Zəki Vəlidi Toğanın “Xatirələr”ində Azərbaycan

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Rusiya paytaxtında yaşadığı 1915-1916-cı illərdə Zəki Vəlidi Əlimərdan bəy Topçubaşovun oğlu, Həmin dövrdə Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsində təhsil alan Ələkbər bəylə (1898-1977) tanış olub dostlaşmışdı. Eyni zamanda Dumanın Müsəlman fraksiyasının bürosunda, rəhbərliyi altında çalışdığı ata Topçubaşovun qayğı və diqqətini hiss etmişdi. Topçubaşovun millətə təmənnasız xidmət nümunəsi onu həm də böyük siyasətə gətirmişdi, doğma başqırd xalqının və bütünlükdə Rusiya türklərinin hüquqları uğrunda mübarizəyə qoşulmağa vadar etmişdi. Bunu “Xatirələr”dəki aşağıdakı sətirlərdən görmək mümkündür: “Azərbaycanlı Əli Mərdan bəy Topçubaşi ilə qazaxlardan Əlixan Bukeyxanı xüsusi qeyd etməliyəm ki, mənə Rusiya islamları, həssasətən Türküstan davalarını yaxından öyrənməkdə yardımda bulunmuşlardır”.

Aralarındakı yaş fərqinə baxmayaraq Əlimərdan bəylə Zəki Vəlidini səmimi münasibətlər, ideya yaxınlığı birləşdirirdi. Əsası 1916-cı ildə Petroqradda qoyulan qarşılıqlı münasibətlər məsafə sədlərini aşaraq azərbaycanlı siyasi xadimin vəfatına qədər davam etmişdi. “Xatirələr”də Rusiya türklərinin siyasi mübarizə tarixində Ə.Topçubaşovla bağlı yer alan bəzən minnətdarlıq, bəzən isə heyranlıq dolu epizodlar təkcə iki fərdin, iki şəxsin deyil, müəyyən mənada iki xalqın mənəvi yaxınlığı, dostluq və işbirliyi haqda danışmağa əsas verir.

Fevral inqilabından sonra Rusiyada qeyri-rus xalqların milli-azadlıq hərəkatının genişlənməsi nəticəsində siyasi partiya və liderlər arasındakı əlaqələr böyük vüsət aldı. Milli ucqarlar, özəlliklə də yüzilliklər boyu imperiyanın ögey övladları sayılan türk xalqları inqilabın faydalarından yararlanmaqda qətiyyət nümayiş etdirdilər. 1917-ci ilin yaz aylarında bir-birinin ardınca Bakıda, Tiflisdə, Daşkənddə, Qazanda, Ufada izdihamlı “müsəlman qurultayları” keçirildi. Regional toplantılarda gündəliyə çıxarılan məsələlərin daha geniş miqyasda müzakirəsi üçün 1-11 may tarixlərində Moskvada Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayı çağırılması ilə bağlı qərar qəbul edildi. Bu qurultaya hazırlıq və onun təşkili əksəriyyətin şəksiz lider kimi qəbul etdiyi Ə.Topçubaşovu bir sıra regional liderlərlə, o cümlədən Zəki Vəlidi ilə daha da yaxınlaşdırdı.

Qurultayın mayın 6-da Ə.Topçubaşovun sədrliyi ilə keçən iclasında Zəki Vəlidi “Rusiya müsəlmanlarının etnik təşəkkülləri və onun siyasi həyatda əhəmiyyəti” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdi. Məruzənin əsas leytmotivi Rusiyada say etibarı ilə slavyanlardan sonra ikinci etnik toplum mövqeyində dayanan türklərin bu nisbətə uyğun şəkildə dövlət və hökumətdə, parlament və digər seçkili orqanlarda, ictimai və mədəni həyatın bütün sahələrində təmsilçiliyi məsələsi idi. Müəllifin yazdığına görə, “bütün həyatım boyu yapdığım mücadilənin proqramı” olan məruzə başa çatan kimi “ictimaaya rəyasət edən Əli Mərdan bəy Topçubaşi nitqim dolayısı ilə məmnuniyyətini ifadə etdikdən sonra kürsüyə qədər gələrək əlimi sıxdı. Əli Mərdan bəy aradan on il keçəndən sonra Parisdə nəşr etdiyi bir məqalədə də bu nitqi xatırlamışdı”.

Mayın 7-də yenə də Ə.Topçubaşovun sədrliyi altında keçən növbəti iclasda qurultayın əsas məsələsi – Rusiyanın gələcək dövlət şəkli ilə bağlı müzakirələr başlanmışdı. Qeyri-rus millətlər üçün (təbii ki, söhbət ilk növbədə “müsəlman” xalqlardan gedirdi) milli-mədəni muxtariyyətlə məhdudlaşmağı yetərli hesab edənlərlə (sözçüləri Ə.Salikov və A.İshaki idi) milli-federativ ərazi prinsipinə əsaslanan demokratik respublika ideyasının tərəfdarları (M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, Ə.Z.Validov və b.) arasındakı gərgin polemika, eləcə də ardınca keçirilən səsvermə ikincilərin qələbəsi ilə başa çatdı. Bu qələbənin qazanılmasında Azərbaycan nümayəndələrinin, ilk növbədə isə Ə.Topçubaşov-M.Ə.Rəsulzadə tandeminin böyük rolu olmuşdu. Qurultaydakı gərgin fikir toqquşmalarını, həqiqət axtarışlarını diqqətlə izləyən Zəki Vəlidi azərbaycanlı siyasi liderlərin rolu ilə bağlı mühüm məqama diqqət yetirərək yazırdı: “Moskva konqresində Mərkəzi Müsəlman Şurasını təmsil etmək üzərə Əli Mərdan bəy Topçubaşi seçildi. Bu şəxs, habelə Məmməd Əmin Rəsulzadə, krımlı Cəfər Seyid Əhməd, qazaxlardan Cahanşah Dostmühəmməd kimi bariz federalistlər çox qüvvətli nitqlər söyləyib böyük əksəriyyətin səsini federasiya lehinə qazandırdılar”.

Qurultayın hazırlanmasına rəhbərlik Ə.Salikova tapşırıldığından o, əvvəldən tərəfdarlarının ümummüsəlman forumunda maksimum təmsilçiliyinə çalışmışdı. Lakin azərbaycanlıların, başqırd və qazaxların siyasi iradə nümayiş etdirmələri nəticəsində qurulan plan baş tutmamışdı. Zəki Vəlidinin etirafına görə “Əhməd Salikov, Şakir Məhəmmədyarov və Ayaz İshaki kimilərin əksəriyyəti federalizm əleyhdarı olacaqlarını zənn etdikləri Qazan tatarlarını say miqdarından artıq gətirmişdilər. Lakim mükəmməl azərbaycanlıların və krımlıların da türküstanlılar kimi federasiya tərəfdarı olduqlarını və qələbəlik gələn digərlərini görüncə mənə və Məmməd Əmin Rəsulzadəyə küfürlər (söyüş) yağdırırdılar”. Buna baxmayaraq, Azərbaycan-başqırd birliyi ölkənin gələcək federativ quruluşu məsələsində sona qədər mövqeyindən çəkilməmişdi. Alman tarixçisi G.fon Mende ilə polemikaya girən Zəki Vəlidi göstərirdi ki, “başqırdlar və azərbaycanlılar bu konqresdə hakim əksəriyyətin əsas ünsürlərini təşkil etdiklərindən onların hər hansı bir cələsəyi (iclası) tərk etmələrini icab etdirən heç bir hadisə baş verməmişdi. Hətta muxtariyyət məsələsində mətanət tövsiyə etdikləri dolayısı ilə Azərbaycan müməssillərinə (təmsilçilərinə) bir məktub da sunulmuşdu”.

Lakin may ayında federalistlərin unitaristlər üzərindəki qələbəsi hələ problemin tam həlli deyildi. Onlar məğlub olsalar da iddialarından əl çəkmirdilər. 1917-ci il avqustun 25-dən 28-nə qədər Moskvada, Müvəqqəti hökumətin başçısı A.F.Kerenskinin sədrliyi ilə keçirilən Dövlət müşavirəsində Əhməd Salikov və tərəfdarları revanş götürə bilərdilər. Ona görə də Dövlət müşavirəsində Rusiyanın 30 milyonluq müsəlman əhalisi adından kimi çıxış etməsi və imperiyanın gələcək taleyi ilə bağlı hansı mövqedə dayanması son dərəcə önəmli, prinsipial məsələ idi.

Zəki Vəlidi “Xatirə”lərində federalistlərin əvvəlcədən müəyyən hazırlıq gördüklərinə işarə edərək yazırdı: “Orada (Moskvadakı Dövlət müşavirəsi nəzərdə tutulur – V.Q.) Rusiya islamları adına veriləcək bəyanat haqqında və federasyon üçün qonuşulması gərəkdiyini, ukraynalılar və beloruslarla buluşmamız lüzumunu və bəyanatı Moskva konqresinə rəyasət edən Əli Mərdan bəy Topçubaşinin söyləməsinin icab etdiyini irəli sürdük. Moskvaya gəldikdən sonra azərbaycanlı zəngin Əsədullayevin məktəbində bu konfransa gələn bütün müsəlman deleqelərlə qonuşaraq onlara da Əli Mərdan bəyin qonuşması fikrini qəbul etdirdik. Əhməd Salikov və Ayaz İshakinin qurduqları planlar pozuldu”.

Bu məğlubiyyətin acısı A.F.Kerenski də daxil hamısı siyasi mühacir həyatı yaşamağa başlayandan sonra da Ə.Salikovla A.İshakinin xatirindən silinməmişdi. Onlar Berlində keçmiş Müvəqqəti hökumət başçısının redaktorluğu altında çıxan “Dni” qəzetində özlərinin rus demokratiyası ilə qaynayıb-qarışdıqlarını, Rusiyanın unitar quruluşunu qoruyub saxlamaq məqsədi ilə hətta müsəlman qardaşları ilə mübarizə aparmaqdan çəkinmədiklərini bəyan etmişdilər. Zəki Vəlidi yazırdı ki, “bu hadisələr dolayısı ilə ən çox üzülən şəxs azərbaycanlı Əli Mərdan bəy Topçubaşi olmuşdu”. Yeri gəlmişkən, Moskvadakı Dövlət Müşavirəsindən əvvəl də A. İshakinin rəhbərliyi ilə bir qrup tatar siyasi xadimi hökumət başçısı knyaz G.Y.Lvovun yanına gedərək “Biz malorosslar (ukraynalılar) kimi sizdən ayrılmaq istəmirik. Biz sizinlə bərabər olmaq istəyirik” – deyə bəyanat vermişdilər.

Bütün siyasi partiyaları, Dumanın 4 çağırış bütün üzvlərini, cəmiyyətdəki əksər ictimai təşkilat və qüvvələri təmsil edən 2500 nəfərdən çox iştirakçının qatıldığı Dövlət müşavirəsində Əlimərdan bəy Rusiya müsəlmanlarının çarizm dövründə üzləşdiyi çoxsaylı problemləri böyük cəsarətlə dilə gətirmişdi. Müşavirənin işində iştirak edən Zəki Vəlidi bunu etiraf edərək yazmışdı: “Moskva Dövlət Şurasında Topçubaşi bizim davalarımızı, Çin hüduduna atılan, sonra oradan geri dönən qırğızlardan 83 000 kişinin öldürülməsi faciəsini çox gözəl anlatdı. Fəqət “Ex Orient lux” (“İşıq Şərqdən gəlir”) cümləsi ilə bitirdiyi nitqində ötəkiləri qırmayacaq ibarələr kullanmağı da ehmal etmədi”.

Xatirələr aradan onilliklər keçəndən sonra qələmə alındığından və çox güman, əlinin altında sənədlər olmadığından müəllif Ə.Topçubaşovun geniş əhatə dairəsinə və təsir gücünə malik nitqindən yalnız bir-iki epizodu yada sala bilmişdi. Azərbaycanlı siyasi lider Dövlət müşavirəsində Ümumrusiya Müsəlman Şurası, Ümumrusiya Müsəlman Əsgəri Şurası, Zaqafqaziya Mərkəzi Komitəsi funksiyasını yerinə yetirən Bakı müsəlmanlarının siyasi və ictimai təşkilatları komitəsi, Şimali Qafqaz və Dağıstanın birləşmiş dağlılarının Mərkəzi Komitəsi, Türküstan ölkə şurası, Krım vilayət komitəsi, Qırğız və başqırd vilayət şuraları adından çıxış etmişdi. Bu baxımdan onun nitqində Rusiya müsəlmanlarının hamısının istək və tələbləri, ağrı və həyəcanları səslənmişdi. Burada təkcə qırğızların faciəsi xatırladılmamışdı. Krımda və Türküstanda müsəlman əhalinin hüquqlarının pozulması, Qafqaz müsəlmanlarının qanlı qarşıdurmalara çəkilməsi, islam camaatının nisbi susqunluğunda belə haqsızlığa, ögey münasibətə qarşı fəryad və etirazların olması haqqında cəsarətli fikirlər söylənmişdi. Eyni zamanda nitqdə gələcək münasibətlərlə bağlı ehtiyatlı, praqmatik mövqe sərgiləndiyi də həqiqətdir. Çünki qarşıda Rusiyanın taleyini həll edəcək Müəssislər Məclisi gözlənirdi. Fikrimcə, hətta SSRİ-nin süqutu ərəfəsində qeyri-rus millətlərin mövqeyini açıqlayan belə bir ümumiləşdirilmiş mövqe ortaya qoyulmamışdı.

Moskvadakı Dövlət müşavirəsi 1905-ci ildən, ilk türk qurultayı günlərindən əlbir çalışan Rusiyanın türk-müsəlman liderlərinin son dəfə bir araya gəldikləri ictimai toplantı idi. Oktyabr çevrilişindən, axırıncı ümid yeri sayılan Müəssislər Məclisinin qovulmasından, ölkədə genişlənən anarxiya və hərc-mərclikdən sonra yollar ayrıldı. Onların bəziləri bir də mühacirətdə görüşə bildilər.

1923-cü ilin sonlarında Parisə gələn Zəki Vəlidinin axtardığı ilk tanışlardan biri Əlimərdan bəy olmuşdu. Onun ünvanını tatar siyasi xadimi, Dövlət Dumasının keçmiş deputatı Sədri Məqsudi vasitəsi ilə öyrənmişdi. “Əli Mərdan bəylə danışıb bizim Avropada nələr yapacağımızı bərabərcə düşünməmiş lazımdır” – məsləhətini verən də Sədri bəy olmuşdu. Zəki Vəlidi “Xatirələrində” altı ilin məchulluğundan sonra Fransa paytaxtında ilk görüşlərini belə təsvir edirdi:

“Dekabrın 26-da Əli Mərdan bəyə telefon edib şəhər kənarında, Sent Cloud adlı yerdə olan evinə getdik. Sevimli Əli Mərdan bəy gələcəyimiz dəqiqəni bilirmiş kimi bizi həmən evin qapısında qarşıladı. Qucaqlaşıb görüşdük. 1917-ci sənəsi Moskvada Rusiya İslamları Konqresi və bir az sonra Moskvada toplanan Rusiya Dövlət Konqresi dolayısı ilə kəndisi ilə eyni fikri müdafiə etdiyimizdən biri-birimizə iyicə isinmişdik. Əli Mərdan bəyi özümə atam kimi və xanımını anam kimi tələqqi edirdim (sayırdım). İki qızı və Peterburqda təhsildə olduğu zamandan bəri iyi tanıdığım oğlu Əli Əkbər bəy yanında idilər. Rusiya islamlarının hürriyyət mücadiləsi tarixində parlaq yer tutmuş olan Əli Mərdan bəyin və Peterburq universitetində farsca professoru olan babası Mirzə Cəfər Topçubaşinin (xatirə müəllifi yanlışlığa yol verir. Şərqşünas-alim Mirzə Cəfər Topçubaşov (1786-1869) Əlimərdan bəyin babası, yəni atası deyil, atasının əmisi idi – V.Q.) həyatlarını, hətta mənsub olduqları Borçalı (Boruc oğlu) əşirətlərinin tarixini iyi öyrənmiş olduğumdan bu ailə mənə hər cəbhəsi ilə məlum idi. Söhbətimiz bir ailə münasibəti şəklində və çox dadlı idi. Evləri dəmir yol xəttinin altında olduğundan hər tren (qatar) keçməsi bir gurultu qoparırdı. Fəqət söhbətimiz çox ciddi və səmimi olduğundan trenlərin səsini belə eşitmirdim”.

Əgər xatirə müəllifinin yazdıqlarına inanmalı olsaq, Əli Mərdan bəy görüş zamanı bəlkə də həddən artıq hissə qapıldığından hətta siyasi vəsiyyətini də etmişdi. Zəki Vəlidiyə xitabən: “Mən artıq ixtiyarlandım (qocaldım). Bəlkə Vətənimi bir daha görmədən öləcəyəm. Rusiya müsəlmanlarının işini Əmin Rəsulzadə ilə sizin öhdənizə buraxıram” – deyə kövrəlmişdi.

Lakin bu yalnız ani kövrəklik idi. Həyatının sonuna qədər idealı uğrunda mübarizədən çəkilməyən Əli Mərdan bəy həmin axşam da keçmiş haqqında xatirələrə qapılmaqdansa, daha çox qarşıda dayanan vəzifələr, görüləsi işlər, gələcəyin məqsəd və hədəfləri haqqında fikir mübadiləsi aparmışdı. Siyasi sahədə böyük təcrübə toplamış Zəki Vəlidinin bundan sonra yalnız elmlə məşğul olmaq fikrini o qədər də təqdir etməmişdi. Onu siyasi mühacirləri öz ətrafında toplamağa, son iki-üç ildə sovetlərə qarşı silahla apardığı mücadiləni bu dəfə mətbuat və ideologiya sahəsinə keçirməyə ruhlandırmışdı:

“Əli Mərdan bəylə Avropada görüləcək işlərimiz haqqında danışdıq. Mən “Avropada olmağımdan ən çox elmi araşdırmalar baxımından istifadə etmək istəyirəm” – dediyimdə, “Siz daha çox gəncsiniz. Elm qaçmır. İndi türk və İslam dünyasının ən qüvvətli mərkəzi olan bir ölkədə çətin mücadilələrdən gəlmiş bulunuyorsunuz. İlk öncə bu işləri düşünün. Gürcülərlə, ukraynalılarla görüşün. Maqsudov ilə də görüşəlim” – dedi”.

Xatirələrdən 1924-cü il yanvarın ilk günlərində Sədri Məqsudinin evində keçirilən görüş zamanı Əlimərdan bəyin azərbaycanlı, tatar, başqırd, qazax mühacirlərin bir araya gəlib siyasi məcmuə hazırlamaq təşəbbüsü ilə çıxış etdiyini öyrənirik. Az sonra türküstanlı mühacirlərin müxtəlif Avropa ölkələrində fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi ideyası da Əlimərdan bəy tərəfindən, öz evində çağırdığı toplantıda ortaya atılmışdı. Lakin birlik əldə edilməmişdi. Sədri Məqsudi ilə Mustafa Çokayoğlu kadetlərlə birlikdə “böyük demokratik Rusiya uğrunda” mübarizəni “müsəlman işləri” ilə uğraşmaqdan daha üstün tutmuşdular. Bu zəmində Əlimərdan bəylə onların arasında sərt bir mübahisə olmuşdu. Yaşca hamıdan kiçik Zəki Vəlidi “Aramızda nə kimi fikir ixtilafı olursa olsun, biz dördümüz (məclisin dördüncü iştirakçısı başqırd siyasi mühacir Əbdülqadir İnan idi – V.Q.) və Əli Mərdan bəy bir ailənin övladıyıq” – deyə mübahisəni yatırmağa çalışmış, eyni zamanda Rusiya yanlılarının səhv yola düşdüklərini açıq şəkildə onların üzünə deməkdən də çəkinməmişdi.

Parisdə olduğu günlərdə Azərbaycan siyasi mühacirəti arasındakı fikir ayrılıqları, daxili çəkişmələr də Zəki Vəlidinin diqqətindən yayınmamışdı. Digər millətlərin nümayəndələrinin ehtiramla yanaşdıqları Ə.Topçubaşovun həmvətənləri tərəfindən yetərincə başa düşülməməsi, qiymətləndirilməməsi xatirə müəllifinin heyrət və təəssüfünü doğurmuşdu. O, yazırdı: “Bir də azərbaycanlılardan sosial-demokrat Şeyxülislamzadə Əkbərlə eserlərdən mühəndis Abbasqulu Atamalıbəyov (hər ikisi Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə, Sülh konfransına göndərilən Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri idi – V.Q.) vardı. Bunlar sosialist olmaqla Əli Mərdan bəydən ayrı hərəkət edirlər və məni də Rusiya dışına çıxan mühacir sosialistlər arasında bir sosialist cəbhə yaratmağa dəvət edirdilər. Mən də Avropadakı mühacirləri tam olaraq görmədən bir tərəfi tərcih etməyəcəyimi və bizim ölkələrimizdə sosializmin ancaq rus boyunduruğundan qurtardıqdan sonra müstəqil partiyaların əsas hədəfləri ola biləcəyini söylədim”.

Parisdə, 1924-cü ilin fevralında ayrıldıqdan sonra Ə.Topçubaşovla Zəki Vəlidinin ünsiyyəti ara-sıra, ictimai-siyasi həyatın önəmli məsələləri ilə bağlı bir-birlərinə göndərdikləri məktublarda davam etmişdi.

lll

1920-ci ilin iyulunda Zəki Vəlidi həyatında ilk və son dəfə Bakıda olmuşdu. Sovet Azərbaycanının paytaxtına Həştərxandan gəlmişdi. Cibində Rusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi üzvünün biletini daşısa da, artıq hədəfə alındığını bilirdi. Lakin çekistlərin onu Türküstanda axtardıqlarına əmin olduğundan Bakını təhlükəsiz yer saymışdı. Xatirələrdə oxuyuruq: “5-6 Temmuzda Bakıya gəldik. Burada tatar mühərrirlərindən Hadi Atlasi və Abdullah Battal ilə görüşdük. Hadi Atlasi əvvəlcə Duma əzası olan bir mühərrir və müvərrix (tarixçi) idi.

Bolşeviklərdən qaçaraq Bakıya gəlmiş, lakin o gəlincə bolşeviklər burasını işğal etmişdilər. Azərbaycanlılardan tanıdığımız böyüklər ya dış məmləkətlərə getmişdilər, ya da fərar halında idilər. Yalnız Mümtaz Süleyman (görkəmli ədəbiyyatşünas alim Salman Mümtaz – V.Q.) ilə gizlində görüşə bildim”.

Bir həftə davam edən səyahət zamanı o, yenicə bolşeviklərin əlinə keçmiş Azərbaycan paytaxtının tarixi yerləri və gündəlik həyatı ilə tanış olmuşdu. “Bakıda epeyi sərbəst gəzib-dolaşdım. Əski əsərləri, karvansaraları, sarayları, cami və mədrəsələri ziyarət etdim” – deyə sonralar xatırlamışdı.

Zəki Vəlidi Bakıda türk kommunisti Mustafa Sübhinin evində qalmışdı. Təhlükəsizliyinin təmin olunmasına “azərbaycanlı Əmin Əfəndizadə və krımlı Vəli İbrahimov” cavabdeh idilər. Onların hər ikisi bolşevik siyasətinə loyal münasibət bəslədiklərindən yanlarındakı qonaq da şübhə doğurmamalı idi. Sonralar Vəli İbrahimov Krımın kommunist lideri kimi tanınmışdı. “Əmin Əfəndizadə əslən bakılı olub 1917-ci ildə Müsavat partiyası tərəfindən Türküstana göndərilmişdi. Orada kəndisi ilə görüşmüşdüm. Sonra Türkiyəyə gəldi və əslən tatar olan xanımı ilə hələ də Türkiyədə yaşadığını zənn edirəm” – deyə Zəki Vəlidi Bakıda tanış olub dostlaşdığı başqa bir azərbaycanlını səmimiyyətlə xatırlamışdı.

“Türküstanda mövcud milli qüvvətləri orqanizə etmək” məqsədi ilə getdiyi Aşqabaddan avqustun sonlarında yenidən Bakıya qayıtmışdı. Yazdığına görə, Xəzərin Türkmənistan sahillərindən Bakıya Azərbaycan Şura Cümhuriyyətinin Türkiyə böyük elçisi İbrahim Əbilovu gətirən gəmi ilə, lakin diplomatın özündən xəbərsiz gəlmiş, yalnız Bakı limanında heyət üzvlərindən birinə ona çatdırmaq üçün minnətdarlıq məktubu vermişdi.

Şərq xalqlarının I qurultayı günlərində Bakıda Əziz Əfəndizadənin mənzilində qalmışdı. Türküstan nümayəndələri vasitəsi ilə demək olar ki, hər gün müzakirə olunan məsələlər və çıxarılan qərarlar haqqında məlumat almış, hətta bəzi təkliflərin işlənib hazırlanmasında qiyabən iştirak etmişdi. Qurultay haqqında ümumi təəssüratı burada Moskvadan gələn bolşevik liderlərin Şərq xalqları təmsilçilərinə yuxarıdan aşağı baxmaları olmuşdu: “MK müməssilləri olan Zinovyev və Radekin konqredə iştirak edən şərqlilərə qarşı rəva gördükləri müamilə 1917-ci il inqilabının başlanğıcındakı köylü konqrelərində cahil sürüsü saydıqları köylülər qarşısına çıxan komissarların müamiləsi idi”.

Axtarış həlqəsinin get-gedə daraldığını (inandırıcı görünməsə də, xatirə müəllifi 1920-ci ilin payızında Bakı, Dərbənd, Həştərxan və Krasnovodskda 300-dən çox çekistin onu axtardığını yazır) anlayınca Zəki Vəlidi Bakı yaxınlığındakı Sumqayıt (“Xatirələr”də Sonqayıt) stansiyasından Mahaçqalaya, oradan da kiçik balıqçı gəmisi ilə Qazaxıstanın Quryev limanına yollanmışdı.

Beləliklə, həyatının üç ilə yaxın davam edəcək Türküstan dövrü başlamışdı.

lll

Həyatının daim təhlükə qarşısında qaldığı bu dövrdə də Zəki Vəlidi Azərbaycan mühitinin cazibəsindən tam kənara çıxa bilməmişdi. Məsələn, tədqiqatçılar arasında bəlkə də o, birinci dəfə olaraq Orta Asiya türklərinin Osmanlı və Avropa mədəniyyəti ilə azərbaycanlılar vasitəsi ilə tanış olduqlarını, çağdaş sivilizasiyanın bir sıra ünsürlərinin – məktəbin, mətbuatın, teatrın bölgəyə əksər hallarda azərbaycanlılar tərəfindən gətirildiyini müşahidə və təsdiq etmişdi.

Basmaçılarla birlikdə bolşevik hakimiyyətinə qarşı vuruşanlar sırasında Zəki Vəlidi əvvəllər Azərbaycan ordusunda xidmət etmiş Daniyal bəyi (Milli Ordunun zabiti, polkovnik Daniyal bəy Həllacov nəzərdə tutulur), şəxsiyyəti haqqında hər hansı məlumata malik olmadığımız “azərbaycanlı Əsəd bəyi”, “azərbaycanlı tərcüməçini” xatırlamışdı. Xatirələrinin “Azərbaycanlı panislamist Axund Yusif” adlı bütöv bir fəslini isə tanınmış ziyalı, siyasətçi, din xadimi və hərbçi, islam tarixinə dair bir sıra bədii və elmi əsərlərin müəllifi, Müsavat partiyasının qurucu üzvlərindən biri olan Axund Yusif Talıbzadəyə həsr etmişdi.

Təkcə Azərbaycanın deyil, bütünlükdə türk dünyasının mədəni, ictimai-siyasi və fikir həyatında mühüm izlər qoyan Axund Yusif Talıbzadə (1877-1923) görkəmli ədibimiz Abdulla Şaiqin böyük qardaşı idi. Şaiqin vəfat etdiyi günlərdə (1959) mühacir ziyalı Əbdülvahab Yurdsevər onun kiçik qardaşı üzərindəki təsirindən söz açaraq yazırdı: “Axund Yusifin türkçülüyündə və turançılığında kimsənin şübhəsi olmasa gərəkdir. Axund Yusif qayət hərəkətli və fəal bir mücadilə adamı idi. Hətta deyilə bilər ki, qabına sığmayan xarakterdə bir insandı”.

(Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspirantı olduğum həmin o 1970-ci illərin sonunda bir dəfə EA-nın yuxarı binasından çıxanda qapıda akademik Kamal Talıbzadə ilə rastlaşdım. Möhkəm küləkli payız günü idi. Balaca boylu, zəif cüssəli Kamal müəllim “Qolumdan yapış, yoxsa külək məni aparar” – deyə zarafat edib özü ərklə qoluma girdi, gəzə-gəzə Qırx pilləkəndən, Kommunist (indiki İstiqlaliyyət) küçəsindən üzü aşağı endik, onu keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsindəki evlərinə qədər ötürdüm. Yol boyu Kamal müəllim gənclik illərindən danışırdı. 1952-ci ildə, cəmiyyətdə yenidən 37-ci il ab-havasının yaşandığı dövrdə Elmi Şuranın iclasında Mirzə İbrahimovla, Mikayıl Rəfili ilə kəskin mübahisə etdiyini, Rəfilinin də “Unutma ki, əmin basmaçı olub, Sovet hökumətinə qarşı vuruşub” – deməsini xatırladı. Axund Yusifin adını ilk dəfə o zaman eşitdim).

Zəki Vəlidinin üç ilə yaxın təmasda olduğu Axund Yusifin şəxsiyyəti və xarakteri ilə bağlı mülahizələri də oxşar səciyyə daşıyır: “Axund Yusif Talıbzadə Azərbaycanın fikir həyatında mühüm yer alan bir mütəfəkkir və yazardı. Onun türkcə əsərləri və liberal fikirləri ehtiva edən qısa Quran təfsiri vardı. Rusca pək az biliyordu. Fəqət ərəbcəsi və farscası çox mükəmməldi. O, sözün tam mənası ilə bir panislamist və pantürkist idi. Bu baxımdan Ənvər Paşaya fəzlə bağlı, hətta onun müridi kimi idi. Onun hərəkətlərini tənqid etməyi heç bəyənməzdi”.

Xatirələrdən göründüyü kimi, Zəki Vəlidi ilə Axund Yusifin münasibətləri həmişə birxətli və rəvan olmamışdı. Zaman-zaman aralarında fikir ayrılıqları və münaqişələr baş vermişdi. Axund Yusif ən müxtəlif xarakterli insanların toplandığı basmaçılar arasında Ənvər Paşanın təmsilçisi idi. Bir müddət türk ordusunda xidmət etməsi və əsgəri təcrübəyə yiyələnməsi nəticəsində dəmir intizama, komandanın hər şeyi bilməsinə böyük önəm verirdi. Bu isə özünü Ənvər Paşadan əhəmiyyətsiz adam saymayan iddialı Zəki Vəlidiyə xoş görünmürdü. Ona görə də xatirələrində bir neçə dəfə Axund Yusifdən söz açanda onu “jurnalçılıqda” (burada çuğulçuluq anlamında işlənmişdi) ittiham etmişdi.

Eyni zamanda hər ikisinin ədəbiyyat adamı olmaları, klassik şərq ədəbi-fəlsəfi irsinə dərindən yiyələnmələri onları yaxınlaşdıran cəhətlər idi. Ətrafda daim savaş getsə də, Türküstan təbiətinin gözəlliklərindən zövq almağa, müxtəlif dini məsələlər ətrafında mübahisə etməyə də imkan tapmışdılar. Ənvər Paşaya yaxınlığına görə Zəki Vəlidinin azərbaycanlı əqidə yoldaşına müəyyən qədər qısqanc və bəzi hallarda qərəzli yanaşması diqqətdən yayınmamalıdır.

Xatirələrdə hansı şəraitdə həlak olması barəsində əldə səhih məlumat olmayan Axund Yusif Talıbzadənin həyatının son günlərinə də işıq salınır: “Axund Yusif və arkadaşları bizdən göndərilən bəzi adamlarla birlikdə Maça və Qaratəkin yolu ilə Ənvər Paşanın yanına getdilər. Fəqət onlar gəldiyi vaxt Paşa şəhid olmuş bulunuyordu. Axund Yusif şiə olması dolayısı ilə eyni məzhəbdən olan Suqnan tacikləri arasında barınmış və Ənvər Paşanın yerinə keçən Hacı Saminin yanında qalmışdı. Nəhayət, Paşanın ölümü və rusların getdikcə şiddətlənən təqibləri və basmaçıların sıralarının dağılması qarşısında mənəviyyatı pozulmuş, bir qadın üzündən daşkəndli arkadaşı Əbdürrəsulu öldürmüş, nəhayət, Əfqanıstana keçmək niyyəti ilə Pənc çayına atılmış və boğulmuşdu. Allah rəhmət eyləsin”.

Ənvər Paşanın və Axund Yusifin ölümündən sonra Zəki Vəlidi özü də artıq basmaçı hərəkatının sonunun yaxınlaşdığını anlayaraq Türkmənistan ərazisindən İrana keçməyi qərara almışdı. Amma əski çar Rusiyasının yeni adla adlanan bənzərini – SSRİ-ni həmişəlik tərk etməzdən əvvəl yaxşı tanıdığı Leninə bəzi mətləbləri açmağı da yaddan çıxarmamışdı. Beləliklə, keçmiş müttəfiq, Əhməd Zəki Validov 1923-cü ilin fevralında SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Türküstan komissiyasının sədri və RK(b)P-nin Türküstan bürosunun üzvü Y.E.Rudzutaka və canı ilə əlləşən, amma formal olaraq hələ Sovet hökumətinin başçısı sayılan V.İ.Leninə məktub ünvanlamışdı. Həmin məktublarda son beş il ərzində yığılıb qalan incikliklər, ayrı-seçkilik və ədalətsiz münasibətin doğurduğu narazılıqlar, xalqının gələcəyi ilə bağlı narahatlıq öz əksini tapmışdı.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2014.- 13 dekabr.- S.14-15.