Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi

ATMOSFERƏ ATDIQLARIMIZ ÖZÜMÜZƏ QAYIDACAQ

Çağdaş dövrdə sürətlə qloballaşan, qloballaşdıqca da kiçilən dünyamızı bir sıra problemlər çox ciddi şəkildə təhdid etməkdədir. Bu problemlərin yaranması və "inkişaf edərək" bugünə gəlib çatması təkcə bir ölkədən asılı olmadığından, ümumbəşəri xarakter daşıdığından onların həlli üçün də planetin hər bir dövlətinin və sakininin səfərbər olmasına böyük ehtiyac var.

Özümüzə qazdığımız quyu...

Hazırda bəşəriyyəti təhdid edən problemləri iki qrupa bölmək olar: birbaşa insan amili ilə bağlı olan və dolayı yolla insanın yaratdığı problemlər. Birinci qrupa müharibələr və digər silahlı münaqişələr, terrorizm, sivilizasiyaların toqquşması, insan və qanunsuz silah alveri, narkotik vasitələrin istifadəsi, qanunsuz dövriyyəsi, müxtəlif epidemiyaların, həmçinin QİÇS və xərçəng kimi xəstəliklərin sürətlə yayılması, ərzaq səbətimizdə genetik modifikasiya olunmuş qidaların xüsusi çəkisinin ilbəil artması və sair problemlər daxildirsə, ikinci qrupa ekoloji problemlər, o cümlədən atmosfer havasının çirkləndirilməsi, ozon qatının deşilməsi, içməli su ehtiyatlarının tükənməsi, ərzaq çatışmazlığı, buzlaqların əriməsi, daşqınların, sunamilərin, zəlzələlərin sayının artması, sönmüş vulkanların fəallaşması, bir sözlə, qlobal iqlim dəyişiklikləri daxildir. Şərti olaraq iki qrupa ayırdığımız bu problemlər, heç şübhəsiz, bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Lakin paradoksal hal ondan ibarətdir ki, dünyanın aparıcı dövlətləri, o cümlədən "G-8" və "G-20" ölkələri birinci qrupa daxil olan problemlərlə mübarizə aparmaqda bu gün daha həvəsli görünürlər. Əslində isə bu iki qrupda birləşmiş problemlərdən birinin həlli digərininkindən vacib deyil. Bu problemlərin həlli ilə ən azı paralel şəkildə məşğul olmaq, daha yaxşı halda isə ekoloji tarazlığın pozulmasının qarşısının alınması məsələsini üstün mövqeyə çıxarmaq lazımdır. Çünki ekoloji problemlərin öz həllinə qovuşması üçün bəşəriyyətin çox az vaxtı qalıb. Odur ki, bu gün bütün dövlətlərin və insanların bir yerə yığışıb atmosfer havasının həddən artıq çirkləndirilməsinə qarşı, necə deyərlər, üsyana qalxmasına, "SOS"deməsinə ehtiyac var. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün atmosferə atılan çirkləndiricilərin, o cümlədən karbon birləşmələrinin çox böyük əksəriyyəti inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin payına düşür. Ümumiyyətlə, atmosferə ildə orta hesabla 21 milyard ton çirkləndiricilər və karbon 4-oksid (CO2) atılır. Aparılan araşdırmanın nəticələrinə görə, atmosfer havasını ən çox çirkləndirən ölkələr müvafiq ardıcıllıq üzrə Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya və Yaponiyadır. Siyahının ilk onluğunda Avropa ölkələrindən Almaniya və İngiltərənin adı var. Statistika təkcə yanacaq materiallarının həm sənayedə, həm də məişətdə istehlakının il ərzində bütün dünya üzrə 5 milyard ton çirkləndirici və karbon qazının atmosferə atılmasıyla müşayiət olunduğunu göstərir. Hazırda atmosferin nə az, nə çox, düz 0,038 faizi CO2-dən ibarətdir. Məlum səbəblərdən atmosferin tərkib hissəsi olan karbon qazının miqdarı ildən-ilə artması ilk növbədə iqlimin dəyişməsinə təsir göstərir. Atmosfer havasının toz-tüstü və hislə çirklənməsi də iqlim dəyişməsinə şərait yaradır. Karbon qazı ultrabənövşəyi şüanı infraqırmızı (istilik yaradan) şüalardan yaxşı keçirir. Yer ətrafında karbon 4-oksidin miqdarının çoxalması "İstixana effekti" yaradır. Hesablamalara görə, atmosferdə karbon qazının miqdarı iki dəfə artdıqda Yer kürəsində temperatur 1.4-2.3 dərəcə yüksələ bilər ki, bu da daimi buzlaqların əriməsinə və çoxlu yağıntı düşməsinə səbəb olar. Nəticədə quru sahəsinin bir hissəsi subasmaya məruz qalar və külli miqdarda yağan yağıntılar digər ərazilərdə güclü daşqınların və sel sularının yaranmasına gətirib çıxarar. Hər il çoxlu sayda daşqınlar, torpaq sürüşmələri, subasma və son nəticədə insan ölümləri artıq vəziyyətin kritik həddə olduğunu sübut edir. Hələ planetin müxtəlif ərazilərin yağan, əksər hallarda fauna və flora örtüyünü məhv edən turşu və rəngli kimyəvi yağışları demirik. Bundan başqa iri sənaye şəhərlərində, meqapolislərdə atmosferin müxtəlif tullantılarla çirklənməsi -su buxarı, tüstü qazları və avtomobillərin buraxdığı yanma məhsullarının birlikdə sıxlaşaraq əmələ gətirdiyi dumanabənzər çox zərərli tərkib olan "smoq"un yaranmasına gətirib çıxarır. İndiyədək London, Los-Ancelos, Tokio və başqa iri sənaye şəhərlərində "smoq" müşahidə edilib. 1952-ci ildə Londonda, 1963-cü ildə Nyu-Yorkda minlərlə insan smoq səbəbindən dünyasını dəyişib, ağır zəhərlənmə halları ilə xəstəxanalara yerləşdirilib.

Bu gün tez bildiyimiz sabah gec olacaq...

Yəqin ki, məşhur "Titanik" filminə baxmayan az tapılar. Filmdəki kadrlardan birində gəmi sürətlə aysberqə doğru irəliləyir. Lakin gəmi kapitanının köməkçiləri bundan gec xəbər tutduqlarından nəhəng gəminin aysberqlə toqquşması qaçılmaz olur. Kapitana xəbər veriləndə o gəmini "tam yana döndərmək" əmri verir. Lakin buna baxmayaraq fəlakətdən yaxa qurtarmaq mümkünsüz olur, sadəcə müvəqqəti yayınmaq, bir neçə saat əlavə vaxt qazanmaq imkanı yaranır, vəssalam. İndi təsəvvür edək ki, görkəmli alimlər atmosferin çirklənməsinə görə dünyanın sonuna sayılı həftələr, günlər qaldığını xəbər verirlər. Və bu zaman hamı bir-birinə dəyir. Özlərini dünyada baş verənlərə cavabdeh sayan, "böyük idarəçilər" müəyyənləşdirdikləri siyasi mərkəzlərin birində toplaşıb artıq iş işdən keçəndən sonra mühüm qərarlar qəbul etmək məsələsini müzakirə edirlər... İronikdir...

Acınacaqlı hal burasıdır ki, vaxtında həyəcan təbili çalan görkəmli alimlər, bütün dünya üzrə yaşıllar hərəkatının fəalları isə başqa-başqa məkanlarda dalbadal toplantılar keçirib, küçələrə, media önünə çıxaraq artıq iş işdən keçdiyini bildirirlər. Bəli, bəşər övladı yüz illər ərzində özü üçün qazdığı məzarlığa daxil olmaq üzrədir. Təəssüf ki, bu, acı reallıqdır. Hazırda bəşəriyyət çox ciddi ekoloji fəlakətlə üz-üzədir. Biz isə hələ də-narahatlıq üçün tezdir-qənaətindəyik... Amma bu gün tez bildiyimizin sabah çox gec olacağını anlayacağıq. Yeri gəlmişkən, bunu anlayanlar da artıq çoxluq təşkil edirlər. İngiltərənin və eləcə də bütün dünyanın ən nüfuzlu jurnallarından olan "Time" jurnalına müsahibə verən tanınmış ingilis alimi Ceyms Lavlok qlobal istiləşməni kritik həddən çıxarmaq üçün edilən səylərin müvəffəqiyyətsizliyə məhkum olduğunu, bunun üçün çox gec olduğunu, mövcud sivilizasiyanın artıq öz axarında davam edə bilməyəcəyini iddia edib.

Gördüyümüz və görəcəyimiz işlər

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, sübut olunub ki, atmosfer havasını əsasən inkişaf etmiş sənaye ölkələri həddən ziyadə çirkləndirir. Məsələn, ABŞ Kioto protokolunu - istixana qazlarının atmosferə yayılmasını azaltmaq məqsədilə əldə olunan razılaşmanı ratifikasiya etməkdən bugünədək imtina edir. Qurunun oduna yaş da yanar deyiblər. Atmosfer havasının çirkləndirilməsi ilə bağlı vəziyyət də buna oxşayır. Şübhəsiz ki, atmosfer havası planetin hər yerində hamı üçün eyni olduğundan onun çirklənməsindən, mübaliğəsiz desək, Azərbaycan kimi ekoloji duruma ciddi önəm verən ölkələr də ziyan çəkir. Ekoloji problemlərin həlli, o cümlədən atmosfer havasının mühafizəsinin daim Azərbaycan dövlətinin diqqət mərkəzində olmasının mühüm göstəricisidir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin açıqladığı statistikaya görə, Ekologiya ili elan olunmuş 2010-cu ildə təkcə nazirlik əməkdaşları tərəfindən Bakı və onun ətraf ərazilərində, magistral avtomobil yollarının kənarında 1 841,0 min, respublika ərazisində isə ümumilikdə 10835,3 min ədəd ağac və kol bitkisi əkilib.

Bundan əlavə, son illər ərzində Azərbaycan ərazisində dövriyyəyə buraxılan avtonəqliyyat vasitələrindən atmosfer havasına atılan zərərli maddələr üzrə Avro-2, Avro-3 və bu ilin 1 aprel tarixindən etibarən Avro-4 standartlarının, ekoloji normalarının tətbiq edilməsi önəmli addım kimi qiymətləndirilməlidir.

Bu ilin 9 yanvar tarixində Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə keçirilmiş Nazirlər Kabinetinin iclasında ekologiyanın qorunması, atmosferi çirkləndirən amillərə qarşı ciddi mübarizənin aparılması və vətəndaşların ekoloji təhlükəsizliyinin etibarlı təminatı ilə bağlı ölkə başçısı tərəfindən verilmiş tapşırıqlara uyğun olaraq bu istiqamətdə işlər sürətləndirilib. Bir sözlə, dünyanın kiçik bir parçası olan Azərbaycanda ekoloji problemlərlə mübarizədə son illər atılan addımların təqdirəlayiq olduğunu əminliklə demək olar.

Bütün görülən yaxşı işləri, həyata keçirilən önəmli tədbirləri qabartmaqla yanaşı həm də etiraf etmək lazımdır ki, ölkəmizdə atmosfer havasının mühafizəsi ilə bağlı görüləsi işlər də az deyil. Atmosfer havası ilə bağlı vəziyyətin ideal olduğunu iddia etmək özünü aldatmaq olardı. Xüsusilə, Bakı, Abşeron yarımadası və Sumqayıtın ekoloji durumunun ürəkaçan olmadığı bəllidir. Bunun da əsas səbəbi həmin zonaların iri sənaye mərkəzi olması, ölkə üzrə sənaye müəssisələrinin 60 faizdən çoxunun Abşeron yarımadasında yerləşməsi ilə bağlıdır. Yarımsəhra iqliminə malik Bakı şəhərində yaşıllıq da kifayət qədər deyil. Üstəlik, artıq meqapolisə çevrilən Bakıda nəqliyyat vasitələrinin sayı durmadan artır. Hazırda bütün ölkə üzrə havanın çirklənməsinin 70 faizi avtonəqliyyat vasitələrinin payına düşür. Son statistikaya görə, təkcə Bakıda 550 mindən artıq avtomobil qeydiyyatdadır. Bu baxımdan ölkəmizdə atmosfer havasının daha da təmiz olması üçün hər birimizin üzərinə böyük yük düşür.

Ziyanın yarısından qayıtmaq...

Atmosferin qorunması üçün təkcə hansısa bir ölkə yox, bütün bəşəriyyət qolunu çırmayıb iş görməlidir. Atmosferin çirklənməsinin qarşısını almaqdan ötrü yaşıllıqlar artırılmalı, təbii meşə zolaqları qorunmalı, sənaye müəssisələrindən atmosferə buraxılan zərərli qazların miqdarına nəzarət olunmalı, onlar təmizlənməli, bunlara qarşı müvafiq tədbirlər görülməli, ekoloji cəhətdən təmiz və bərpolunabilən alternativ enerji mənbələrindən istifadə genişlənməli, üzvi yanacaqla (benzin, dizel) işləyən avtomobillərdən hidrogenlə və elektrik enerjisilə işləyən nəqliyyat vasitələrinə mümkün qədər tez keçid edilməlidir. Atalarımız-ziyanın yarısından qayıtmaq da xeyirdəndir -deyiblər. Yer kürəsi hamımızın evidir. Bu evin gözəgörünməyən damını xatırladan atmosferi-göy üzünü qorumaq da hamımızın işidir. Əks təqdirdə, o damı-göy üzünü nəzərə almadan aşağıdan yuxarı tolazladığımız, atdığımız, tulladığımız hər şey xəstəlik, təbii fəlakət, bəla kimi özümüzə qayıdacaq.

Sevinc MÜRVƏTQIZI

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun 31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il münasibəti ilə jurnalistlər arasında elan etdiyi müsabiqəyə təqdim edilir.

525-ci qəzet.- 2014.- 9 dekabr.- S.5.