqlı bir kitab yazmış, İshaq Dağlı həm də yerlilərimiz arasında bir ağsaqqal kimi tanınır.

lll

Mahnı yarışmasının bütün təfərrüatı, nə boyda bir mədəniyyət bayramı olması barədə danışmaq istəmirəm. Bunu tamaşaçılar görüblər.

Sadəcə onu demək istəyirəm ki, Əskişəhərdə yarışın qalibi azərbaycanlı Fərid Həsənov olmuşdu.

Bu il ən zəif çıxış edənlərdən biri Azərbaycan təmsilçisi oldu.

Hər şey zəif idi, mahnı, səs, geyim, səhnə tərtibatı. Türk dünyasının zəngin geyimləriylə müqayisədə biz görünmürdük və ya gənc sənətçinin səhnəyə niyə o geyim-keçimdə çıxması anlaşılan deyildi.

Amma şükür, yarışmada Azərbaycan ruhu güclüydü. Çünki keçən il də, bu il də Azərbaycan mədəniyyətini yalnız respublikamızdan gedənlər təmsil etmir. Bu il də İranı – Güney Azərbaycanın güclü Barış qrupu, Gürcüstanı 2008-ci ildə Gürcüstan, 2009-cu ildə Tiflis gözəli olmuş, türkcə olumpiadaların laureatı Aysel və bir sıra müsabiqələrin qalibi Ayla, İraqı türkmən sənətçi Əhməd Tuzlu təmsil etməklə həm də tərəddüdsüz Azərbaycan mədəniyyətinin səsiydilər.

Ancaq yarışda məni təəssüfləndirən məsələlər də vardı ki, qeyd etməyi zəruri hesab edirəm.

Məncə Gürcüstanın, İraq türkmənlarinin, İran azərbaycanlılarının həm də kifayət qədər peşəkarlıqla çıxış edən təmsilçiləri ən yüksək balları – Azərbaycandan, yəni münsiflər heyətinin Azərbaycanı təmsil edən üzvündən almalıydılar. Təəssüf ki, belə olmadı. Məsələn, Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ını oxuyan məhşur “Barış” qrupu Azərbaycandan cəmi 8 bal aldı. Nədən? Münsiflər heyətinin üzvü Eldar Qasımov bunu belə izah etdi: “mən siyasətə qarışmıram”. Bu adam başa düşmür ki, vətəndaşlıq, soydaşlıq təəssübkeşliyi – milli qeyrətdir, hər kəsdə olmalıdır, bunun siyasətə dəxli yoxdur. Eldarın özü də Avroviziyada məncə yalnız səsinə görə dəstəklənməmişdi. İranda ana dilində məktəbi olmayan bir xalqın nümayəndələri Türkviziona gəlib “Heydərbabaya salam” deyərək oxuyursa – Azərbaycan respublikasının nümayəndəsi təkcə bu fakta görə ona ən yüksək qiymət verməyə borcludur; bunu eləmirsə deməli ya dünyadan bixəbərdir, ya da milli şüur deyilən anlayışdan uzaqdır; hansı titullar daşımaqdan asılı olmayaraq.

Türk dünyası mahnı yarışması gələn il Türkmənistanda, Marı şəhərində keçiriləcək.

Sabir Rüstəmxanlı

525-ci qəzet.- 2014.- 6 dekabr.- S.10-11;18