Müharibə və onun nəticələrinə təsir edən amillər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Strategiyanın elementlərinə mənəvi xüsusiyyətlər, silahlı qüvvələrin miqdarı, döyüş gedən yerin şəraiti, hakim mövqe tutan məntəqələr, dağlar, çaylar, meşələr, yollar daxildir. Bunlar həm də ordunun təchizatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ordunun döyüş igidliyi sadə fərdi qocaqlıqdan fərqlənir. Cəsarət, möhkəmlik, sayca üstün olma, qəflətən hücum, hiyləgərlik qələbənin çalınmasına xidmət edən cəhətlərdir. Böyük və ya kiçik ordu hissəsinin komandiri məkanda qüvvələrin cəmlənməsində öz ustalığını nümayiş etdirməlidir.

Müharibənin taleyini çox vaxt görkəmli sərkərdələr həll edirdilər. Yuxarıda sadalananlara II Dünya müharibəsinin görkəmli sərkərdələri olan Jukovu, Rokossovskini, Montqomerini, Aleksanderi, Makarturu, Eyzanhaueri əlavə etmək olar. Onlar natsist Almaniyası və militarist Yaponiya üzərində qələbəyə öz dövlətlərinin liderləri Stalin, Çörçill və Ruzvelt kimi böyük töhfə vermişlər. Hər bir döyüş onlar üçün əslində bir yaradıcılıq sınağı olmaqla yanaşı, həm də onlara layiq olduqları şöhrət çələngi gətirirdi.

Döyüşə komandanlıq edənin hərbi istedadından, strateji düşüncəsindən və taktiki ustalığından çox şey asılıdır. Hələ qədim yunanlar deyirdilər ki, şir sürüsünə qoyunun başçılıq etməsindənsə, qoyun sürüsünə şirin başçılıq etməsi yaxşıdır. Pis komandan və ya komandir təkcə məğlubiyyətə səbəb olmur, həm də çoxlu canlı qüvvə itkisinə yol verir. Britaniya ( bura Avstraliya, Yeni Zelandiya, Hindistan qüvvələri də daxil idi ) və fransız qoşunlarının I Dünya müharibəsində, 1915-ci ildəki Dardanel əməliyyatında məğlubiyyəti hər şeydən çox həmin əməliyyatın yaxşı hazırlanmaması və daha pis şəkildə həyata keçirilməsi ilə əlaqədər idi. Bu iri miqyaslı hərbi əməliyyat Britaniyanın dəniz naziri Uinston Çörçillin təşəbbüsü olmaqla, boğazlarla birlikdə Türkiyənin paytaxtı İstanbulu tutmaq məqsədini güdürdü. Əməliyyatın uğuru quru və dəniz qüvvələrinin birgə tətbiq edilməsi ilə mümkün ola bilərdi.

Hələ 1914-cü ilin noyabrında ingilis və fransız gəmiləri boğazın fortlarını qısa müddətdə bombalamışdılar. Türklər bundan sonra Dardanelin müdafiəsini gücləndirmişdilər. Sonra buraya 80 gəmidən ibarət ingilis-fransız eskadrası göndərildi. 1915-ci ilin yanvarında qərara alındı ki, donama Dardaneldə müstəqil qaydada, ordunun köməyi olmadan vuruşacaqdır. Fevralda donanma Osmanlı fortlarını atəşə tutmağa başladı. Türklər boğazın sularına qoruyucu minalar qoydular və martda eskadra boğaza daxil olanda türklərin atəşi altına düşdü. Üç gəmi batırıldı, üçü isə zədələndi. Türklərin itkisi isə elə əhəmiyyətli deyildi.

Sonra Qallipoli yarımadasına desant düşürmək istədilər. Desant 81 min adamdan, 178 topdan ibarət idi. Alman-türk (onlar da əks tərəfdə müttəfiq idilər) komandanlığı Dardaneli müdafiə etmək üçün əlavə ordu yaratdı. Apreldə yarımadaya desant salınmasına başlandı. Lakin bir gün sonra türklərlə baş verən döyüşdə çoxlu itki verildiyindən, Britaniya qoşunları geri çəkilib, gəmilərə oturdular. Yarımadanın digər sahillərində də desant vaxtı britaniyalıların itkisi böyük idi. Türk artilleriyası sahilə əsgərləri çıxarmaq üçün gəmilərdən endirilən çox sayda qayıqları da sərnişinləri ilə birlikdə məhv etmişdi. Desant əməliyyatının birinci günü müttəfiqlərin itkisi böyük idi,18 min nəfərə çatırdı. Sonrakı hücumlar da uğur gətirmədi. Avqustda əlavə 10 min nəfər əsgər gətirildi. Lakin ingilis-fransız qüvvələri irəliləyə bilmirdilər və artıq aydın oldu ki, Dardanel əməliyyatı uğursuzluğa düçar olur. Qallipolidən desantın evakuasiyası başlandı və bu ağır iş dekabrda başa çatdı. İngilislərin itkiləri 120 min nəfər, fransızlarınkı isə 26 min həfər idi. Osmanlı imperiyasının da itkiləri heç də az deyildi. Müttəfiqlərin Dardanel əməliyyatı, beləliklə, ciddi uğursuzluqla nəticələndi. Əməliyyatın təşəbbüskarı kimi Çörçil istefaya getməyə məcbur oldu.

Çörçill isə öz növbəsində Müttəfiq qüvvələrinin baş komandanı general-mayor Çarlz Monronu təqsirləndirirdi. O, özünün “Dünya böhranı” əsərində vaxtilə Sezarın Pontdan göndərdiyi “veni, vidi, vici” – “gəldim, gördüm, qalib gəldim” sözlərindən ibarət xəbəri bir qədər dəyişərək, Monro haqqında istehza şəklində guya onun öz dilindən gələn sözləri belə yazır: “gəldim, gördüm, təslim oldum”.

Klauzevitsin əsəri bütövlükdə tarixə müraciət etsə də, öz dövrünün müasir döyüş strategiyası və taktikası sahəsində daha çox Napoleon müharibələrinə əsaslanır. Həmin müharibələrdən iki əsrə bərabər bir zaman məsafəsi keçmişdir. Bu dövrdə hərb sənəti, hərb elmi və təcrübəsi xeyli irəliləmiş, əvvəllər heç vaxt özü barədə hansısa bir anlayışın belə olmadığı yeni silah növləri meydana çıxmışdır. XIX əsrin ortalarında ABŞ-da meydana çıxan, əvvəlcə xəzinəli, sonra isə avtomat şəklindəki vinçester tüfəngləri quruda aparılan əməliyyatlarda mühüm rol oynadı. Bu silahdan istifadə hesabına XIX əsrin son rübündə Amerika Birləşmiş Ştatların preriyalarındakı bizon sürüləri amansızcasına məhv edilirdi. Hindular ağlarla mübarizədə bu silah hesabına ağır itkilərə məruz qalmaqla yanaşı, özlərinin bizon əti şəklindəki əsas ərzaq ehtiyatlarından məhrum olmaqla sürətli məğlubiyyətlərə düçar olurdular. Vinçester silahı Afrikanın müstəmləkəçilik qitəsinə çevrilməsində mühüm rol oynadı və qitənin cənubunda müstəmləkəçilərə müqavimət göstərən zənci əhalisi və şimalda əsl müharibəyə qalxan sudanlılar geniş qırğına məruz qalırdılar. Yaxud, XIX əsrin 80-ci illərində icad edilən pulemyot yer, aviasiya və tank növlərinə malik olmaqla avtomat silah kimi daha məhvedici atəş gücünə malik idi. İmperializmin təşəkkülündə mühüm rol oynayan bu silah elə imperializmin özünün məhvində də eyni rolu oynadı. Birinci Dünya müharibəsində isə ilk dəfə tanklardan və hərbi aviasiyadan istifadə edildi. Almanlar Londonu və İngiltərənin şərqini bombalamaq üçün həmçinin tseppelinlərdən istifadə edirdilər. 1916- cı ildə isə ingilislər müharibədə ilk dəfə tırtıllı tanklardan istifadə etməyə başladılar, lakin onun səmərəliliyi hələ az idi.

XX əsrdə isə silah istehsalının gur inkişafı onun ticarətini xeyli genişləndirməklə, böyük dövlətlərə nəhəng qazanc gətirməyə başladı. XXI əsrin başlanğıcında isə bu ticarətin miqyası daha da böyüməklə, silah istehsal edən dövlətlər arasında kəskin rəqabətin meydana gəlməsinə səbəb oldu.

Əks qüvvələrin düzgün qiymətləndirilməməsi, ağılsız dəlisovluq acı məğlubiyyət anları ilə üzləşməmiş ötüşmür. 1853-1856-cı illərin Krım müharibəsi daha çox Balaklava döyüşündə Britaniya Yüngül Briqadasının özünü intihar şəklindəki hücumu ilə xatırlanır, ingilislər və fransızlar bu müharibəyə 1854-cü ildə qoşulmuşdular. Bundan da “yüngül süvari hücumu” şəklindəki ironiyalı söz birləşməsi meydana gəlmişdir. Yaxud, 1939-cu ilin sentyabrında Hitler qoşunları Polşaya hücum edəndə, polyak süvariləri guya igidlik nümayişi kimi alman tanklarının üzərinə qılıncla hücum edib, məhv oldular.

Müharibədə baş döyüş çox sayda məsələlərin həllinə yol açır. Hannibal İtaliya ərazisi ilə irəliləyəndə, Roma ordusunun komandanı Maksim Fabi (ona “ləngiyən”, “ləng” mənasını verən “Kunktator” ləqəbi vermişdilər) hər vəchlə baş döyüşə girməkdən qaçırdı, o, bu vaxt Kann döyüşünün ağır dərsini nəzərdə tuturdu, bunun əvəzində Karfagen ordusuna xırda toqquşmalarda “ağcaqanad sancması” ilə cavab verirdi. Böyük Aleksandr, Hannibal, Sezar, Napoleon isə baş döyüşlərə möhkəm aludə idilər, onun uğurlu nəticəsinə əmin olduqlarından düşməni belə döyüşə girməyə məcbur edirdilər.

Rus ordusu Napoleonla baş döyüşdən, iri miqyaslı toqquşmadan daim qaçmağa səy göstərsə də, 1812-ci ilin 7 sentyabrında feldmarşal Mixail Kutuzov Borodinoda belə döyüşə girməyə məcbur oldu. Ruslar Borodino döyüşündən sonra məğlub olub geri çəkilsələr də, artıq strateji qələbə onların tərəfində idi. Kutuzov Moskvanı da tərk edib, Napoleona təslim etsə də, ordunu məhv olmaqdan xilas etməklə, dahi fransız sərkərdəsi çarəsizlikdən Rusiyadan qaçmağa üz tutanda, ona xırda zərbələrlə ağır itki verməyə məcbur etməsini davam etdirdi.

Dağlarda, meşələrdə, düzənlikdə, səhralarda müdafiə öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Dağlarda vuruşmağı bacaran xüsusi qüvvələr yaradılmalı və onlar döyüş şəraitinə yaxın olan mövqelərdə məşq etməklə, bu döyüş sənətinə yiyələnməlidirlər. Dağlıq ərazilərdə döyüş və nəqliyyat helikopterlərindən istifadə olduqca təhlükəlidir, çünki bir daşın arxasında gizlənən düşmən əsgəri müasir silah işlətmədən belə adi atəşlə helikopteri məhv edə bilər.

Müharibə dövründə strateji obyektlərin qorunması ən vacib şərtlərdən birinə çevrilir, çünki həmin obyektlərə vurulan zərbə fəlakət dalğası yarada bilər. Bundan işğalçıları qovmaq üçün istifadə edilməsi faktları da vardır. 1576-cı ildə Hollandiyanın Leyden şəhərinin sakinləri ispan işğalçılarına qarşı mübarizədə qalib gəldilər. Onlar qonşuluqdakı Xarlem şəhərinin taleyinə yaxşı bələd idilər, şəhər yeddi aylıq mühasirədən sonra ispanlar tərəfindən tutulduqda sakinlər yaşından və cinsindən asılı olmayaraq asılmış və ya suda batırılıb öldürülmüşdülər. Leydenlilər demişdilər ki, onlar ərzaqları qurtarana qədər vuruşacaqlar, ehtiyac yarandıqda isə sol əllərini yeyib, sağ əlləri ilə vuruşacaqlar. Həqiqətən də şəhər qəhrəmancasına müqavimət göstərdi. Mübarizə üçün heç bir vasitə qalmayanda müdafiə qüvvələri bəndi(dambanı) dağıdıb, ispanların düşərgəsini və özlərini suda batırıb məhv etdilər. Şəhərə çox böyük ziyan dəydi, lakin ispanlar uzaqlaşmağa məcbur oldular. İşğalçını öz torpağında məhv etmək üçün onun həqiqi sahibinə hər cür vasitədən istifadə məqbuldur, bunu leydenlilər öz fədakar nümunələrində sübut etmişlər.

Vuruş prosesində belə obyektlərin kövrəkliyinə əminlik hiss edildikdə, onları hədəf seçib, əks tərəfə daha böyük zərbə vurmağa çalışılır. Ona görə də bu obyektlərin müdafiəsi üçün əvvəlcədən bütün tədbirlər həyata keçirilməlidir. İndi sərsəm ağıllar əks tərəfdəki belə obyektləri raket zərbəsinə məruz qoymaqla hədələyirlər, lakin onu nəzərdən qaçırırlar ki, öz ölkələrində təkcə bir strateji obyekt hədəf kimi seçilsə, bu daha iri miqyaslı fəlakətin baş verməsinə, böyük sayda insan tələfatına səbəb ola bilər.

Müharibədə bütün amillər nəzərə alınmalıdır

Müharibədə dəqiq hesablamaların yerini hansısa bir ümid parıltısı tutsa, bu, gözlənilənin diametral əksi olan nəticəyə gətirib çıxarır. Sərkərdəlik dühası hesab edilən, döyüş səhnələrində 40 qələbə çalmış, Austerlits, Yena və Vaqram döyüşlərindəki parlaq qələbələri ilə hərb tarixini və təcrübəsini görünməmiş qaydada zənginləşdirən Napoleon belə, 1812-ci ildə yürüşündəki hesablamalarında ciddi səhvə yol verdi. O, güman edirdi ki, Moskvanı işğal etdikdən sonra Rusiya imperatoru I Aleksandr sülh müqaviləsini bağlamağa məcbur olacaqdır. Lakin Aleksandr onun bu təkliflərinə məhəl qoymayıb, hansısa bir ən əlverişli müqaviləni də imzalamaqdan imtina etdi. Çünki o, rus xalqının qətiyyətinə bələd idi və əgər belə bir sənədə imza atsaydı, xalq hökmən onu lənətləyərdi. Moskvaya yox, Napoleon lap Sibirə qədər də getsə belə, müqavilə heç vaxt imzalana bilməzdi. Napoleon bu oyuna böyük bir ümidlə girmişdi, ona görə də çox uzağa getdi, apardığı kampaniya isə canlı qüvvə tələfatı nöqteyi-nəzərindən izafi bədxərcliyə səbəb oldu və Moskvadan bir qədər gecikmiş şəkildəki qaçma isə ona olduqca baha başa gəldi.

ABŞ hərbi dairələri Vyetnamdakı, SSRİ rəhbərliyi ilə Əfqanıstandakı müharibələrin hansı şəraitdə gedəcəyinə o qədər də əhəmiyyət vermədiklərindən, hər iki ölkədə ciddi, taqətdən salan müqavimətlə qarşılaşdılar. Vyetnamdakı cəngəlliklər yerli müdafiə qüvvələrinin işini asanlaşdırdığı halda, amerikan aviasiyasının bombardmanlarının effektini xeyli aşağı salırdı, Vyetnam döyüşçüləri və partizanları isə daha uğurla vuruşurdular. Sovet qoşunları dağlıq ərazidə əfqan mücahidlərinin apardığı mübarizə xüsusiyyətlərinə yaxşı bələd olmadıqlarından, nizami ordu onların pərakəndə zərbələri şəklində olan ağlasığmaz çətinliklərlə üzləşirdi. Ən müasir silahlara malik olan iki fövqəldövlətin qoşunları əsasən primitiv silahlardan istifadə edən yerli qüvvələr qarşısında öz zəifliklərini hiss etməyə başladılar və həmin müharibələri dayandırmaq məcburiyyətində qaldılar.

Hazırda ABŞ aviasiyası, Fransa və İngiltərə də ona qoşulmuşdur, “İslam dövləti”nin” (İraq-Levant İslam dövləti və ya İraq-Şam İslam dövləti də adlanır) İraqın şimalındakı və Suriyadakı qüvvələrinə hava hücumları edərək, onlara ağır zərbələr vurur. Əlbəttə, Vyetnamdakı müharibədən fərqli ollaraq bu ərazilərdə hava bombardmanları aparmaq nisbətən asandır, çünki qatı İslamçı qüvvələr ( radikal sünnülər) əsasən düzənlik ərazidə vuruşduqlarından, bu hücumlar qarşısında müdafiəsiz vəziyyətdə qalırlar. Əfqan mücahidlərini ABŞ “stinqer” silahı ilə təmin etdiyi halda, “İslam dövləti” qüvvələri təyyarələri vurmaq üçün belə səmərəli silaha malik deyillər. Burada elə böyük dağlıq ərazi, meşə, cəngəllik də yoxdur ki, həmin terrorçuların müdafiə imkanlarına müəyyən ölçüdə köməklik göstərə bilsin.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2014.- 27 dekabr.- S.27.