Elmin və elin ağsaqqalı

Azərbaycanın müasir etnoqrafiya elmi məktəbinin qurucusu, tarix, arxeologiya və etnoqrafiya elmlərinin inkişafına sanballı töhfələr vermiş AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun şöbə müdiri, böyük alim və ictimai xadim, görkəmli ziyalı, şair, nasir, publisist, müdrik insan Teymur Əmiraslan oğlu Bünyadov 85 illik mənalı həyatının 60 ildən çoxunu elmimizin inkişafına həsr edib.

Teymur Bünyadov 1928-ci il yanvarın 20-də Qazax rayonunun II Şıxlı kəndində anadan olub, orta məktəbi qızıl medalla bitirərək 1951-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində təhsil alıb. Təhsilini başa vurduqdan sonra SSRİ Elmlər Akademiyasının Maddi Mədəniyyət Tarixi İnstitutunun aspiranturasına daxil olub, dünya şöhrətli Qafqazşünas alim, Lenin mükafatı laureatı Y.İ.Krupnovun rəhbərliyi altında dissertasiya müdafiə edib, tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alıb. Azərbaycanda əkinçilik ənənəsinin hələ Tunc dövründə sabit, oturaq mədəniyyət halında inkişafını gərgin axtarışları nəticəsində əldə etdiyi təkzibolunmaz faktlar və sübutlarla ortaya qoyan gənc alimin məntiqə söykənən mülahizə və təhlilləri həmin müdafiədə iştirak edən tanınmış mütəxəssislərdə yüksək təəssürat oyadıb.

1955-ci ilin may ayında doğma Vətənə qayıdan Teymur Bünyadov sonrakı fəaliyyətini Azərbaycan EA Tarix İnstitutunda davam etdirir. O vaxtdan onun bütün həyatı və elmi fəaliyyəti Azərbaycan EA-nın Tarix, 1993-cü ildən isə Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu ilə bağlıdır.

Alim 1968-ci ildə “Azərbaycanın qədim və Orta əsrlər dövrü təsərrüfat həyatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək respublikada arxeologiya və etnoqrafiya elmləri sahəsində ilk tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi alıb, 1970-ci ildə professor elmi adına layiq görülüb. O, 1989-cu ildə Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, 2001-ci ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilib.

1960-cı ildə Teymur Bünyadovun “Azərbaycan arxeologiyası oçerkləri” adlı kitabı nəşr edilir. Bu əsərdə Azərbaycan xalqının dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri olduğu, onun məskunlaşdığı ərazinin isə zəngin və təbii muzey kimi formalaşdığı sübuta yetirilir. Əsərdə Azərbaycanın ən qədim dövrdən XV əsrə qədərki tarixi işıqlandırılır.

Alim 1975-ci ildə “Əsrlərdən gələn səslər” əsərində xalqımızın musiqi mədəniyyəti irsini ilk dəfə tarixi-etnoqrafik baxımdan qələmə almışdır.

Akademik T.Bünyadovun fəaliyyəti daha çox Azərbaycan arxeologiya və etnoqrafiya elmi ilə bağlıdır. Görkəmli tədqiqatçı həm öz əsərlərində, həm də yetişdirdiyi yüksək ixtisaslı kadrların araşdırmalarında tarix, arxeologiya və etnoqrafiya elmlərini daim vəhdətdə görmüş, bu səbəbdən bir sıra elmi məsələlərin uğurlu həllinə nail olmuşdur.

Teymur Bünyadov 29 monoqrafiyanın, minə yaxın məqalənin, o cümlədən xarici ölkələrdə (Rusiya, İran, Türkiyə, Ukrayna, Norveç və s.) nəşr olunmuş əsərlərin müəllifidir. Onun rəhbərliyi altında 2007-ci ildə ilk dəfə böyük tirajla “Azərbaycan etnoqrafiyası” üçcildliyi nəşr edilmiş və respublikamızın ictimaiyyəti tərəfindən elmi hadisə kimi qiymətləndirilmişdir. Bu üçcildliyin ikinci cildinin əsas müəllifi də Teymur Bünyadov olmuşdur. Hazırda onun rəhbərliyi ilə Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr olunmuş “Qəbələnin tarixi”, “Qəbələ folkloru” və “Qəbələnin etnoqrafiyası” adlı üçcildliyi çapa hazırlanmış, rus və ingilis dillərinə tərcümə edilmişdir.

İstedadlı qələm sahibi Teymur Bünyadovun timsalında xalq ruhunu dərindən bilən, tarixi yaddaşımızın alt qatlarını üzə çıxarmağı bacaran, tariximizin unudulmuş, qaranlıq səhifələrini işıqlandıran, adət-ənənələrimizə, soykökümüzə həssas, isti nəzərlərlə yanaşan və milli mövqedən çıxış edən alim-ziyalı obrazı canlanır.

Keçən əsrin 70-ci illərinin sonlarından başlayaraq Teymur Bünyadovun xalq ruhunda yazdığı bədii və publisistik:- “Göz yaşları”, “Ana Kürüm”, “Qızıl qaya”, “Mərd qalalar, sərt qayalar”, “Zirvəqala”,“Alarlar-gündoğandan başlayan yol” və başqa kitabları ruhən, mənən biri digərini tamamlayan və bütün davamlılığı boyunca Teymur Bünyadov zəkasının işığını, ürəyinin hərarətini hər cümləsində, hər sözündə əks etdirən əsərlər kimi elmimizin və ictimai fikrimizin inkişafında özünəməxsus yer tutur. Bu kitablarda Azərbaycanımızın bənzərsiz tarixi-etnoqrafik xəritəsinin geniş mənzərəsi əks olunur, xalq həyatının ürəyəyatan koloritli çalarları, el-elat nəfəsi duyulur. Teymur Bünyadov Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan qədim Naxçıvan diyarının tarixi-etnoqrafik çalarlarını elmi şəkildə təqdim etmişdir. Qarabağın zəngin muğam sənətindəki, Gəncənin, İçərişəhərin memarlıq abidələrindəki müdrik fəlsəfə, Dərbənd, Şirvan, Təbriz, Şəki, Qəbələ qalalarının məğrur duruşundan boy göstərən qartal əzəmətinin sirləri də onun əsərlərində dərindən şərh olunub ümumiləşdirilmişdir.

Bayatı əhatə dairəsinin genişliyi, dərin məna, fəlsəfi-əxlaqi düşüncə, sosial-siyasi məzmun kəsb edən, rəngarəngliyi ilə seçilən ədəbi janrdır. Ailə-məişət məsələləri, Vətən, torpaq, el sevgisi, məhəbbət, ayrılıq, həsrət, vüsal, dostluq, sədaqət, mərdlik, hünər, cəsarət, dünya və həyat haqqında düşüncələr-bir sözlə, cild-cild romanlara, elmi-fəlsəfi əsərlərə sığmayan fikirləri dörd misrada, bitkin formada ifadə etmək xüsusi istedad tələb edir. 1990-cı il 20 Yanvar faciəsindən sonra qələmini bayatı janrında sınayan Teymur Bünyadov Vətən dərdindən, yurd həsrətindən, xalqımızın böyük kədərindən bəhs edən bayatı nümunələri yaratmışdır. Onun “Xan çinar kölgəsində”, “Anam birdi, Vətən tək”, “Başı çalmalı dağlar” adlı üçcildlik bayatılar kitabı oxucuların böyük rəğbətini qazanmışdır. Bu kitablarda yurdumuzun – Qarabağın tarixi taleyi, xalqımızın zorla cəlb olunduğu ədalətsiz müharibənin dəhşətləri, onun qırılmaz iradəsi, mübarizə əzmi, qəhrəmanlığı, vətənpərvərliyi, eləcə də zəngin adət-ənənələri tərənnüm olunur:

Dolan gəz,

Gözüm, könlüm dolan gəz.

Anam birdi. Vətən tək,

Dur, başına dolan gəz.

Çağdaş həyatımızın, bizi əhatə edən mühitin, yaşadığımız cəmiyyətin, gündəlik qayğılarımızın əksər problemləri də onun yaradıcılığında əksini tapmışdır. Fərqli ideoloji sistemlərin mövcud olduğu cəmiyyətdə yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, akademik Teymur Bünyadov həmişə azərbaycançılıq ideologiyasına sadiq qalmış, bütün həyatını və elmi axtarışlarını bu böyük idealın inkişaf etdirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə həsr etmişdir. O, mənsub olduğu xalqın mənəvi dünyasını, adət-ənənələrini, mədəniyyətini, əsrlərin daş yaddaşı olan tarixi abidələrini, taleyüklü problemlərini böyük ürəklə, qeyrətlə araşdıran yorulmaz elm adamıdır. Xarakterindəki səmimiyyəti, təmizliyi, qayğıkeşliyi, təəssübkeşliyi, millətsevərliyi hamıya örnəkdir. Zahirən hər kəsə adi görünən, əslində isə qeyri-adi, sadə və təvazökar insandır. Fransız yazıçısı Bualonun təbirincə deyilsə: “Bunu bilin və unutmayın ki, həqiqət həmişə sakit və təvazökardır”.

Azərbaycan etnoqrafiya elminin və mənəvi dəyərlərimizin təbliğində və geniş yayılmasında Teymur Bünyadovun radio və televiziyada təşkil etdiyi verilişlər xüsusilə təqdirəlayiqdir. T.Bünyadov iki ildən artıq Azərbaycan Dövlət Televiziyasında böyük maraqla izlənilən “Əsrlərdən gələn səslər” adlı verilişin təşkilatçısı və aparıcısı olmuşdur. “Kölgələr sürünür” bədii filminin ekran həyatı qazanmasında elmi məsləhətçi kimi Teymur Bünyadovun xidməti böyükdür.

Alimlik əvəzsiz fəaliyyət sahəsidir. Alim həm də müəllimdirsə, gözünün nurundan, qəlbinin atəşindən, təfəkkürünün məhsulundan başqalarına pay verirsə, onun zəhməti qiymətsizdir. Teymur Bünyadov pedaqoji sahədə də 50 ildən artıq fəaliyyət göstərmişdir. O, uzun illər Bakı Dövlət Universitetində, N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində, Bakı Slavyan Universitetində “Azərbaycan tarixi”, “Qədim dünya tarixi” və “Arxeologiya” fənlərindən dərs demişdir.

Yüksək ixtisaslı elmi kadrların yetişməsində Teymur Bünyadovun xidməti danılmazdır. O, öz istedadlı, ümidverici tələbələrini seçib elmə gətirib, onlara qayğı göstərib. Onun rəhbərliyi ilə 7 elmlər doktoru, 25-dən çox aspirant və dissertant alimlik zirvəsinə yüksəlmiş və bu gün də müəllimlərinin yolunu layiqincə davam etdirirlər

Akademik Teymur Bünyadovun bir sıra beynəlxalq elmi konfranslarda, o cümlədən 1960-cı ildə Moskvada Şərqşünasların XXV Beynəlxalq konqresində, 1964-cü ildə antropologiya və etnoqrafiya elmləri üzrə VII Beynəlxalq konqresdə, 1971-ci ildə Tiflisdə arxeoloq və etnoqrafların Ümumittifaq sessiyasında, 1990-cı ildə İstanbulda birinci Millətlərararsı Azərbaycan-türk dərnəkləri qurultayında, 2004-cü ildə Moskvada məşhur Qafqazşünas alim Y.İ.Krupnovun 100 illiyinə həsr edilmiş elmi sessiyada, 2007-ci ildə Parisdə “Azərbaycanın xalça sənəti” adlı Beynəlxalq konfransdakı elmi məruzələri böyük maraqla qarşılanmış, Azərbaycan elmini beynəlxalq arenada tanıtdırmışdır.

Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələr dövründə görkəmli alim gənclərə vətənpərvərlik, döyüş ruhu aşılamaq məqsədilə xalqımızın qəhrəmanlıq tarixindən bəhs edən “Qız var oğuldan qeyrətli”, “Cavanşir”, “Atropat”, “Babək”, “Şəmsəddin Eldəniz” və s. kimi elmi-populyar kitabçalar nəşr etdirmiş, məqalələr yazmış, radio və televiziya verilişlərində çıxış etmişdir. Xalqşünas-etnoqrafın əsas vəzifəsi xalqla bir yerdə olmaq, xalqı öyrənmək, milli-mənəvi varlığımızı xalqa çatdırmaqdan ibarətdir. Akademik Teymur Bünyadovun həmişə xalqın arasında olması, ictimai və dövlət əhəmiyyətli işlərdə insani keyfiyyətləri, əsl el ağsaqqalı və ziyalı ləyaqəti nümunəsi göstərməsi sayəsində hər kəs onu özünün doğması, yaxını hesab edir, onunla qürur duyur. O, Azərbaycanın bir sıra bölgələrində əsgərlərlə, qaçqın və məcburi köçkünlərlə görüşür, əhali arasında təbliğat və ideoloji informasiya işini davam etdirir. Alim müxtəlif illərdə döyüş bölgələrində düşmənlə üzbəüz mövqelərdə olmuşdur.

Teymur Əmiraslan oğlu Bünyadov respublikanın ictimai həyatında da fəal iştirak edir. 1995-ci ildə I çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı seçilmişdir. O, həmin müddətdə Milli Məclisin Elm və təhsil məsələləri daimi komissiyasinin sədri olmuş, eyni zamanda Azərbaycan-İrlandiya parlamentlərarası komissiyasının sədri kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Sonralar ictimai fəaliyyətini davam etdirən akademik T.Bünyadov ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin və ölkə Prezidenti İlham Əliyevin prezident seçkilərində vəkili olmuş, xalq arasında ağsaqqallıq nümunəsi olan geniş təbliğat işi aparmışdır. O, 1994-cü ildən Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür.

T.Bünyadov 2003-cü ildən AMEA Humanitar və İctimai Elmlər bölməsinin akademik-katibinin müavini, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının üzvü, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləmək məqsədilə yaradılan Dövlət Ali Ekspert Komissiyasının üzvü, Türkiyə-Azərbaycan Millətlərarası Komissiyasının üzvü olmuşdur.

Akademik Teymur Bünyadov Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi yanında Toponimika Komissiyasının sədr müavini, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Respublika Ağsaqqallar Şurasının sədr müavini, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi nəzdində yaradılmış Dini-Elmi Şuranın üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının “Arxeologiya” və “Etnoqrafiya” ixtisasları üzrə dissertasiyaların müdafiəsi şurasının sədri və respublika elmi tədqiqatların təşkili və əlaqələndirilməsi şurasının Tarix üzrə Problem Şurasının, “AMEA-nın Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası)”, “Tarix və onun problemləri”, “İpək Yolu”, “Təkamül”, “Müasir mədəniyyətşünaslıq”, “Qarapapaqlar” jurnallarının redaksiya heyətinin üzvü kimi fəaliyyət göstərir.

Elmi və ictimai fəaliyyətinə görə “Şöhrət” ordeninə, “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülən akademik Teymur Bünyadov zəkası və istedadı ilə Azərbaycan elminin inkişafına xidmət edən, Azərbaycanın müstəqilliyini və dövlətçiliyini hər şeydən uca tutan elm fədaisidir. Ömrünün kamillik çağında da gənclik coşqusu ilə yazıb-yaradan bu böyük insanın-görkəmli xalqşünasın baş ucaldan, üz ağardan bioqrafiya və biblioqrafiyası hər gün yeni bir uğurla, daha bir səhifə ilə zənginləşməkdə davam edir. Ona cansağlığı, yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

İsa Həbibbəyli

Azərbaycan MEA-nın vitse-prezidenti,

Milli Məclisin deputatı, akademik

525-ci qəzet.- 2014.- 1 fevral.- S.18.