Tarixi-milli sərvətlərimizin
sorağında yaxud, Sərdar sarayının əmlakı
haradadır...
“İrəvan
qalası, Yerevanın qoparılmış ürəyi”...
İrəvan qalasının 500 illiyi münasibəti ilə
“Azer-Globe” İctimai Tədqiqatlar İnstitutunun yanında
Qafqaz tarixi Mərkəzinin 2011-ci ildə
hazırladığı video-material belə adlanırdı. Səfəvilər
sülaləsinin ilk hökmdarı Şah İsmayılın
Zəngi çayının qayalıq sahəsində qala
salınması barədə göstərişi ilə vəziri
Rəvanqulu xan tərəfindən 1504-cü ildə əsası
qoyulan və 1511-ci ildə inşası başa çataraq Rəvanqulu
xanın adını alan İrəvan qalasının və
onun içindəki tikililərin şanlı olduğu qədər
də, faciəli taleyi olmuşdur. Cəmi 6,45 dəqiqəlik
filmdə tarixi faktlar, şəkillər və süjetin
bütün ruhunu ifadə edən musiqi əsasında İrəvan
qalası və Sərdar sarayının tarixinə qısa
ekskurs edən müəlliflər onun azərbaycanlılara mənsubiyyətinin
hər hansı bir sübutunu saxlamamaq üçün ermənilərin
müxtəlif zaman kəsiklərində
dağıdıcı fəaliyyətini göstərməyə
müvəffəq olmuşdular. Düzü, bu kiçik filmin
oyatdığı emosional təsir, eləcə də İrəvan
qalasının tam dağıdılması faktı
qarşısında onun hər hansı izlərinin
qalıb-qalması barədə xatirimdə elə bir sual hifz
olunmamışdı. Tarixçi alim üçün bağışlanmaz
sayılan bu səhlənkarlığın gözlənilməz
nəticəsi ilə 3 ildən sonra
qarşılaşdım...
Bu il, 1-2
oktyabr tarixlərində Fransanın Anadolu
Araşdırmaları Mərkəzi ilə G.Sereteli ad.
Gürcüstan Dövlət Şərqşünaslıq
İnstitutunun birgə təşkil etdiyi “Geriyə və gələcəyə
baxış: İranın Qafqazda təsirinə dair”
mövzusunda beynəlxalq elmi konfransda “Azərbaycanda
“iranlı” icması: tarixi keçmiş və icmanın
formalaşmasında yeni mərhələ” adlı məruzə
ilə çıxış etmək üçün Tbilisiyə
getmişdim. Gürcüstan, Fransa, Azərbaycan, İran,
Hollandiya, Rusiya alimlərinin iştirak etdiyi (konfransın
proqramında Ermənistandan da 2 nümayəndənin adı
göstərilsə də, heç biri gəlməmişdi) və
yüksək elmi səviyyədə, ciddi diskussiya şəraitində
keçən bu konfransın nümayəndələri
üçün hazırlanmış mədəni tədbirlər
proqramında Gürcüstan İncəsənət Muzeyinə,
Şərq kolleksiyasının eksponatlarından ibarət sərgiyə
getmək nəzərdə tutulurdu. Qeyd etməliyəm ki,
Gürcüstanda kifayət qədər güclü
iranşünaslıq məktəbi ənənələri
olduğundan Azərbaycan və gürcü iranşünasları
arasında hələ Sovet dövründən başlayan və
müstəqillik illərində davam etdirilən əməkdaşlıq,
o cümlədən, birgə beynəlxalq layihələrdə
iştirak etmək təcrübəsi vardır. Odur ki, bu
konfrans uzun illərdən bəri tanıdığım və
əməkdaşlıq etdiyim gürcü həmkarlarımla
görüşmək imkanı da yaratmışdı.
Konfransın iştirakçıları arasında
Gürcüstan Dövlət Folklor və Tətbiqi Sənət
muzeyinin direktoru, Tbilisi Dövlət Universitetinin professoru
İrina Koşoridze də var idi və qonaqların muzeyə
aparılması onun təşəbbüsü və “sürpriz”
vədi ilə təşkil olunmuşdu.
Tbilisi
şəhərinin mərkəzində yerləşən
Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyinin
4-cü mərtəbəsində, həmin gün ancaq konfrans
iştirakçıları üçün açıq olan
sərgi zalına girən iranşünas qonaqlar divarlardan
asılmış tabloların yalnız İranla bağlı
rəsm əsərlərindən, dəqiq deyilərsə,
Qacarlar dövrünə aid şəkillərdən ibarət
olduğunu görəndə İrina Koşoridzenin
sürprizinin mənasını anlayırlar və çox
xoşhal olurlar.
İlk dəfə
Ermitajda, sonralar Tehran, Təbriz və London muzeylərində
gördüyüm bu silsilədən olan tabloları mən həmişə
sənət əsərlərindən daha çox, Qacarlar
dövrünün ruhunu, zövqünü, saray
estetikasını ifadə edən nümunələr kimi
qavrayır və bu tarixlə ünsiyyətdən qəribə
hisslər keçirirdim. İndi Tbilisidə bir daha Qacarlar
dövrünə “səyahət” edəndə həmin
tanış hisslərə artıq heyrət də əlavə
olunur. Ekspozisiyanı tam seyr etdikdən və icazə alaraq
fotolarını çəkdikdən sonra İrinadan bu sayda rəsm
əsərlərinin Tbilisidə necə
toplandığını soruşuram. Sualıma bu sərginin
tərtibçisi, tanınmış sənətşünas
alim və muzeyin Şərq kolleksiyasının Baş
qoruyucusu Marina Dqebuadze cavab verir, tabloların əsasən Rus
imperatorluğu dövründə, ayrı-ayrı rus,
gürcü və iranlı şəxslər tərəfindən
alınaraq Tbilisiyə gətirildiyi və tədricən şəhərdəki
Qafqaz muzeyində yığıldığını bildirir.
Sərginin məndə oyatdığı yüksək təəssürat
haqda fikirlərimi və təşəkkürlərimi
eşidən gürcü xanımları olduqca məmnun
qalırlar və bu zaman İrina mənə belə bir sual
verir: “Əgər sən bu əsərlərdən belə təsirlənirsənsə,
Sərdar sarayının eksponatlarını görsəydin, nə
edərdin?” Qulaqlarıma inanmıram: “Sərdar sarayımı
dedin? İrəvan xanlığındakı Xan
sarayındanmı danışırsan?” İrina “Bəli, bəli,
Sərdar sarayı” deyə təsdiq edir və
üzünü Marina Dqebuadzeye tutaraq, “Nə deyirsən, əziz
qonağımızın təəssüratlarını
artıraqmı, öz fondlarını açarsanmı?” –
soruşur. Son dərəcə mədəni, səmimi bir insan
olan Marina “olsun” deyərək razılaşır və az sonra
biz hamımız liftlə muzeyin Şərq
kolleksiyasının sərgilərdə nümayiş etdirilməyən
eksponatlarının saxlandığı qapalı fondların
yerləşdiyi yarızirzəmiyə enirik. Artıq dəhlizdə
divar boyu düzülmüş Sərdar sarayının
üstü kaşı ilə işlənmiş bəzəkli
divar daşlarının müxtəlif ölçülü
parçalarını görürük. Marinanın ilk olaraq
açdığı otaqda isə nəzərimizə Sərdar
sarayının Güzgülü zalının tarixi
fotolarından tanış olan tablolar açılır...
İnsan boyundan uca, uzunu 2, eni 1 metrlik portretlərdən Fətəli
Şah, İrəvan xanı Hüseynqulu xanın, onun
qardaşı Həsən xanın,
dastan qəhrəmanı Fəramərzin və digərlərinin
əzəmətli surətləri bizə baxır. Mən
artıq icazə-filan almadan darısqal saxlama
otağının imkan verdiyi şəraitdə bu
tabloların fotolarını çəkirəm. Konfransın
digər qonaqları, xüsusilə fransalı alimlər də
gördüklərindən olduqca təsirləniblər və
heç kəs tarixin nəfəsi duyulan bu otağı tərk
etməyə tələsmir. Elə oradaca İrəvan
xanlığı, İrəvan qalası, Sərdar sarayı
haqqında maraqlı söhbətlər açılır, mənim
bu əsərlərin Tbilisidə necə toplandığı
sualıma aydınlıq gətirən tanınmış
gürcü alimi, yaxın dostumuz Georgi Beradze onların XX əsrin
əvvəllərində, Sərdar sarayı artıq
dağılmaq halına gəldiyi zaman rus hökuməti tərəfindən
rəsmi surətdə Tiflisdəki Qafqaz muzeyinə verildiyini
bildirir. Lakin təəssüratlar bununla bitmir. Marina
otaqları bir-bir açdıqca eksponatlar arasında Sərdar
sarayının digər əmlaklarının da nümunələri
– mebel dəstləri, məişət əşyaları,
musiqi alətləri, döyüş sursatlarını
görürük. Qonaqların bu əşyaların
arasında necə səpələndiyini təbəssümlə
izləyən Marina mənə yaxınlaşır, “Gəl,
gör sənə daha nə göstərəcəyəm” deyə
sonuncu qapını açır və artıq yalnız ikimiz
xüsusi örtüklərə bağlanmış və
üst-üstə qalanmış xalçalarla dolu otağa
daxil oluruq. Sərdar sarayından gətirilmiş
xalçaların da saxlanıldığı bu otaqda mən
açıq halda olan 2-3 xalçanın və tirmələrin
fotolarını çəkirəm.
Az sonra,
artıq bütün qonaqlar bir yerə cəm olanda, mənim
“şərəfimə” təşkil edilmiş bu “plandan kənar
sərginin” oyatdığı təsiri bilmək
üçün hamı maraqla mənə baxır. Təəssüratımı
sözlə ifadə edəcək bir halda
olmadığımdan, əllərimi yana açaraq tamamilə
mənasız bir sual verirəm: “Bizimkilərin bu eksponatlardan xəbəri
varmı?”
Gürcü
həmkarlarım vəziyyətimi anlayaraq zarafatyana “Sənin
ki, artıq xəbərin oldu”- deyirlər. Mən bilavasitə
bu mövzu ilə məşğul olmadığımı, azərbaycanlı-ların
ermənilər tərəfindən soyqırımın
tarixini isə XX əsr, əsasən 1918-ci il hadisələri
kontekstində araşdırdığımı bildirərək
(konfransdakı məruzəmdə Bakıda mart hadisələri
zamanı iranlı təbəələrin də kütləvi
surətdə öldürüldüyü haqda
danışmışdım), özümə bəraət
qazandırıram və Sərdar sarayının bu qiymətli
sərvətlərinə dair azərbaycanlı və
gürcü mütəxəssislərin birgə proyektlər
işləməsinin zəruriliyini vurğulayıram.
Gürcü həmkarlarımız “biz hazır” deyə cavab
verirlər.
Bakıya
qayıtdıqdan sonra dərhal “bizimkilərin bu eksponatlardan xəbəri
varmı?” sualına cavab axtarıram və ən əvvəl
AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun 2010-cu ildə nəşr
etdiyi “İrəvan Xanlığı” kitabını
açıram. Rusiya İmperiyasının işğalı və
ermənilərin Şimalı Azərbaycan ərazisinə
köçürülməsi kontekstində
hazırlanmış, əsasən tarixi sənədlərdən
və müvafiq mövzularda qısa tarixi oçerklərdən
ibarət olan bu kitabın “Mədəniyyət” adlanan fəslində
Sərdar sarayı, o cümlədən Güzgülü
zalın dövrün sənədləri əsasında
qısaca təsviri verilib. Lakin bu sarayın maddi sərvətlərinin,
o cümlədən divarlarını bəzəyən rəsm
əsərlərinin taleyi barədə heç bir məlumat
yoxdur. Kitaba daxil edilmiş və əsasən erməni mənbələrindən
götürülmüş Sərdar sarayının
görüntülərini əks etdirən şəkillər
arasında da Tbilisidə gördüyüm rəsm əsərlərinin
heç biri yoxdur. Sərdar Sarayın özünün aqibəti
barədə isə yalnız bir cümlə ilə belə
yazılıb: “Özlərini dünyanın “mədəni
xalqı” kimi qələmə verməyə
çalışan ermənilər Şərqin nadir sənət
incisi olan Sərdar sarayını 1918-ci ildə yerlə-yeksan
etmişlər”.
Sərdar
sarayının artıq XIX əsrin sonlarından
dağılmağa başladığı, məhz bu səbəbdən
onun divar tablolarının və digər əmlakının
XX əsrin əvvəllərində Tiflisə gətirildiyi,
bununla belə sarayın hələ Sovet hakimiyyətinin ilk illərində
mövcud olduğu, 1927-ci ildə İrəvana gələn
insanların onu tarixi abidə kimi seyr etdiyi, sarayın son
qalıqlarının isə İrəvan qalasının
özü isə bütünlüklə 1964-cü ildə
Sovet Ermənistanı rəhbərliyi tərəfində
buldozer ağzına verilərək həqiqətən “yerlə-yeksan
edildiyi” kimi faktlar qarşısında, bu sarayın, xüsusilə
onun maddi sərvətlərinin taleyi haqda əsl həqiqətin
tarixçilərə məlum olmadığına inanmaq istəmirəm.
Odur ki, bu haqda hər halda müəyyən məlumat
tapacağım ümidi ilə müvafiq mövzuda
İnternetdə sorğu verirəm və dərhal sarayın
tarixinə həsr olunmuş bir neçə sayta rast gəlirəm.
Azərbaycan Prezidenti Administrasiyası kitabxanasının
“İrəvan şəhəri” elektron resursunun Memarlıq və
incəsənət bölməsinin “Xan sarayı” adlı hissəsində
Sərdar sarayının inşası, xanlıqlar və rus
işğalı dövrü tarixi daha müfəssəl
şərh edilir.
Səfəvilər
dövründən başlayaraq Qacarlara qədər İrəvan
hakimlərinin, bəylərbəylərinin və
xanlarının iqamətgahı olmuş İrəvan
qalası və sarayının 300 illik tarixi üzərində
dayanmayaraq, onunla kifayətlənək ki, xanlıqlar
dövrü, xüsusilə
Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) və oğlu Məhəmməd
xanın (1784-1805) hakimiyyəti illəri İrəvan şəhərinin
və qalasının çiçəklənmə
dövrü olmuş,
sözü gedən Sərdar sarayı da Hüseynəli
xan hakimiyyəti zamanı inşa edilmiş və öz
zamanının məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylunun
rəhbərliyi altında yenidən qurulmuşdur. 1791-ci ildə Məhəmməd xan
Qacarın sarayda Güzgülü salonu və Sərdar
bağındakı Yay imarətini inşa etdirməsi ilə
bu möhtəşəm tikili memarlıq baxımından
monumental saray kompleksi kimi tamamlanmışdır. 1810-cu ildə
Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövründə saray
kompleksi əsaslı təmir edilmiş və ona bir sıra
yeni tikililər əlavə edilmişdir.
Lakin XIX əsrin
əvvəllərində tarixən böyük vuruşlar
görmüş İrəvan qalası yeni düşmənlə
üzləşmişdir. 1804-cü ildən başlayaraq Sərdarabad
qalası Çar Rusiyasının hücumlarına məruz
qalmış, müqavimət göstərmiş və
yalnız 1827-ci ildə rus “silahının” gücü
qarşısında tam süquta uğramışdır.
İrəvan şəhəri və qalası ilə birlikdə
Sərdar sarayının da yeni sahibləri onun yeni tarixini
yazmışlar.
Sərdar
sarayında əvvəlcə 1827-ci il 6 oktyabrda
yaradılan İrəvan
“Müvəqqəti idarəsi”nin, daha sonra 1828-ci il martın
20-də (Türkmənçay müqaviləsi
bağlandıqdan sonra) İrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarının ərazilərində yaradılan “Erməni
vilayəti”nin administrasiyası yerləşmişdir.
1827-ci ilin oktyabrında, İrəvan
qalasının süqutundan bir qədər sonra Qafqazda
sürgündə olan rus zabitləri – dekabristlər Sərdar
sarayının Güzgülü salonunda A. A.S.Qriboyedovun məşhur
“Ağıldan bəla” əsərini onun özünün
iştirakı ilə tamaşaya qoymuşlar. Bu hadisə
öz müəllifinin sağlığında oynanılan ilk
və yeganə tamaşa kimi tarixə
düşmüşdür. Həmin dövr diplomatik fəaliyyət
göstərən A.S.Qriboyedov özü isə hələ
1819-cu ilin fevralında Rusiyanın İrandakı nümayəndəliyinin
katibi kimi, İrəvan xanının sarayında olmuş, sərdar
Hüseynqulu xanın qonaqların şərəfinə
Güzgülü zalda verdiyi ziyafətdə iştirak
etmiş, sonradan öz yazılarında Güzgülü
zalın bütün detalları ilə ətraflı təsvirini
vermiş, sərdar Hüseynqulu xanı İrəvan
xanlığında Allahdan sonra birinci, Qacarlar dövlətində
isə nüfuzuna görə üçüncü adam kimi
qiymətləndirmişdir.
1837-ci ildə
Rusiya imperatoru I Nikolay 23 ildən artıq müddətdə
“alınmaz qala” kimi şöhrət qazanmış İrəvan
qalasına gəlmiş, Sərdar sarayında gecələmiş,
Güzgülü zalda İrəvan şəhəri əhalisinin
müxtəlif təbəqələrdən olan nümayəndələrini
qəbul etmiş və xatirə olaraq bu zalın divarına
öz adını yazmışdır (sonradan divarın həmin
hissəsi çərçivəyə
alınmışdı).
Sonrakı dövrlərdə Sərdar
sarayı haqqında məlumatlara İrəvan qalasını seyr
etmiş əcnəbi, eləcə də rus səyyahlarının
və alimlərinin yazılarında rast gəlinir. 1833-cü
ildə Qafqaza səyahət etmiş Fransız səyyahı,
geoloq və rəssamı Frederik Düyuba de Monperenin Parisdə
nəşr etdiyi 6 cildlik “Qafqaz ətrafına səyahət”
kitablarının birində Sərdar sarayının
Güzgülü zalının interyerinin, divarlarındakı
rəsmlərin və divar naxışlarının, həmçinin
sərdar Hüseynqulu xanın hərəmxanasının həyətinin
şəkilləri öz əksini tapmışdır.
1843-cü
ilin avqustunda İrəvana gəlmiş alman səyyahı
Avqust fon Haksthauzen şəhərdəki əyan
saraylarının “xarabalıqlar içərisində”
olduğu, “məscidlərdən birinin Yunan-Rus kilsəsinə,
digərinin silah anbarına çevrildiyi”, “Sərdar sarayı
salamatdır, lakin onun əlavə tikilisi olan hərəmxana
hospitala çevrilmişdir” kimi şəhadətlər gətirir.
Güzgülü zalının təsvirini verən səyyah
“İslam dininin ziddinə olaraq” sarayın divarlarında Fətəli
şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, sonuncu sərdar
Hüseynqulu xanın, onun qardaşı Həsən Xanın
portret rəsmlərinin, eləcə də İranın
Rüstəm, İsfəndiyar və s. qəhrəmanlıq
dövrünü əks etdirən, Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin
motivləri əsasında çəkilmiş tabloların
olduğunu göstərir. A.f. Haksthauzen hələ 1843-cü
ildə Sərdar sarayı da daxil olmaqla İrəvan
qalasının vəziyyətindən aldığı
ümumi təəssüratını belə bir cümlə
ilə ifadə edir: “Rus məmurları nadir hallarda tarixi
binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim
olurlar”.
1864-cü
ildə İrəvan qalasının hərbi-istehkam məqsədilə
istifadəsinə son qoyul-ması müəyyən müddət
baxımsız qalan Sərdar sarayının dağılma
prosesini sürət-ləndirir. 1865-ci ildə qala ərazisinin
bir hissəsinin Nerses Tahiryan adlı erməni taciri tərəfindən
satın alınaraq orada konyak zavodu inşa etməsi ilə
şəhərin erməni əhalisinin bu
dağıdıcı proseslərdə iştirakı
başlayır. Xan sarayının istər təbii şərtlər
nəticəsində, istər insan əli ilə yararsız vəziyyətə
düşməsi onun ümumiyyətlə sökülməsi
məsələsini gündəmə gətirir. Sarayın
sökülməsində maraqlı olanlar onun 1850-ci ildə
baş vermiş zəlzələ, 1865-ci ildə isə
güclü tufan nəticəsində ciddi ziyan
gördüyünü arqument kimi irəli sürürdülər.
Lakin bu məsələdə A. fon Haksthauzen rus məmurlarının
tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə
hakim olmalarına dair söylədiyi həmin “nadir hal” baş
verir. İrəvan qubernatorunun vəsatəti əsasında
Qafqaz Canişinliyi Sərdar sarayının Güzgülü
zalının təmiri üçün 1967-ci ildən
başlayaraq mütəmadi olaraq müəyyən vəsaitlər
ayırmağa başlayır.
1867-1880-ci
illərdə Xan sarayında dəfələrlə
aparılan təmir işlərinə Güzgülü
zalın divarlarındakı portretlərin və ornamental
kompozisiyaların bərpası da daxil idi və bu işlərin
bir qismi Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi
hesab edilən Mirzə Qədim İrəvani (1826-1875) tərəfindən
görülmüşdür.
1880-ci ilin oktyabrında İrəvan
qalasında olmuş məşhur Rusiya arxeoloqu qrafinya
P.A.Uvarova özünün Qafqaz ekspedisiyasının nəticələrinə
dair 1887-ci ildə Moskvada nəşr etdirdiyi “Qafqaz. Yol qeydləri”
kitabının I cildində Xan sarayının əsasən
uçulub dağılmış vəziyyətdə
olduğu, “Bütünlüklə sırf Şərq
üslubunda naxışlarla, güzgülərlə və rəsmlərlə
bəzədilmiş, sanki bəzəkli çay qutusuna bənzər
Sərdar imarətindən yalnız qəbul zalı salamat”
qaldığı kimi şəhadətləri rus məmurlarının
nə üçünsə bütünlükdə İrəvan
qalasının, yaxud Xan sarayının deyil, əsasən
sarayın Güzgülü zalının qorunub saxlanmasına
diqqət yetirdiklərini göstərir. Bununla belə,
1886-cı ildə Sərdar sarayı bir daha təmir
olunmuş, o cümlədən sarayın divarlarındakı 8
portret bərpa edilmiş, zal yenidən güzgülərlə
bəzədilmiş, sarayın damı dəmir təbəqə
ilə örtülmüş, pərdələri şəbəkə
üslubunda pəncərələrlə əvəzlənmiş,
“Min bir gecə” səhnələrini xatırladan divar rəsmləri
əvvəlki görkəmini almış, zalın
ortasında olan mərmər fontan qorunub
saxlanılmışdır.
1893-94-cü
və 1898-ci illərdə Qafqaza gəlmiş məşhur
Britaniya səyyahı, coğrafiyaşünas və ictimai
xadim Henri Linç də bu səfərlə bağlı
1901-ci ildə Londonda nəşr etdirdiyi kitablarında Sərdar
sarayını geniş təsvir etməklə yanaşı,
Güzgülü zalın divarlarında kətan üzərində
işlənmiş 8 tablo gördüyünü yazır, onlardan ikisinin – İrəvan
xanı Hüseynqulu xanın, onun sağında isə
farsların qəhrəmanı Fəramərzin
tablolarının olduğu, digər divarlardakı portretlərdə
Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, İrəvan
xanı Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən
xanın, qəhrəman döyüşçü
personajları olan Zöhrabın və Rüstəm Zalın,
habelə cəngavər bir qadının (amazonun)
obrazlarının təsvir olunduğunu vurğulayır.
Beləliklə,
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Sərdar
sarayı, o cümlədən onun divar tabloları bu və ya
digər vəziyyətdə qorunmuş və
saxlanılmışdır. Lakin 1910-cu il yanvarın 12-də
İrəvanda baş verən güclü və davamlı zəlzələ
nəticəsində sarayın divarlarındakı köhnə
çatların daha da böyüməsi və uçmaq təhlükəsi
yaratması Sərdar sarayının taleyini yenidən gündəmə
gətirmiş və bu məsələdə dövrün
mütəxəssislərinin rəyləri birmənalı
olmamışdır. Qeyd olunmalıdır ki, hələ
1868-ci ildə İrəvan şəhər polisinin sərəncamına
keçmiş Sərdar sarayı 1890-cı illərdə
Qafqaz hərbi dairəsinin Mühəndis Təsisatına tabe
edilmişdi. Sarayın sonrakı taleyi ilə bağlı məsələləri
həll etməli olan bu idarə 1910-cu ilin fevral ayında,
dağıdıcı zəlzələdən az sonra Moskva
Arxeoloji Cəmiyyətinə (MAC) müraciət edərək
sarayın qalıqlarını öz sərəncamına
götürməyi təklif etmiş, əks təqdirdə
binanın sökülməsi məsələsini
qaldırılacağını bildirmişdir. Bu məsələdə
hələ tam qərara gəlməyən MAC, bununla belə,
sarayın söküləcəyi təqdirdə portretlərin
və Sarayın digər əşyalarının aqibəti
barədə sual qaldırmışdır.
Həmin
ilin may ayında Qafqaz canişinin hərb məsələləri
üzrə köməkçisinin xahişi ilə Sərdar
sarayına baxış keçirən İmperator Hərb-Tarix
Cəmiyyətinin fəxri üzvü general
A.Z.Mışlayevski binanın heç bir tarixi dəyəri
olmadığı, onun bərpasına böyük məsrəf
xərcləməkdənsə, sökülməsinin daha məsləhət
olduğu barədə rəy vermişdir. Mışlayevski həmçinin
Sarayın bəzi əşyalarının Tarix muze-yinə,
portretlərin isə Qafqaz Hərb-Tarix muzeyinə verilməsini
tövsiyə etmişdir.
Artıq
avqust ayında Mühəndis İdarəsi MAC-a
yazdığı məktubda “sarayın balaca mərmər
hovuzunun, bütün portretlərin, divardakı “Min bir gecə”
səhnəsinin kaşı ilə işlənilmiş divar
lövhəsinin bir hissəsinin və güzgülü karnizlərin
nümunələrinin Qafqaz hərb-tarix muzeyinə verilməsinin
nəzərdə tutulduğunu” bildirilmişdir.
Sərdar
sarayının taleyi İmperator Arxeoloji Komissiyasının
(İAK) da diqqət mərkəzində olmuş və onun
1910-cu ilin iyulunda saray barəsində etdiyi sorğuya
İmperator Moskva Arxeoloji Cəmiyyətindən gələn
cavabda Sarayın qorunması və bərpası
üçün vəsait tapılması barədə məsələ
qaldırıldığı, “hazırda viranəliyi
xatırladan” sarayın bərpası və müvəqqəti
müddətə saxlanması üçün məbləğlər
göstərilməklə smeta hesablandığı
bildirilmişdir. Sarayın bərpası mövqeyində duran
İAK iki dəfə – 6 oktyabr 1910-cu il və 17 may 1912-ci il
tarixlərində İrəvan qalasındakı Sərdar
sarayının məsələsini müzakirə etmişdir.
Bərpa üzrə tanınmış mütəxəssislərin
iştirakı ilə keçirilən 1910-cu il müzakirələrinin
yekunu kimi İAK akademik N.Y.Marrın saraya yerində
baxış keçirməsini qərara almışdır.
N.Y.Marrın 1911-ci ilin iyul ayında
Sərdar sarayına keçirdiyi baxışın nəticələri
haqqında yazdığı rəy İAK-ın 17 may 1912-ci
il tarixli iclasında müzakirə edilmişdir. Bu rəydə
Sərdar sarayının dağılmasında həm zəlzələnin,
həm ötən illərin təsirinin olduğu qəbul
edilməklə yanaşı, son iki onillikdə bu gözəl
abidənin qorunmasına cüzi də olsa diqqət yetirilmədiyi
qeyd edilirdi. Marr, əks prosesin getdiyini, yəni sarayın tez
bir zamanda dağıdılmasında maraq olduğunu,
özü də onun insan əli ilə
dağıdıldığını vurğulayırdı.
Akademik
Marrın Sərdar sarayının ümumi vəziyyəti və
taleyi ilə bağlı yazdığı müfəssəl
rəy qaldırılan bir çox məsələlər
baxımından olduqca mühüm sənəddir. Bir məqalə
çərçivəsində bütün bu mövzulara
toxunmaq imkanı olmadığı üçün həmin rəyin
yalnız Saraydakı şəkillərlə bağlı hissələrinə
nəzər salaq. N.Y.Marr Güzgülü zaldakı 7 portretin
aqibətindən söz açaraq onların divardan vəhşicəsinə
qoparılıb çıxarıldığından
kiçik kətan parçalarının divarda
qaldığını, bu portretlərdən
dördünün Mühəndis xidməti idarəsinin rəisinin
evində aşkar olunduğunu və xəsarət
aldıqlarını bildirir. Akademik həmçinin sarayın
divarlarından çıxarılaraq oğurlanmış iki pəhləvanın
portretlərinin axtarışlarının nəticəsiz
qaldığı, odur ki, 1880-ci illərdə erməni
fotoqrafı Tatyan tərəfindən çəkilən
fotolar əsasında saraydakı portretlərin yenidən
işlənilib yerlərindən asılması barədə
göstəriş verdiyini bildirir.
Rəy
yazmaqla yanaşı, İAK-nın Sərdar sarayının vəziyyətinə
dair keçirdiyi iclasda çıxış edən N.Y.Marr
sarayın həddən artıq baxımsız vəziyyətə
düşdüyünə baxmayaraq, onun tezliklə
dağılmaq təhlükəsi olmadığını
göstərir. Həmin müzakirələrdə iştirak
edən digər mütəxəssislər də abidənin hələ
öz əhəmiyyətini itirmədiyi kimi ümumi rəy
nümayiş etdirirlər. Bu iclas Sərdar sarayının
taleyinin həlli baxımından mühüm əhəmiyyət
daşıyırdı. Belə ki, Qafqaz Hərb Dairəsinin
baş komandanının Daxili İşlər nazirinə
göndərdiyi müraciətlə bağlı yekun rəyi
verməli idi. Həmin müraciətdə isə Sərdar
sarayının ya təmir edilərək İAK-nın
ixtiyarına verilməsi, ya da yoldan keçənlər
üçün təhlükəli olduğu nəzərə
alınaraq sökülmək şərti ilə
satılması məsələsi qoyulmuşdu. İclasda Sərdar
sarayının təmiri üçün hələ 1909-cu
ildə 12000 rubl vəsait ayrıldığı, hazırda, yəni
1912-ci ildə həmin vəsaitin iki dəfə
artırılması zərurəti kimi məsələlərin
müzakirəsi göstərir ki, İAK Sərdar
sarayının təmir edilməsi variantına
üstünlük vermişdir. Lakin sarayın təmir olunmadan
qalması bu sahədə hökumət tərəfindən hər
hansı işlərin görülmədiyindən xəbər
verir. Saraydakı şəkillərin aqibəti haqqında məlumatlara
isə artıq sonrakı dövrün tədqiqatçılarının
əsərlərində təsadüf olunur. Məsələn,
sənətşünas alim N.Miklaşevskayanın
yazdığına görə, Sərdar sarayı 1914-cü
ildə dağıdılmışdır (?) və Mirzə Qədim
İrəvaninin XIX əsrin ikinci yarısında sarayın divarlarında
2 x 1 m. ölçüdə çəkdiyi portretlər
divardan qopardılaraq Tiflisdəki Hərb-Tarix muzeyinə təhvil
verilmişdir. Həmin portretlər Gürcüstanda Sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gürcüstan SSR Dövlət
Muzeyində, sonradan isə Gürcüstan İncəsənət
Muzeyində saxlanılır.
Qeyd
olunmalıdır ki, Sərdar sarayındakı portretlərdən
bəhs edilən yazılarda bu portretlərin nə vaxt və
kim tərəfindən çəkildiyi, sayı, hansı ildə
saray divarlarından qopardılaraq Tiflisdəki muzeyə
verildiyi, eləcə də sarayın özünün
dağılması məsələlərində bir sıra
ziddiyyətlər vardır. Lakin bir məsələ
danılmazdır ki, bu rəsm əsərləri İrəvandan
Tiflisə gətirilmişdir və 100 ildir ki, Gürcüstan
İncəsənət Muzeyində öz həqiqi yiyələrini
gözləyir.
Sərdar sarayına həsr
edilmiş bir çox yazılarda, o cümlədən “İrəvan
şəhəri” elektron resursunda tarixçi-tədqiqatçı
Nazim Mustafa tərəfindən çoxsaylı sənədlər
əsasında hazırlanmış iri həcmli tarixi
oçerkdə Sərdar sarayındakı “Fətəli
şah”, “İrəvan sərdarı”, “Həsən xan”,
“Rüstəm Zal” portretlərinin hazırda Gürcüstan
Dövlət İncəsənət Muzeyində, “Abbas Mirzə”
portretinin isə Azərbaycan Dövlət İncəsənət
Muzeyində saxlanıldığı göstərilir.
Beləliklə, hələ Tbilisidə
ikən məni maraqlandıran sualın cavabı məlum
olur, Sərdar sarayının
divar rəsmlərindən dördünün Gürcüstanda,
birinin isə hətta Bakıda saxlanıldığından
“bizimkilərin xəbəri olduğu” aydınlaşır.
Yeri gəlmişkən, mənim Sərdar Sarayının
bağlı fondlarında gördüyüm 7 tablo arasında
Henri Linç tərəfindən, həmçinin bir sıra
fotolarda təsviri verilən və itirilmiş hesab edilən pəhləvan
Fəramərzin tablosu da vardır. Amma indiki halda bu
“xırdalıqlar” deyil, bu gün sənət nümunəsi
olmaqdan daha artıq Azərbaycanın nadir maddi-tarixi sərvəti
sayılan, “İrəvan” məsələsi kontekstində isə
xüsusi aktuallıq kəsb edən bu əsərlərin nə
üçün diqqətdən, ilk növbədə
tarixçilərin nəzərindən kənarda
qaldığı sualı ortaya çıxır.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Ermənilər
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin onlara verdiyi İrəvan
və ətraflarını əhatə edən Azərbaycan
torpaqlarında bir dəfə özlərinə dövlət
yaratmışlar. Azərbaycan öz ərazisində təcavüzkar
Ermənistana ikinci erməni dövləti yaratmağa imkan verməyəcəkdir”
kimi mühüm, proqram xarakterli bəyanatı həmin məsələlərə
dair elmi tədqiqatların və kütləvi təbliğatın
Ermənistan dövlətinin məhz Azərbaycan
torpaqlarında yaradılmasının sübutu istiqamətində
aparılmasını bir vəzifə kimi qarşıya qoyur.
Bu
baxımdan əzəli Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə
verilməsi prosesinin 1828-ci ildən, İrəvan və
Naxçıvan xanlıqları torpaqlarında “Erməni vilayətinin”
yaradılması ilə başladığı əsas
götürülməli, bundan sonrakı tarix məhz həmin
kontekstə araşdırılaraq ilk növbədə rus və
xarici dillərdə (Azərbaycan dilində bu mövzuda
müxtəlif səviyyələrdə kifayət qədər
ədəbiyyat mövcuddur) dərc olunmalıdır. Burada,
İrəvan Xanlığı, İrəvan qalası və Sərdar
sarayının tarixinin “müsəlmanlara-azərbaycanlılara
mənsubluğuna” dair yeni, indiyədək elmi dövriyyəyə
daxil edilməmiş, yaxud ötəri qeyd olunmuş sənədlər,
ilk növbədə rus və xarici mənbələr ən əvvəl
ayrıca toplular qismində ortaya qoyulmalıdır. Rusiya
İmperator Arxeoloji Komissiyasının Sərdar sarayı ilə
bağlı müzakirələrini əks etdirən “İrəvan
şəhəri. XVIII əsr Sərdar sarayı”
başlıqlı protokollar, akademik Maarın Sərdar
sarayı ilə bağlı “Görünür, biz yerli qədim
abidələrin sistematik dağıdılması ilə
üzləşmişik. Təbiidir ki, bu
dağıdıcı fəaliyyət son nəticədə qədim
abidələrin izlərini itirməyə yönəlib... Bir
mədəni Qərb ölkəsi kimi Rusiyanın nüfuzu tələb
edir ki, əgər onun adına layiq Şərq mədəni
regionunda mədəniyyət sahəsində heç bir
yaxşı iş görülmürsə, heç olmazsa,
dağıdıcı kimi öz adını batırmaq
lazım deyil. Ölkənin ləyaqətinin qorunması zərurətini
abidələrin müsəlmanların əksəriyyət təşkil
etdiyi bir məntəqədə, İranla Türkiyənin
yaxın qonşuluğunda mövcud olmaları daha da gücləndirir”
kimi ifadələrlə zəngin olan rəyi və d. Bu kimi sənədlər
Rusiyanın siyasi-inzibati və elmi-mədəni mühitində
müsəlmanlara məxsus tarixi abidələrə münasibətin
heç də birmənalı olmadığını önə
çəkməklə rus tədqiqatçılarını
da bu mövzularda birgə layihələrə cəlb etmək
imkanı yaradır. XIX əsrin ortalarında İrəvan
qalası və sarayı ərazisinin bir hissəsinin konyak
zavodunun inşası üçün ermənilər tərəfindən
satın alınmasından başlayaraq bu abidələrin
dağıdılması prosesində ermənilərin
simasında sənədlərdə tez-tez vurğulanan “insan
faktorunun” ortaya çıxması isə ayrıca tədqiqat
mövzusudur.
Bütün
bu deyilənlərin fövqündə Sərdar
sarayının Tbilisidə, Gürcüstan Dövlət
İncəsənət Muzeyində saxlanılan və 100 ildən
artıq öz yiyəsini gözləyən əmlakı – bəzəkli
divar daşları, portretlər, mebel, xalça və s. – qiymətli
sənət əsərləri olmaqdan daha çox, bu ərazilərin
mənsubiyyət tarixinə dair maddi sübut kimi müstəsna
əhəmiyyət kəsb edir. Zənnimizcə, tez bir zamanda
gürcü həmkarlarımızla birlikdə bu əsərlərə
dair birgə proyektlər (albom, buklet, sərgi və s.)
hazırlanmalı, istər Azərbaycan, istər beynəlxalq
ictimaiyyət onlarla məhz İrəvan Xan sarayının bu
günümüzə çatmış nadir inciləri kimi
tanış olmalıdır.
Bu orijinal nümunələrdən əlavə,
İrəvan qalası və Sərdar sarayının müxtəlif
illərdə xarici və rus rəssamları, həvəskarlar
və fotoqraflar – Düyuba de Monpere, H.Linç, Vladimir
Moşkov, Qriqori Qaqarin, Dmitri Yermakov, Tatyan və b. – tərəfindən
çəkilmiş rəsm əsərləri və fotolar da
albom, buklet və b. formatında nəşr olunmalıdır.
Tarixçi-tədqiqatçı Nazim Mustafanın
yazdığına görə rus fotoqrafı D.Yermakovun XIX əsrin
80-ci illərində çəkdiyi İrəvan Xan
sarayının bütün detallarını əhatə edən
fotoşəkillər də hazırda Gürcüstan Dövlət
Muzeyində D.Yermakova aid kolleksiyada saxlanılır.
Qeyd
olunmalıdır ki, hələ Sovet dönəmində İrəvandakı
Xan sarayının müxtəlif rəssamlar və fotoqraflar tərəfindən
çəkilmiş şəkilləri əsasında azərbaycanlı
alimlər- sənətşünaslıq elmləri doktoru Kərim
Kərimov və Memarlıq tarixi üzrə
tanınmış Azərbaycan alimi L.S.Bretaniski müfəssəl
məqalələr yazmışlar. Bu mövzuda, lakin kommunist ideologiyası və beynəlmiləlçilik
prinsipi kontekstində Rusiya, Ermənistan, Azərbaycan,
Gürcüstan və d. Sovet respublikalarda yaradılmış
tarixi, təsviri sənət və memarlığa dair elmi ədəbiyyat
da böyük diqqətə layiqdir. Həmçinin, Sərdar
sarayına dair hər hansı məlumatları özlərində
ehtiva etmiş dövrün xatirə, memuar ədəbiyyatı,
məktublar, açıqcalar, qəzet və jurnal
xronikaları da mənbəşünaslıq bazası kimi
öyrənilməli və dövriyyəyə gətirilməlidir.
Beləliklə,
İrəvan xanlığı, İrəvan qalası və Sərdar
sarayının tarixinin bu gün Ermənistan dövlətinin
yerləşdiyi ərazilərin Azərbaycan xalqına mənsub
olduğunun sübutu kontekstində maddi-mədəniyyət
abidələri nümunəsində geniş formatda
araşdırılması günün zəruri tələbi
kimi Azərbaycan alimlərinin, tarixçi, sənətşünas,
memar və s. qarşısında duran bir məsələyə
çevrilir.
Qeyd edilməlidir ki, bu zərurəti şərtləndirən daha bir faktor vardır. Azərbaycan Prezidentinin çıxışlarında ermənilərin əzəli Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən İrəvan şəhərində azərbaycanlılara məxsus əsrlər boyu yaranmış tarixi-memarlıq abidələrinin izini silməsinə dair gətirdiyi faktlar, Azərbaycan alimləri və jurnalistləri tərəfindən bu mövzularda hazırlanan yazılar, saytlar, video-materiallar Ermənistanda böyük narahatlığa səbəb olmuşdur. “Qədim erməni torpağının qədim paytaxtı” kimi qələmə verdikləri Yerevan şəhərində ermənilərə məxsus hər hansı qədim abidənin olmadığı faktı qarşısında bu “boşluğu” doldurmaq üçün Ermənistanda hazırda “Köhnə Yerevan” adlı bir proyektin – şəhərin mərkəzində tarixi kompleksin tikilməsi – icrasına başlanır. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə bu kompleksdə ticarət obyektləri, karvansaralar, Şərq hamamları ilə yanaşı mini “Sərdar sarayı”nın da inşa edilməsi, başqa məlumatlara görə isə yalnız XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində şəhərdə mövcud olmuş 20 binanın maketlərinin yaradılması nəzərdə tutulur. İstənilən halda, İrəvanın müsəlman şəhəri olduğunu xatırladan, İrəvan qalası və Sərdar sarayı da daxil olmaqla bütün tarixi-memarlıq abidələrinin mərhələ-mərhələ məhz Sovet Ermənistanı, daha sonra müasir Ermənistan Respublikasının rəhbərliyi tərəfindən məqsədyönlü şəkildə dağıdıldığı nəzərə alınarsa, yeni yaradılacaq “Köhnə Yerevan”ın tamamilə təhrif edilmiş, “erməniləşdirilmiş” sima daşıyacağı şübhə doğurmur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanları rəhbərlərinin beşinci müşavirəsindəki (7 iyul 2014-cü il) çıxışında Xarici İşlər Nazirliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi qarşısında qoyduğu vəzifələr – Ermənistan dövlətinin əzəli Azərbaycan torpaqlarında yaradıldığı və zaman-zaman bu torpaqlarda, eləcə də bu gün işğal altında olan ərazilərdə azərbaycanlılara məxsus tarixi, dini, mədəni abidələrin dağıdıldığı kimi faktların ən müxtəlif formalarda, o cümlədən şəkillərdən və məlumatlardan ibarət 5-10 səhifəlik müxtəlif broşürlər, kitabçalar, jurnallar şəklində müxtəlif dillərdə nəşr edilərək beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılması, güclü təbliğat aparılması, Ermənistanın bu həqiqətləri gizlətmək, danmaq cəhdlərinə imkan verilməməsi – fəaliyyət proqramı kimi qəbul edilməlidir. İrəvan Xan sarayından qalan yeganə maddi nişanələr – Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılan Sərdar sarayının eksponatları bu işdə ən güclü və təsirli rol oynaya bilər.
Solmaz Rüstəmova-Tohidi
tarix elmləri doktoru, prof.
525-ci qəzet.-
2014.- 27 dekabr.- S.14-15.