Səxavət

Nizaməddin Şəmsizadənin 60 yaşına

Nizaməddin Şəmsizadənin 60 yaşı tamam olur.

Obyektiv səbəblər üzündən son on-on beş ildə görüşlərimiz, ünsiyyətimiz barmaqla sayılacaq qədər az olsa da, onun haqqında danışmağa söz çoxdur.

Ədəbiyyata eyni vaxtda gəlmişik. Bakı Dövlət Universitetində başlanan, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda davam edən dostluğumuzun təmənnasızlığı, həqiqiliyi və səmimiliyi o zamanlar yəqin ki, heç kimdə şübhə doğurmurdu.

Pafoslu səslənsə də deməliyəm ki, bu dostluğun əsasında sözə, ədəbiyyata xidmət amalı dayanırdı. Yəni bütün ünsiyyətimizin mayası, saysız-hesabsız məclislərimiz, səfərlərimiz, mübahisə və umu-küsülərimiz, hətta biri-birindən qəribə macəralarımız bu və ya digər dərəcədə ədəbiyyatla bağlı idi.

Uzaq gənclikdə hədəf aldığımız, haqqında danışmaqdan doymadığımız böyük işlərin çoxunu görmədən altmışa gəlib çatdıq.

Nizaməddinin 60 yaşını qeyd etdiyi bu günlərdə ənənəvi bir yubiley məqaləsi də yaza bilərdim. Orada qulağı yağır eləmiş bol-bol təriflər söyləyə, əsərlərini təhlil edə, haqqında deyilənlərdən, yazılanlardan sitatlar gətirə bilərdim. Amma mən şablondan qaçıb uzaq gənclik dostumun xarakterini, səciyyəsini açan bir hadisəni oxucularla bölüşmək istəyirəm.

Sovet dövründə bu cür əhvalatlardan söhbət gedəndə başlıqdan sonra mötərizə içərisində mütləq bir “olmuş hadisə” anonsu verilirdi.

Mənim nəql edəcəyim də olmuş hadisədir.

Türk qardaşlarımız demiş, sənə 1985. İkimiz də Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşıyıq. Dissertasiya müdafiə edib elmlər namizədi olmuşuq. Ədəbi mühitdə az-çox tanınırıq. Yazılarımız qəzet və jurnallarda çıxır. Yaş otuzu keçsə də, “gənc tənqidçi” damğası hələ üstümüzdən götürülməyib. Amma adımıza, imzamıza ehtiyac duyulur. Hətta bir vaxtlar əlçatmaz saydığımız məşhurlar da eyhamla, işarə ilə, bəzən də açıq mətnlə kitabları haqqında yazmağımızı, radio və televiziyada barələrində danışmağımızı, əsərlərini redaktə etməyimizi istəyirlər. Redaksiyaların, redaktorların qapısını şəstlə aça bilirik.

İkimiz də ailəli idik. Amma heç birimizin mənzili yox idi. Əslində faciə də olmasa, çox böyük problem sayıla bilərdi. Biz isə bunu özümüzə dərd eləmirdik. Çünki gənclik elə sərvətdir ki, onun qarşısında qalan bütün hər şey əhəmiyyətsiz, sönük, solğun görünür. Lord Bayronun məşhur misrasında deyildiyi kimi: “The days of our youth are the days of our glory!” – Yəni “Gənclik günlərimiz bizim şöhrətimizin günləridir!” Biz də eynən belə qənaətdə idik.

Dəqiqliyinə zamin ola bilmərəm. Səməd Vurğuna isnad verilən kəlam var. Deyilənə görə, böyük şairimiz gənclik məktublarının birində yazıb: “Mən öz varlığımı əsrin bəbəklərinə tıxamalıyam”. Və bunu edib. Biz də hərdən belə pafoslu kəlamlar qırıldadırdıq. Gənclik çağlarında kim belə düşünmür ki?

Amma bir məsələ də var ki, sadəcə gəncliyimizə güvənib gün keçirmək niyyətində deyildik. Onun verdiyi imkanlardan maksimum yararlanmağa çalışırdıq. Daha çox yazmaq və çap olunmaq, daha çox tanınmaq, şöhrət və pul qazanmaq, bir sözlə, irəli getmək, üzdə olmaq istəyirdik. Yaxşı yaşamaq, yaxşı geyinmək, yaxşı vaxt keçirmək istəyirdik. Bütün bunları reallığa çevirə bilən qeyri-adi, gözəgörünməz qüvvə tanımadığından hər şeyi özümüz eləməli idik.

Və deyəsən, heç də pis yaşamırdıq. Soruşula bilər – necə? Kiçik elmi işçi maaşı ilə? Burada bir zəruri arayış verməyə ehtiyac yaranır.

1990-cı ilin yanvarında Sovet rəhbərliyinin Bakıda törətdiyi qanlı qırğından sonra beş il sıralarında olduğum Kommunist partiyasının biletini geri qaytaranda üzvlük haqları qrafasının ksero-surətini çıxardım. İndi də hərdən kağızlarımın arasından tapanda baxıram. Üzvlük haqqı verdiyim aylıq qazancım az-az hallarda 600-700 manatdan (söhbət keçmiş Sovet rublundan gedir – V.Q.) aşağı olmuşdu. Əgər həmin dövrdə institut direktorunun 450, nazirlərin 500-600 manat maaş aldıqlarını xatırlatsam, heç də kasıbçılıq içərisində yaşamadığım ortaya çıxar...

Nizaməddin haqqında da eyni sözləri demək mümkündür.

Canında təpər olan, özünü oda-közə vuran, yaxşı əlaqələr qurmağı bacaran digər dostlarımız, həmkarlarımız da halal zəhmətlə babat qazanırdılar.

Haradan? Qəzetlərdən, radiodan, televiziyadan, nəşriyyatlardan!

Həmin o qayğısız, nəşəli illərdə nəşriyyatlar bizdən ötəri əsl Klondayk – tükənməz qazanc mənbəyi idi.

Nəşriyyatlara yüzlərlə, bəlkə də minlərlə əlyazması daxil olurdu. Təbii ki, çap planlarının Moskvada təsdiq edildiyi, hər artıq müəllif vərəqinin, yalan olmasın, Mərkəzi Komitə səviyyəsində müzakirəyə çıxarıldığı şəraitdə onların 90 faizi geri qaytarılırdı. Amma nəşriyyat hətta ən qrafoman şairin, imla qaydalarını bilməyən yazıçının “əsərini” də dəlil-sübutla əsaslandırmadan rədd edə bilməzdi. Yoxsa sonra Lenin mavzoleyinə qədər baş alıb gedən şikayət ərizələri, teleqram və məktubların qabağında duruş gətirmək mümkün olmazdı. Burada köməyə rəyçilər gəlirdilər. Onlar, necə deyərlər, atəşi öz üzərlərinə götürürdülər. Yazdığımız mənfi rəy əsasında ürək çırpıntısı ilə nəşriyyata gətirilmiş qalın-qalın qovluqlar geri qaytarılırdı. Amma onu da tam əminliklə deyə bilərəm ki, yaxşı əsərə heç vaxt pis rəy yazmadım. Nəşriyyat işçilərindən də mənə belə tapşırıq verən olmadı. Əslinə baxanda, bizim müsbət rəyimiz də heç nəyi həll etmirdi.

Əvəzində rəyə görə yaxşıca qonorar alırdıq. Nəsrin hər çap vərəqi 5 manat idi. Şeirə hansı meyarla qonorar verildiyi indi yadımda deyil. Məsələn, deyək ki, istedaddan yüz ağac uzaq bir cızma-qaraçının 20 müəllif vərəqi həcmindəki “romanını” çay içə-içə vərəqləyirdin, bir-iki səhifəlik rəy yazırdın və həmin dövrdə babat maaş sayılan 100 manatı bir gecəyə qatlayıb cibinə qoyurdun.

Ayda bir-iki dəfə yolumuzu “Gənclik”, “Yazıçı” nəşriyyatlarından salırdıq. Hazır “məhsulu” təhvil verib pulumuzu alırdıq. Buradakı əməkdaşların çoxu Nizaməddinlə möhkəm dost olduğumuzu, aramızdan su keçmədiyini bilirdilər.

Nədənsə “Yazıçı”ya bir dəfə tək getmişdim. Qonorarımı alıb çıxanda kassir qadın “Bəlkə Nizaməddin müəllimin də pulunu sizə verim? Ayın sonudur, cədvəli bağlamalıyam” – dedi. Təbii ki, qol çəkib 200 manatı götürdüm.

İnstituta qayıdanda Nizaməddinin koridorun aşağı başında, tennis masasının yanında həmkarlarımızdan biri ilə söhbət elədiyini gördüm. Sanki məni gözləyirmiş kimi tez sözünü bitirib yaxınlaşdı. Görüşüb hal-əhval tutandan sonra:

– Ədib, – dedim, – belə gözəl havada (səhv etmirəmsə may ayı idi) bu cansıxan məkanda boşuna vaxt itirmək günahdır. Gedək yaxşı bir yerdə oturaq, başımızı açaq, Əziz müəllim demiş, bir qab araq içək.

– Banqladeşə hazıram, – deyə Nizaməddin təklifimdən sevinmiş halda dilləndi və inandırıcılıq üçün tez əlini cibinə saldı.

Haşiyə çıxıb deməliyəm ki, o zaman hansısa hazırcavab pul atışıb (rusca məşhur “sobrazim”) yeyib-içmək dərəcələrinin kod adını müəyyən etmişdi. Bu koda görə Banqladeş “beş-beş”, Vaşinqton isə “on-on” (söhbət manatdan gedir) pul qoymağı ifadə edirdi. İndi Nizaməddin Banqladeşə hazır olduğunu deyəndə hərəyə beş manat qoyub məclis qurmağa razılığını bildirirdi.

Mənim beynimdə artıq plan hazır idi. Odur ki, üz-gözümü turşudaraq onun qolundan yapışdım:

– Ədib, nə vaxta qədər adımıza yaraşmayan belə səviyyəsiz söhbətlər edəcəyik? Gedək, bu gün mən qonaqlıq verirəm. Haranı istəyirsənsə, seç.

Nizaməddin özünə xas insaflılıq göstərib məsələnin 15-20 manatla həll oluna biləcəyi bir neçə kafe və yeməkxananın adını çəkdi.

– Axı dedim ki, gərək bu gün əla bir məclis quraq. Sən isə yenə Banqladeş, ən yaxşı halda Vaşinqton təfəkkürü ilə düşünürsən. Yaxşı, yeri özüm seçirəm. Kağız-kuğuzunu yığışdır, “Zümrüd”ə gedirik.

Nizaməddin bir az heyrətlənən kimi oldu. Səkkizinci mikrorayonda yerləşən “Zümrüd” o zaman Bakının ən bahalı restoranı sayılırdı. Bu səbəbdən seçimim ilk baxışdan dostuma bəlkə də zarafat kimi görünmüşdü. Çünki neçə illərin məclis təcrübəsi bizi biri-birimizə yaxşı tanıtmışdı. Kimin, hansı situasiyada necə hərəkət etdiyi bəlli idi. Məsələn, həmişə babat pulu olan Tahir Məsimovun kisənin ağzını açması üçün ilk iki yüz qramı içməsi kifayət idi. Rəhmətlik Bayram Ağayev da təxminən eyni xasiyyətdə idi. Məclis qızışandan sonra Nizaməddinin özü də hansısa kitabın arasında ehtiyat 100, yaxud 50 manat saxlandığını yada salır, davama israr edirdi. Mənə gəldikdə bilirdilər ki, içkinin qədərindən asılı olmayaraq əvvəldə hansı məbləği nəzərdə tutmuşamsa, o çərçivədə hərəkət edəcəyəm. İsrafçılıqla aram yoxdur. Küyə getmək də xasiyyətimdə deyil.

Bunları bildiyinə görə Nizaməddinin təəccüblənməyə haqqı vardı.

İnstitutdan çıxanda Tahir Məsimovun Akademiya bağındakı fontanın yanında var-gəl etdiyini gördük.

– Bəlkə Tahiri də götürək? – deyə soruşdum.

“Zümrüdə” getmək, hələ üstəlik qarşına çıxan dost-tanışı da yığıb aparmaq? Bunun xərcinin altından çıxmaq olmaz ki! Mənim birdən-birə nədən belə səxavət göstərdiyimi heç cür anlaya bilməyən Nizaməddin:

– Gəl, bu gün ikilikdə oturaq, – dedi.

Başa düşdüm ki, burada Tahirə sayğısızlıqdan daha çox mənim xərclərimi azaltmaq istəyi ön sıradadır.

Amma Tahirin vacib işləri varmış. Gürcüstandan hansısa yaxın qohumu, bəlkə də qardaşı gələcəkmiş. Bütün təkidlərimə baxmayaraq ürəkdən heyfsilənib bizə qoşula bilməyəcəyini dedi. Harada olacağımızı soruşub bəlkə sonra gələcəyini vəd etdi. Yeri desəm də, gəlib çıxmadı. Yəqin, “Zümrüd” məsələsi ağlına batmadı. Sadəcə, iz azdırdığımızı, ya da onunla məzələndiyimizi düşündü.

Akademiyanın həyətindən çıxanda Nizaməddin sola, 127 saylı avtobusun dayanacağına tərəf dönmək istədi. Qolundan yapışdım:

– Dedim axı, bir günlüyə də olsa, qənaətcilliklə qurtarmışıq. Həm də “Zümrüdə” avtobusla getmək çox məntiqsiz görünür.

Taksi saxladıq. Əyləşib ünvanı dedik. Nizaməddin dərhal əlini cibinə salıb bir şax üçlük çıxardı.

– Heç olmasa, qoy onda xırda xərcləri mən çəkim, – dedi.

– Yox, olmaz. Bir qəpik də xərcləyə bilməzsən. Mənim qonağımsan!

– Çox sağ ol, ədib. Vallah, bu gün səni heç tanımaq olmur, – deyə Nizaməddin hələ də təəccüb oxunan nəzərlərlə mənə baxdı.

– Hər şey həmişə eyni qaydada davam edə bilməz. Bəzən monoton həyatı dəyişmək üçün nə isə fərqli, plansız, gözlənilməz iş görmək lazımdır. Yəni balaca bir inqilab! Həm də imkanımız varsa niyə ürəyimiz istəyən kimi yaşamayaq?

Restoranda da Nizaməddini təəccübləndirməkdə davam edirdim. Ən nəfis qəlyanaltılar, yeməklər, o zaman dəbdə olan qrafində “Zolotoe koltso” arağı. Dostumun bir az hallanandan sonra siqaret çəkmək şakəri vardı. Bu dəfə də iki-üç qədəhdən sonra ofisiantdan siqaret istədi. Cavan oğlan əlində BT qutusu qayıtdı. Ömrümdə siqaret çəkməsəm də BT-nin o qədər də keyfiyyətli sayılmadığını bilirdim. Odur ki, sifətimi turşudub:

– Bu nədir? – dedim. – Get “Marlboro” gətir. Özü də iki qutu. Müəllimin evdə də çəkməyə bir şeyi olsun.

Məlumat üçün bildirim ki, o vaxt əl altdan satılan “Marlboro”nun qutusu 10 manata idi. Bu pula üç nəfər normal nahar edə bilərdi.

Nizaməddin bəlkə də sərxoşluq havasına ağlıma gələn sifarişləri verdiyimi düşünüb xeyli etiraz etdi. Amma sonda “Marlboro”nu götürdü. Siqaretin birini yandırıb bu gün mənim tarix yazmağım, gələcək həyatımızın modelini cızmağım barəsində uzun-uzadı danışdı. Bu epizodu gənclik illərimiz haqqında materiallarını indidən topladığı romanında mütləq əks etdirəcəyini dedi.

Məclisimiz neçə saat idi ki, davam edirdi. Bir-birimizin sağlığına dediyimiz tostların sayını itirmişdik. Artıq bitirmək vaxtı idi.

Mən ofisiantı çağırıb hesabı gətirməsini xahiş elədim. Sonra sonuncu qədəhi götürdüm, sınayıcı nəzərlərlə Nizaməddinə baxıb soruşdum.

– Ədib, ürəyindən bir şikayətin yoxdur ki?

– Yox. Niyə soruşursan?

– Həyatdır. Hər şey ola bilər. Birdən gözlənilmədən gəlib sənə bəd xəbər verə bilərlər. Sarsılıb-eləməzsən ki?

Nizaməddin sanki bir anda ayıldı.

– Deyəsən, səndə söz var. Düzünü de, bəlkə evdə bir hadisə baş verib? Bəlkə atamgildən, ya da qardaşımdan nəsə eşitmisən?

– Yox, yox, evlə, ailə ilə bağlı məsələ deyil.

– Bəs onda nə olub?

– Heç nə olmayıb. Möhkəm dayan! Qonaqlığı sən verirsən.

Nizaməddin özünü itirən kimi oldu.

– Axı bayaq bura gələndə dedim. Üstümdə cəmisi 10-15 manat var.

– Narahat olma, bu gün qonorarını mənə veriblər, – deyə 200 manatı çıxarıb onun qarşısına qoydum.

Həmin gün özüm də xeyli qonorar almışdım. Əgər dostumun üzündə kiçik bir narazılıq ifadəsi oxusaydım, təbii ki, xərci çəkəcəkdim.

Nizaməddin isə əksinə, pulu görən kimi dərhal dirçəldi. Özünü vəziyyətin ağası kimi aparmağa başladı. Ofisiantı çağırıb yeni sifarişlər verdi. Qurduğum ssenari onu əsla pəjmürdə eləməmişdi. Əksinə, dosta pul xərclətməyin orijinal üsulunu tapdığıma görə xeyli gülüb ünvanıma yeni sağlıqlar dedi.

Sonda restoranın haqq-hesabını çəkmək üstündə kiçik mübahisəmiz düşdü. Nizaməddin pulu mənim verəcəyim təqdirdə çox incəliklə, xalis bir novella kimi düşünülmüş bu maraqlı kombinasiyanın pozulacağını, hər şeyin ləzzətinin qaçacağını deyib hesabı artıqlaması ilə özü ödədi.

Yadımdadır ki, sonra indi yerində “Alov qüllələri” ucalan keçmiş “Moskva” mehmanxanasının barında gecədən xeyli keçənə qədər oturduq. Həyatımızın həqiqətən də xoş, gözlənilməzliklə dolu bir gününü başa vurduq.

Üstündən 30 il keçməsinə baxmayaraq bütün detalları ilə yadımda qalan bu hadisəni niyə xatırladım?

Məncə, insan övladının, ilk növbədə isə kişinin təqdirəlayiq cəhətlərindən biri onun səxavətli olmasıdır. Təbii ki, “səxavət” dedikdə sadəcə əliaçıqlığı, sağa-sola pul xərcləməyi nəzərdə tutmuram. Bura əliaçıqlıq da, ürək genişliyi də, mərhəmət də, mənəvi böyüklük və ucalıq da daxildir. Geniş mənada səxavətli insan xırda hisslərin, cılız duyğuların fövqündə dayanmağı bacaran insandır. Təkcə cibinin pulunu deyil, ürəyinin istisini, qəlbinin hərarətini də dostları, yaxınları ilə, ehtiyaca düşənlərlə bölüşməyə qadir olan insandır.

Orta əsrlər fransız filosofu Rene Dekart səxavəti fərdin azadlığı ilə sıx əlaqəyə malik mənəvi-əxlaqi anlayış kimi dəyərləndirirdi. Onun nəzərində səxavətli olmaq – azad olmaq, öz daxilində xırdaçılığı, həsədi, acgözlüyü, hərisliyi, paxıllığı, təkəbbürü, iddianı boğmaq anlamına gəlirdi. “Səxa mülkü” Şərq, habelə klassik Azərbaycan ədəbiyyatında da uzun əsrlər boyu bəşər övladının can atdığı mənəvi ucalıq, yüksəklik kimi dəyərləndirilib.

Allah Nizaməddinə hər şeyi səxavətlə bəxş edib. Boy-buxun, görkəm, ağıl, istedad, zəhmətsevərlik, yaxşı ailə, gözəl övladlar verib. O da Yaradanın qarşısında borclu qalmayıb. Səxavətlə aldığı bu payı eyni səxavətlə xərcləyib. Və ömrünün on illərini sözün, ədəbiyyatın ön sırada dayandığı belə munis mühitdə keçirib.

Təcrübəmdən bilirəm – 60 yaş qorxulu yaş deyil. İçini iddia qurdu gəmirməyən, sadə, işıqlı, səxavətli adamlar üçün bəlkə də ömrün ən yaşanmalı çağıdır. Gənclik dostum, tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas, professor Nizaməddin Şəmsizadəyə də, türklər demiş, bu yaşın keyfini çıxarmağı arzu edirəm.

Qoy həyatının ayrılmaz yol yoldaşı olan səxavət hissi ondan heç vaxt uzaq düşməsin! Amma əsl ədəbiyyata, sözə dəxli olmayan adlara, əsərlərə münasibətdə 60 yaşın gətirdiyi müdrikliyə dayanaraq xəsisliklə davranmağı da unutmasın. Dərin düşünəndə əslində bu da sənət qarşısında məsuliyyətin səxavət ölçüsüdür...

Dekabr, 2014-cü il.

Budapeşt

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2014.- 27 dekabr.- S.22;26.