Firuz Mustafa: “Dövlətin teatrlara qayğısını hər zaman təqdir edirəm”

Müsahibimiz tanınmış yazıçı və dramaturq Firuz Mustafadır. Söhbətimizin məğzini ölkə teatrının hazırkı durumu, müsahibimizin bu yaxınlarda “Azərbaycan” qəzetində çap olunan və teatr xadimləri, oxucular tərəfindən birmənalı qarşılanmayan “Azərbaycan teatrının problemləri tezliklə həllini tapmalıdır” məqaləsi ətrafında mülahizələr, həmçinin yazıçının son yaradıcılıq yenilikləri haqqında mükalimə təşkil edir.

– Əvvəla onu deyim ki, həmin məqalə bir növ elmi və nəzəri doktrina səciyyəsi daşıyır. Yəni, məqalədə qoyulan məsələləri qəzet və jurnallarda (eləcə də “Mədəniyyət” qəzetində) zaman-zaman demişəm, səsləndirmişəm. İkincisi də, teatr öz mahiyyəti etibarilə ənənələrə söykənir. Təbii ki, burada varislik prinsipi də mühüm rol oynayır. Azərbaycan teatrı və dramaturgiyası öz tarixi etibarilə nisbətən gəncdir. Azərbaycanda professional teatr 1873-cü ildən fəaliyyətə başlayıb. Azərbaycan dramaturgiyasının hazırkı mənzərəsi barədə dəfələrlə ətraflı danışmışam. İndiki halda qısaca olaraq onu deyə bilərəm ki, bu, əsasən, keçmiş ənənələr üzərində yaranıb formalaşan bir dramaturgiyadır. Amma burası var ki, artıq dramaturgiya özünün yeni mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Bir ictimai-siyasi-sosial sistem digəri ilə əvəz olunub. Tarixə gömülməkdə olan sistemlə özünü təsdiq etməkdə olan sistemin gizli və aşkar mübarizəsi gedir. Əslində bu mübarizə həm də insanların düşüncəsində, təfəkküründə, əxlaqında getməkdədir. Miqyaslı əsərlərin meydana çıxması üçün həm də müəyyən zaman miqyası lazımdır. Hazırda ədəbi təsərrüfatımızda və dramaturgiyamızda ciddi mövzu və janr axtarışları gedir. Son illərdə modernist və postmodernist meyillər özünü daha qabarıq şəkildə göstərməkdədir ki, biz bunu da təbii hal kimi qəbul edirik. Bir sözlə, mən teatr və dramaturgiyamızın müasir durumunu məqbul hesab edirəm. Dramaturqlarımızdan Elçinin, Əli Əmirlinin, Kamal Abdullanın əsərlərinin sorağı yaxın-uzaq xarici ölkələrdən gəlir. Afaq Məsud, Elçin Hüseynbəyli, İlqar Fəhmi və başqaları öz əsərləri ilə tamaşaçıların diqqətini çəkməkdədir. Bunlar sevindirici faktlar və hadisələrdir.

–Teatrların tamaşaçı problemi haqqında fikirlərinizi bilmək istərdik. Vəziyyəti teatrın xeyrinə necə dəyişdirmək olar?

–Teatrlarla bağlı reklam və təbliğat işi gücləndirilməlidir. Niyə gizlədək, bu gün əksər telekanallarda daha çox bayağı, mənasız, məzmunsuz əsərlərin təbliği gedir. Nəticədə, səviyyəli tamaşaçılar öz istəklərini başqa ölkələrin ekran və efirlərində axtarmalı olurlar. Bir də dəfələrlə dediyim kimi, tamaşaçıları hələ körpəlikdən, uşaq vaxtlarından yetişdirmək lazımdır.

– Teatrla bağlı söhbətlərdə daha çox dram əsərləri, ssenari qıtlığı məsələsi qabardılır. Hərdən də əksər teatrlarda eyni dramaturqların əsərlərinin tamaşaya qoyulması haqqında iradlar da səslənir.

– Əksəriyyəti doğru iradlardır. Qeyd olunan sahələrdə nə qədər “bolluq” olsa o qədər geniş çeşid və seçim olar. Niyə gizlədək, bəzən tamaşası özfəaliyyət dərnəkləri və ya eksperimantal teatrlar üçün nəzərdə tutula biləcək əsərlər professional sənət ocaqlarına yol tapır. Rejissorların seçim etmək imkanı daha geniş olmalıdır. Bunun üçün kifayər qədər imkan var.

– Dövlət səviyyəsində –Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən vaxtaşırı dram əsərlərinin müsabiqəsi elan edilir, bu sahə ilə bağlı müxtəlif stimullaşdırıcı tədbirlər görülür. Sizcə, bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, gənclərin dramaturgiya sahəsinə marağının az olması nədən qaynaqlanır?

– Bəli, belə tədbirlər keçirilir. Bunu inkar etmək olmaz. Amma açığını deyim ki, bu sahədə fəaliyyət göstərən bir çox gənc yazarların ya imkanları ilə iddiaları üst-üstə düşmür, ya da iradələri zəif olur. Başqa amillər də var. Məsələn, kinonun, kompyüterin, televiziyanın sürəkli inkişafı dominantlıq təşkil edir. Bütün bunlarsa teatr və dramaturgiyaya marağın qismən səngiməsinə, azalmasına səbəb olur.

–Bölgələrdəki teatrlara gedirsinizmi, region teatrlarının vəziyyətini qənaətbəxş hesab etmək olarmı?

–Bəli, vaxtaşırı bölgə teatrlarında oluram. Mövcud vəziyyəti bir kəlmə ilə xarakterizə etmək olmaz. Bu teatrların əksəriyyətində axtarışlar gedir. Bölgə teatrları müəyyən mənada “ucqarlarda” mədəniyyətin etibarlı qarantıdır.

–Teatrla bağlı məlum yazınızda bu sahənin inkişafının hamıdan, bütün cəmiyyətdən asılı olduğunu vurğulamısınız. Sizin bu istiqamətdə hansı təklifləriniz ola bilər?

– Cəmiyyətdən, onun inkişafından kənarda heç bir hadisə, o cümlədən teatr hadisəsi baş verə bilməz. Teatr nəsə vaakumda yaranan bir fenomen, bir hadisə deyil ki. Cəmiyyətin digər sahələri necədirsə, teatr də elə o cürdür. Burada bir səbəb və nəticə əlaqəsi, qarşılıqlı rabitə zənciri var. Mövcud faktları və fikirləri konstatasiya edərək belə bir qənaətə gələ bilərik ki, bizim teatr və dramaturgiya ümumbəşəri sənət estetikasından kənarda mövcud deyil və mövcud ola da bilməz. Mən indiyəcən bir çox yazılarımda vurğulamışdım, yenə də təkrar edirəm: özəl teatrların yaranmasına və yaşamasına diqqət və qayğı göstərmək lazımdır. Azad rəqabət şəraitində inkişaf daha güclü ola bilər.

– Sizin yazınıza cavab olaraq, Dövlət Musiqili Teatrının direktoru Əliqismət Lalayev bir çox məsələlərlə bağlı fikirlərini mətbuat vasitəsilə açıqlayıb: “Firuz Mustafanın yazdığı dram əsərləri vaxtilə Gənclər Teatrında, Şuşa, Lənkəran, Ağdam, Mingəçevir, Sumqayıt, İrəvan, Qusar Dövlət Teatrlarında tamaşaya qoyulsa da, onların heç biri teatral hadisə kimi qarşılanmayıb, bir neçə dəfə oynanıldıqdan sonra, tamaşaçı yığa bilmədiyi üçün repertuardan çıxarılıb. Firuz müəllim etiraz edib deyə bilər ki, əgər mənim əsərlərim zəif idisə, onda teatrlar bu pyeslərə niyə o qədər zəhmət və xərc çəkib tamaşaya qoyurdu? Cavabını açıqlayım: sadəcə sizin və siz qəbildən olan bəzi “dramaturqların” bəxti onda gətirdi ki, o dövrdə teatrlara yenicə sərbəstlik verilmişdi, bütün sənət ocaqları repertuar seçimində sərbəst idilər və siz də bu fürsətdən yararlanırdınız... “ Bu fikirlərə münasibətiniz...

– Mən hər kəsin fikrinə hörmətlə yanaşıram. Amma bu fikirlərdə ziddiyyətli məqamlar var. Necə yəni, “o dövrdə teatrlara yenicə sərbəstlik verilmişdi, bütün sənət ocaqları repertuar seçimində sərbəst idilər”?

Əvvəla, mən belə hesab edirəm ki, teatrlar sərbəstdir və sərbəst olmalıdır. İkincisi, Firuz Mustafanın pyesləri təkcə “o vaxt” yox, bu vaxt da da səhnəyə qoyulmaqdadır. Üçüncüsü, bir pyesin səhnəyə qoyulması “təsadüf” ola bilər, otuz-qırx pyesin oynanılmasını bu cür “qiymətləndirmək” isə istər-istəməz adamda bir az təbəssüm doğurur. Dördüncüsü, “hadisə” üzdə zahirdə olmur, mahiyyətdə, kvintessensiyada olur. Və nəhayət, mən özüm dəfələrlə demişəm ki, bizdə “hadisəyə” çevrilən tamaşalar az qala yoxdur. Həmin yazıda bu suala da cavab var: Bəyəm Şekspirin, Molyerin, Çexovun əsərləri əsasında qoyulan tamaşalar hadisəyə çevrilir?

– Yazılarınızda tez-tez teatrlarda rejissor probleminə də toxunursuz.

– Bizdə istedadlı rejissorlar çoxdur. Amma təəssüf ki, məhz ən yaxşı əsəri belə “hadisəyə” çevirənlər azdır. Mən yazılarımın bir çoxunda “rejissor şəxsiyyəti” barədə söhbət açıram. Bəziləri bu anlayışı “şəxsiyyətli rejissor” anlayışı ilə qarışdırırlar. Düzünü deyim ki, mənim əksər yazılarım, o cümlədən haqqında söhbət açdığınız məqaləm dərc olunduqdan sonra ünvanıma çoxlu sayda mülahizə, fikir və rəylər gəlib. Hətta, mənimlə bir qədər “soyuq münasibəti” olan teatr direktorları və rejissorların da müsbət mülahizələrini eşitmişəm. Yəni bu və ya digər məsələ barədə mülahizə söyləmək belə “zərərlidir”?

– “Mənim anlamadığım bir məqam da budur ki, Firuz Mustafa teatrlara dövlətin bu qayğısından niyə belə qıcıqlanır ki?” –Əliqismət Lalayevin yazıda sizə ünvanlanmış bu sualına cavabınız nə olardı?

– Görünür, burada nəsə bir anlaşılmazlıq var. Əksinə, mən dövlətin teatrlara qayğısını hər zaman xüsusi olaraq təqdir edirəm. Kiminsə qayğıdan inciməsi, “qıcıqlanması”, “narahat olması” – bu, lap absurd teatrın paradiqmalarını xatırladır. Bu qayğı nə qədər çox olarsa, teatr və aktyorların maddi və mənəvi stimulu o qədər möhkəm olar.

– Firuz müəllim, teatrla bağlı belə polemikaların təşkili bu sahənin inkişafına hansısa formada xeyir verə bilər?

– Bütün polemikalar sənətin inkişafına xidmət edir. Əlbəttə, müvafiq strukturların, eləcə də hər bir teatrın rəhbəri öz fəaliyyətini günün tələbləri səviyyəsində qurmağa çalışır. Bu, adi bir məntiqdir: kim istər ki, rəhbərlik etdiyi sahədə uğur qazanmasın? Amma daim hər bir uğuru təbii olaraq bir problem də təqib edir. Və bu problemlər elə uğurun öz mahiyyətindən doğur. Nədənsə, bizdə bir çoxları bu sözü, “problem” sözünü qətiyyən xoşlamır. Bəzən deyirlər ki, nə bizim ölkəmizin, nə incəsənətimizin, nə ədəbiyyatımızın (o cümlədən dramaturgiyamızın), nə də təhsilimizin problemi var. Gəlin unutmayaq ki, ölkəmiz problemsiz deyil. Bizim ən azı Qarabağ boyda problemimiz var. Əgər təhsilimizdə problem olmasaydı, Təhsil Problemləri İnstitutu fəaliyyət göstərməzdi. Əgər ədəbiyyatımız problemlərdən xali olsaydı, ədəbi problemləri öyrənən dərgilərə ehtiyac duyulmazdı. Bir çox ölkələrdə teatr problemlərini tədqiq edən elmi mərkəz və institutlar mövcuddur. Əminəm ki, lap yaxın gələcəkdə bizim ölkədə də belə qurumlar yaransın. Problem zəiflik əlaməti deyil, əksinə, inkişafın təzahürüdür. Yalnız ölülərin problemi olmur.

– Sonda oxucularımıza yaradıcılığınızdakı yeniliklər haqqında məlumat verməyinizi istərdik.

– Əvvəla onu deyim ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yaradıcılığıma həmişə diqqət yetirib, həssaslıqla yanaşıb. Mən əməli və yaradıcılıq fəaliyyətimlə ölkə rəhbərliyinin, müvafiq nazirliyimizin mədəniyyət siyasətini daim dəstəkləmişəm.

Adətən yaradıcılığımda “keçmiş” zaman haqda danışmağı xoşlayıram. Çünki gələcək bir az dumanlı, mücərrəd, irrealdır. Sualla bağlı qısaca onu deyə bilərəm ki, ölkəmizdə mövcüd olan bütün teatrlara pyeslərimi təqdim etmişəm. Əminəm ki, həmin əsərlər öz səhnə həllini tapacaq. Bir sıra qonşu ölkələrin teatrları ilə əlaqələrim var. Hesab edirəm ki, həmin teatrlarda da əsərlərim tamaşaya qoyulacaq.

Bildiyiniz kimi, mən uzun illər elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşam. Üzümüzə gələn il yeni monoqrafiyam işıq üzü görəcək. Arada nəsrə də müraciət edirəm. “Dəniz köçü” povestimin yeni nəşrini gözləyirəm. Bu əsər artıq bir neçə dilə çevrilib. “Cənnət çiçəyi” adlı romanım rus və Azərbaycan dilində nəşr olunacaq. Bu əsərdə, insan beyninin yaddaş kartına köçürülməsi problemi (yenə də problem!) üzərində işləyən bir alimin həyat və fəaliyyətindən bəhs edilir. Romanın qəhrəmanı öz kəşfinin gətirəcəyi faciələrdən xofa düşür, əzab çəkir. Axı bu kəşfin nəticəsi elə də yaxşı şeylər vəd etmir. Çünki bir çox insanların beynində qorxunc fikirlər, ideyalar yaşayır, “ilan-çayanlar” oynaşır. Elə ona görə də tərəddüdlər içində yaşayan alimin və əsərin ideyası belədir: “İnsanlar haqqında yalnız yaxşı şeylər düşünün”. Zira günlərin bir günü beyindəki qaranlıqlar işığa çıxa bilər. Açığı, bu, elə mənim də həyat kredom, ömür manifestimdir.

Sözümün sonunda deməyi özümə borc bilirəm ki, “525-ci qəzet”in daimi müəllif və oxucularından biriyəm. Vaxtilə bu qəzet populyar “Teatr Meydanı” romanımı, eləcə də elmi, publisistik və bədii yazılarımı dərc edib. Elə haqqında söhbət açdığım “Cənnət çiçəyi” romanından parçalar da ilk dəfə sizin qəzetdə çap olunub.

Fürsətdən istifadə edib qəzetinizin bütün əməkdaşlarını və oxucularını qarşıdan gələn Yeni il münasibəti ilə təbrik edirəm.

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2014.- 27 dekabr.- S.11.