Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

NAXÇIVAN MÜHİTİNİN YETİRDİYİ GÖRKƏMLİ SİMALARIN AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ VƏ ƏDƏBİYYATINDA MÜSTƏSNA YERİ VAR

"Azərbaycanın qədim bölgəsi Naxçıvan tarixən çətin sınaqlarla dolu mürəkkəb və eyni zamanda şərəfli bir yol qət edib .Çoxəsrlik dövlətçilik ənənələri olan bu diyar həmişə xalqımızın zəngin mədəni irsini layiqincə yaşatmış, yetirdiyi çox sayda görkəmli elm xadimləri, sənətkarları, tarixi şəxsiyyətləri ilə ölkəmizin sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi həyatında əvəzsiz rol oynayıb. Naxçıvan əhalisinin milli istiqlal ideyalarına bağlılıq nümayiş etdirərək dövlət müstəqilliyimizin bərpası, qorunub saxlanılması və möhkəmləndirilməsində müstəsna xidmətləri vardır. Bu gün yüksək potensiala malik muxtar respublika bütün dövlət proqramlarını, infrastruktur layihələrini böyük uğurla həyata keçirməsi sayəsində ölkədə dinamik inkişaf xəttinə uyğun, fasiləsiz aparılan iri miqyaslı quruculuq, abadlıq işlərinin fəal iştirakçısıdır. Naxçıvan hazırda mötəbər beynəlxalq tədbirlərin təşkil olunduğu məkana çevrilib ". Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin bu sözləri Naxçıvanın Azərbaycan tarixində və müasir həyatında, mədəni və ictimai-siyasi tərəqqisindəki yerini, rolunu müəyyənləşdirmək baxımından mükəmməl fikirlərdir. Təsadüfi deyil ki, ümummilli lider Heydər Əliyev də vaxtilə Naxçıvanı Azərbaycan xalqının tarixini əks etdirən abidələri özündə cəmləşdirən bir diyar kimi səciyyələndirmişdi. Buradakı qədim tarixi abidələr, maddi-mədəniyyət nümunələri Naxçıvanın təkcə Azərbaycanın deyil, bəşəriyyətin təşəkkül tapdığı ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğunu sübut edir. Tarixi tədqiqatlar da hələ eramızdan əvvəl Naxçıvan ərazisində ulu əcdadlarımızın yaşayıb-yaratdığını təsdiqləyir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının rəsmi saytına əsaslansaq, burada 1162 tarixi-mədəniyyət abidəsi mövcuddur.Bu abidələrin 58-i dünya, 455-i ölkə, 649-u isə yerli əhəmiyyətlidir.

Bunlardan 663-ü arxeoloji, 285-i memarlıq, 31-i monumental sənət, 36-sı tarixi, 7-si təbiət abidələri, 140-ı ziyarətgahlardır.

Paytaxt Naxçıvan şəhərindən və 7 inzibati rayondan - Şərur, Babək, Ordubad, Culfa, Kəngərli, Şahbuz, Sədərək təşkil olunub. 5 şəhəri (Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Şərur və Şahbuz), 8 qəsəbəsi, 206 kəndi vardır. Muxtar Respublika mərmər, daş duz, əhəng, gips yataqları, Sirab, Badamlı, Vayxır, Nəhəcir, Qızılcir kimi nadir mineral sularla zəngindir. Naxçıvan həm də tarixən ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin inkişafında xüsusi rol oynamış şəxsiyyətlər yetirib. Onlardan bəzilərinin ömür və fəaliyyət yoluna qısaca nəzər salmaq kifayətdir ki, Naxçıvanın yetirdiyi görkəmli simaların Azərbaycan tarixindəki müstəsna rolu daha da aydınlaşsın.

Naxçıvanın görkəmli şəxsiyyətlərindən biri böyük mütəfəkkir, şair və dramaturq Hüseyn Caviddir. 1882-ci ildə ziyalı, tanınmış din xadimi Abdulla Rasizadənin ailəsində doğulan, ilk təhsilini Naxçıvanda mollaxanada, sonra isə M.T. Sidqinin "Tərbiyə" adlı yeni üsullu məktəbində alan H.Cavid klassik üslubda ilk şeirlərini də "Gülçin" və "Salik" imzaları ilə burada qələmə alıb. Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini davam və inkişaf etdirən sənətkarlardandır. O, Azərbaycan romantizminin banilərindən, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının, mənzum dramın yaradıcılarından biridir. Sənətkarın "İblis", "Xəyyam", "Şeyx Sənan" və başqa əsərləri parlaq ədəbi nümunələrdir.

Görkəmli ədib - yazıçı, dramaturq, jurnalist, ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadə 1869-cu ildə Naxçıvanda dünyaya gəlib. İlk təhsilini əvvəlcə mollaxanada, sonra isə üç sinifli Naxçıvan şəhər məktəbində alıb. 1887-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra 10 il ərzində İrəvan quberniyasının Uluxanlı, Naxçıvan mahalının Cəlilkənd (Şərur rayonu) və Nehrəm kəndlərində müəllimlik edib. Müəllim işlədiyi illərdə "Çay dəstgahı" (1889) alleqorik mənzum dramını, "Kişmiş oyunu" (1892) komediyasını, "Danabaş kəndinin əhvalatları" (1894; 1936-cı ildə nəşr olunub) povestini qələmə alıb. Məşhur "Molla Nəsrəddin" dərgisinin yardıcısı olan ədibin "Ölülər", "Anamın kitabı", "Dəli yığıncağı" kimi əsərləri Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının nadir incilərindəndir.

Naxçıvanın tanınmış ədiblərindən biri də maarifçi, pedaqoq, publisist, şair Məhəmməd Tağı Sidqidir. 1854-cü ildə Ordubadda dünyaya gələn Sidqi mədrəsə təhsili alıb, klassik şərq poeziyasını və fəlsəfəsini mükəmməl öyrənib. Gəncliyində ticarətlə məşğul olub, ailəsini dolandırmaq üçün çayxana açıb. Bu məkan bir növ ziyalıların, ədəbiyyat həvəskarlarının toplaşdığı mədəni mərkəz, qiraətxana rolunu oynayıb. Sidqi Ordubadda "Əxtər" (1892, maarifçi ziyalı Hüseyn Sultan Kəngərli ilə birgə), Naxçıvanda isə "Tərbiyə" ("Məktəbi-Tərbiyə", 1894) məktəbi təsis edərək xalq müəllimi kimi şöhrət qazanıb, ədəbi-mədəni tədbirlərin və teatr tamaşalarının əsas təşkilatçılarından olub. Yüksək elmi-pedaqoji dəyərə malik yeddi dərsliyin ("Nümuneyi-əxlaq", "Töhfeyi-bənat, yainki Qızlara hədiyyə", "Müxtəsər coğrafiya risaləsi" və s.) müəllifidir (əlyazmaları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır). Sidqi bədii yaradıcılıqla da məşğul olub.

Pedaqoji fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan ədəbi irsi qəzəllərdən (300-dən çox), "Məsnəviyyati-mənəviyyə" adlı irihəcmli mənzumədən, "Kəblə Nəsir" mənzum hekayəsindən, "Heykəli-insanə bir nəzər" ədəbi-fəlsəfi traktatından (1912-ci ildə kitab halında çap edilib), 20-dən çox hekayədən ibarətdir. Sidqi Azərbaycan uşaq nəsrinin ilk yetkin nümunələrini yaradıb. "Məktəb hekayələri" kimi tanınan bu əsərlərdə ("Məktəbə davam", "Gözütox uşağın hekayəti", "Yalançı uşaq", "Səxavətli uşaq" və sair) o,özünün maarifçilik ideyalarını, pedaqoji görüşlərini, yüksək mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərini bədii şəkildə təbliğ edib. Sidqi publisistika sahəsində də fəaliyyət göstərib, "Tərcüman" (Baxçasaray), "Əxtər" (İstanbul), "Həblülmətin" (Kəlkəttə), "Kaspi" (Bakı), "Nasiri" (Təbriz) və sair qəzetlərlə yaxından əməkdaşlıq edib, ara-sıra məqalələr dərc etdirib. Ana dilində "Çıraq" adlı qəzet çıxarmaq üçün təşəbbüs göstərib.Sidqi 1903-cü ildə Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində vəfat edib, Naxçıvan şəhərində dəfn edilib.

Naxçıvan torpağı Azərbaycan mədəniyyətinə, görkəmli ədiblərlə yanaşı, istedadlı rəssamı Bəhruz Kəngərlini də bəxş edib. Kəngərlinin rəssam kimi püxtələşməsində Cəlil Məmmədquluzadənin və "Molla Nəsrəddin" jurnalının böyük rolu olub. Yaradıcılığının ilk dövründə müəllimi-mollanəsrəddinçi rəssam O.Şmerlinqin və tələbə yoldaşı L.D. Qudiaşvilinin portretlərini çəkib, karikatura və satirik rəsmlər, mənzərə və məişət səhnələrini əks etdirən rəsm, akvarel və boyakarlıq əsərləri yaradıb. Azərbaycan təsviri sənətində realist dəzgah boyakarlığının təşəkkülü, portret və mənzərə janrlarının formalaşması Kəngərlinin adı ilə bağlıdır.

1914-cü ilin iyununda rəssamın Naxçıvandakı ilk böyük sərgisi və orada göstərilən rəsmləri həm yerlilərini heyran edib. Cəmi 7 il yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilən Bəhruz Kəngərli 2000-ə qədər rəsm əsəri yaradıb. 1921-ci ildə Azərbaycanda açılan ilk böyük sərgidə Kəngərlinin 500-dən çox əsəri nümayiş etdirilib. Əsərləri R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində, Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində, Moskvada Dövlət TarixMuzeyində və şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır. Kəngərli həm də milli teatr rəssamlığının banilərindəndir. 1910-cu illərdə Naxçıvan teatrında "Ölülər" (C.Məmmədquluzadə), "Hacı Qara" (M.F.Axundzadə), "Pəri-cadu" (Ə.Haqverdiyev) tamaşalarına bədii tərtibat və geyim eskizləri verib. A.Babayevin "Yarımçıq şəkil" pyesi Kəngərliyə həsr olunub. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi

Sədrinin "Bəhruz Kəngərlinin adının əbədiləşdirilməsi haqqında" sərəncamına (2001, 22 may) əsasən, Naxçıvan şəhərində muzeyi yaradılıb, qəbirüstü abidəsi ucaldılıb.

Azərbaycan memarlığının görkəmli nümayəndəsi, Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Naxçıvani memarlıq sənətimizə yeni istiqamət verib, özünün sənət dühası ilə Səlcuqilər dövrü memarlığının bir qədər ağır və sərt üslubuna böyük incəlik və dinamiklik gətirib, Yaxın Şərq memarlığına güclü təsir göstərib.

Yaratdığı abidələrin üzərindəki kitabələrdə özünü "Əbubəkr oğlu Əcəmi, Naxçıvanlı memar" adlandıran sənətkarın təsviri sənəti və mühəndisliyi memarlıqda üzvi şəkildə birləşdirdiyi aydın görünür. Şərqin böyük dühaları onu "Şeyxül-mühəndis" (mühəndislərin başçısı) adlandırıblar. Əcəminin yaradıcılığı XII əsrdə qüdrətli Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı Naxçıvanla bağlı olub.Əcəmi yaradıcılığının Azərbaycan və Yaxın Şərq ölkələri memarlığına böyük təsiri var - Marağadakı Göy günbəzdə (1196), Naxçıvandakı Gülüstan türbəsində (XIII əsr), Qarabağlar türbəsində (XII-XIV əsrlər), Bərdə və Səlmas türbələrində (XIV əsr), türk memarı Sinanın (XVI əsr) İstanbulda tikdiyi türbələrdə Əcəmi ənənələri yaşayır. 1926-cı ildə Gəncədə Nizaminin məzarı üstündə abidə qoyularkən Əcəmi irsindən istifadə edilib, Nizami türbəsi Əcəmi dühası ruhunda tikilib. Bakıda ucaldılan Nizami heykəlinin kürsü hissəsində, Şuşadakı Vaqif türbəsində, Naxçıvan şəhərindəki Hüseyn Cavid məqbərəsində Əcəminin memarlıq irsinin təsiri aydın hiss olunur.

Məşhur Avstraliya sənətşünası Ernest Dits qeyd edirdi ki, Sinanın İstanbulda tikdiyi türbələr Naxçıvan türbələrinin təsiri altında yaranıb. Sinan ordu mühəndisi kimi 1535-36-cı illərdə İran səfəri zamanı Naxçıvana gəlib, Əcəminin memarlıq məktəbi ilə tanış olub. Abidələrindəki zəriflik, memarlıq bölgülərinin quruluşu, ornament bəzəklərinin oynaqlığı orta əsr anlayışı çərçivəsinə sığmayan bədii təfəkkürün məhsuludur.

Vəfa MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2014.- 11 dekabr.- S.8.