Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının tarixi: ilk QHT-lərin yaranması və fəaliyyəti (davamı)

“NİCAT” CƏMİYYƏTİ

“Nicat” mədəni – maarif cəmiyyəti 1906-cı il mart ayının 8-də təşkil olunub. Bəzi qəzetlər isə yazır ki, guya təşkilat avqustun 22-də yaranıb. Həmin gün cəmiyyət üzvləri Bakının M. Muxtarov küçəsində Əjdər bəy Aşurbəyovun evini icarəyə götürüb işə başlayır. Cəmiyyətin üzvləri Üzeyir Hacıbəyov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Cahangir Zeynalov, Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski, Murad Muradov, Hüsey Ərəblinski, Mehdi bəy Hacınski, Bədəl bəy Bədəlbəyov, Həbib bəy Mahmudbəyov, Abbasqulu Kazımzadə, Məhəmməd Əli Rəsulzadə, Qulammirzə Şərifov, Soltan Məcid Qənizadə, Əlisgəndər Cəfərov, Mirmahmud Kazımov, İbrahim Əbilov, Sidqi Ruhulla, Məmmədəli Sidqi, İmran Qasımov elə o gün İdarə Heyətini seçdilər. Cəmiyyətin sədrliyinə Məmmədəlibəy Səlimxanov seçilir, başqa bir mənbədə isə göstərilir ki, doktor X. B. Ağayev seçilib. Sonra ianə toplanmağa başlanılır. H. Z. Tağıyev beş min manat verir. Musa Nağıyev də beş min yazdırır. Və H.Z.Tağıyev əlavə olaraq bildirir ki, əgər Musa Nağıyev beş min manat verməkdən imtina edərsə, onun əvəzinə pul ödəməyə hazırdır. “Nicat”ın ən fəal üzvlərindən biri İmran Qasımov olmuşdur. Cəmiyyətə “Nicat” adını da o vermişdir. İmran Qasımov əslində podratçılıqla məşğul olurdu. Murtuza Muxtarovun Əhməd Cavad və M. Muxtarov küçələrinin tinindəki əzəmətli sarayını tikdirərkən yıxılıb ayağını sındırmış və sonra bundan da vəfat etmişdi. 1907-ci ilin martın 9-da İdarə Heyətinin sədrliyinə doktor Həsən bəy Ağayev seçilir. Noyabrın 12-də onun İrana getməsi ilə əlaqədar olaraq sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əvəz edir.

“Nicat”ı təşkil edənlərin əksəriyyəti göründüyü kimi ziyalılar idi. Əlbəttə, içərilərində varlı və sahibkarlar da vardı. Cəmiyyətin əksəriyyəti azərbaycanlıları savadlandırmaq və maarifləndirmək, yoxsul uşaqlarına kömək etmək, onları məktəblərə cəlb etmək, ehtiyacı olanlara maddi kömək göstərmək idi. Cəmiyyət Bakıda və Bakı kəndlərinin bəzisində kitabxana və qiraətxanalar açmışdı. Bakıdakı kitabxana və qiraətxananın müdiri Məmmədbağır Axundov idi. Kəndlərdə açılmış bir və iki sinifli məktəblərin sayı otuza çatmışdı. Belə məktəblərdən biri də Balaxanı kəndində açılmışdı. M. Ə. Sabir həmin məktəbdə bir neçə il dərs demişdi.

Cəmiyyət fəhlələr üçün gecə kurslarının, gecə məktəblərinin açılmasına da xüsusi fikir verirdi. Binalar kirayələyir, ictimai-siyasi mövzularda müzakirələr təşkil edirdi. Bəzi vaxt “Nəşri-maarif” Cəmiyyəti ilə əlbir işləyir, birgə tədbirlər həyata keçirirdi.

“Nicat”ın teatr bölməsi xüsusilə böyük həvəs və enerji ilə işləyirdi. Cəmiyyət gənc aktyor truppaları yaradır və onların ətrafına teatr həvəskarlarını cəlb edirdilər. Dövrün tanınmış aktyorlarından Hüseyn Ərəblinski, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla və başqaları bu truppalarda nəinki yaxından iştirak edir, eyni zamanda truppaya rəhbərlik də edirdilər. Benefislər təşkil edilərək, yığılan pullar ehtiyacları olan məktəb uşaqlarına verilirdi. Görkəmli yazıçı və dramaturqlar da bu cəmiyyətin ətrafına toplaşmışdılar. Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhman bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyov və başqaları həm öz əsərlərini və həm də rus və dünya ədəbiyyatından tərcümə etdikləri dram əsərlərini səhnəyə çıxarır və onların məşqlərində yaxından iştirak edirdilər. Milli musiqi mədəniyyətinin inkişafında da “Nicat”ın böyük xidməti olmuşdur. Məsələn, 1908-ci ildə Bakıda “Leyli və Məcnun” operası məhz “Nicat”ın təşəbbüsü ilə göstərilmişdi.

“Nicat” cəmiyyəti eyni zamanda həftədə bir dəfə “Nicat” adlı qəzet də buraxırdı. Qəzet İsa bəy Aşurbəyovun vəsaiti və redaktorluğu ilə dərc olunurdu.

Cəmiyyətdə maliyyə, həmçinin siyasi fikir və ideya məsələləri üzrə tez-tez ixtilaflar baş verirdi. Bu, başlıca olaraq cəmiyyətin demokratik əhval-ruhiyyəli, qabaqcıl nümayəndələri ilə varlı təbəqə nümayəndələri arasında gedirdi. Belə ixtilaf və toqquşmalar 1917-ci ilədək, yəni cəmiyyətin bağlanmasınadək davam etmişdi. Belə ixtilaflardan birini göstərmək olar. İsa bəy Aşurbəyov özünü maarifpərvər kimi göstərsə də, çalışmalarında sinfi fəaliyyəti həmişə üstün gəlirdi. 1916-cı il mart ayını 24-də “Nicat” cəmiyyətinə yeni seçkilər keçirildi. Aşurbəyov seçkilərdə qalib gəlmək üçün seçiciləri pulla satın almaq yolu ilə özünün bütün yaxın adamlarını idarə heyətinə seçdirə bilmişdi. Mart ayının 24-də “Açıq söz” qəzetində “Nicat” cəmiyyətinə seçicilərə açıq məktub” adlı məqalə çap edilmişdi. Məktubu imzalayanlar içərisində Nəriman Nərimanovun, Məşədi Əzizbəyovun, Əsədulla Axundovun da imzaları da var idi. Məktubda İsa bəyin və onun yaxın adamlarının idarə heyətinə hansı yollarla seçildikləri ifşa olunurdu. Həmin məqaləyə Aşurbəyov küçə söyüşləri ilə cavab vermişdi.

“Nicat” cəmiyyəti vəsait əldə etmək üçün başqa vasitələrə də əl atırdı. Məsələn, şəhər bağında arabir gəzintilər təşkil edir və toplanan vəsaiti xeyriyyə işlərinə sərf edirdi. Növbəti dəfə də belə bir gəzinti təşkil etmiş və toplanmış dörd min manat pulu Cənubi Azərbaycana mücahidlərə göndərmişdi. Əlbəttə, bunu açıq edə bilməzdilər. Çünki polis hər dəfə toplanmış pula nəzarət edir və onun haraya göndərilməsini yoxlayırdı. “Nicat”çılar vəziyyətdən çıxış yolunu pulun oğurlanmasında gördülər. Pulu toplayan Əsədulla Axundov əldə edilmiş bütün vəsaiti gizlətdikdən sonra hay-küy salmışdı ki, pulu oğrular çalıb apardılar. Ara sakitləşəndən sonra həmin vəsaiti özü aparıb Cənubi Azərbaycanda mücahidlərə təhvil vermişdi.

“Bakıda Müsəlman-maarif cəmiyyəti “Nicat”ın 1907-1908 illər hesabatı” kitabında “Nicat”ın fəaliyyətinə qiymət verilərək yazılırdı: “Nicat” maarif cəmiyyəti Bakıda olan cəmiyyətlərin ən köhnəsi olub, yerdə qalan bütün cəmiyyətlərin müvəllidi adını almağa müstəhəqdir”.

“SƏADƏT” CƏMİYYƏTİ

“Səadət” Cəmiyyəti Bakı tacirləri və ruhanilərinin cəmiyyəti idi. 1907-ci ildə təşkil olunmuşdu. Əsas baniləri bunlar idi: Kərbəlayi Məhəmmədəli Salayev, Molla Ələkbər Mərdəkanlı, Axund Molla Ağa, Hacı Mustafa Rəsulov, doktor Əbdülxalıq Axundov, Məmmədəli bəy Səlimbəyov, Əliəsgər Dadaşov və başqaları. Sədri mərdəkanlı axund Ələkbər idi. Cəmiyyət 1907-ci ildə “Səadət” adlı bir məktəb açmışdı. Lalayevin ikimərtəbəli kiçik bir binasında yerləşirdi, 14 otağı var idi. Əli bəy Hüseynzadə 1910-cu ildən 1916-cı ilədək, yəni Türkiyəyə gedənədək bu məktəbdə direktor işləmişdi. “Səadət” müdiriyyəti sonralar köhnə müsəlman qəbirstanlığında (indiki göz xəstəxanası) böyük bir bina tikdirir. Ancaq bina tikilib qurtarmamış Birinci Dünya müharibəsi başlayır. Hökumət binanın üstünü tələm-tələsik örtərək, onu hərbi xəstəxanaya çevirir. Bu zaman “Səadət”in dərsləri onun şöbələrində keçirilirdi. Onun bir şöbəsi Suraxanı küçəsi ilə Tatar küçəsinin tinində Hacı İmamverdi məscidinin nəzdindəki “Nur” adlı məktəb idi. Müdiriyyət “Nur”un üstündə ikinci bir mərtəbə tikdirərək, uşaqların oxuması üçün geniş imkan yaradır. “Səadət”in ikinci şöbəsi isə Aşağı priyut küçəsində bakılı Hacı Səmədin binası idi. Bu binanı Hacı Səməd Heydərov 55 minə tikdirib, özəlləşmiş sənədi ilə birlikdə məktəbə bağışlamış və vəd etmişdi ki, yenə ikimərtəbəli bir bina tikdirib, məktəbin ixtiyarına verəcəkdir (“Arı” jurnalı, N6, 1911).

Yuxarıda adları çəkilən cəmiyyətlərdən “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”, “Səadət” və “Səfa” cəmiyyətlərinin öz xüsusi binaları var idi. “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” “İsmailiyyə”də, “Səadət” göz xəstəxanasında, “Səfa” cəmiyyəti Böyük Çəmbərəkənd küçəsindəki imarətində yerləşirdi. “Nəşri-maarif” və “Nicat” cəmiyyətlərinin binaları yox idi. “Nicat” bir neçə dəfə Dumaya yer ayrılması ilə bağlı müraciət etsə də, nəticəsiz qalmışdı.

“HİDAYƏT” CƏMİYYƏTİ

1904-cü ildə general-qubernator Fadeyevin icazəsi ilə Bakıda “Hidayət” adlı bir cəmiyyət də yaradılmışdı. Bu cəmiyyətin təşkilatçıları əsasən ruhanilər və ziyalılardan ibarət idi. Bakıda qaniçən qoçular və qatillərlə mübarizə aparmağı, dini fanatizmin qarşısını almağı “Hidayət” cəmiyyəti öz qarşısına əsas məqsəd qoymuşdu. Camaatı incidən, küçələrdə qadınları təhqir edən quduz qoçular cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilir və onların barəsində cəza tədbirləri görülməsi üçün adları general-qubernatora təqdim olunurdu. Cəmiyyətin nizamnaməsi Əhməd bəy Ağayev tərəfindən tərtib edilmişdi.

Bakı qoçularının harınlığı o dərəcəyə çatmışdı ki, şəhərin mərkəzində xüsusi kontorlar açaraq, pulla adam öldürmək üçün sifarişlər qəbul edirdilər. Belə kontorlardan biri indiki Kukla teatrının qabağında olan ikimərtəbəli evin birinci mərtəbəsindəki dükanlardan birində yerləşirdi. Camaat arasında bu kontorlar “adam öldürən kontor” adlanırdı. Belə azğın qoçularla mübarizə “Hidayət”in məramnaməsində əsas yer tuturdu.

“Hidayət”in on nəfərdən ibarət idarə heyəti var idi. Onun üzvlərindən H. Z. Tağıyev, İsa bəy Hacınski, şəhərin hörmətli ruhanilərindən Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim, ruhani-alim, axund molla Ruhulla, ziyalılardan Əhməd bəy Ağayev, Mustafa bəy Əlibəyovu göstərmək olar. Bu sonuncu sonralar cəmiyyətin katibi seçilmişdi. 1906-cı ilin 17 noyabrında “Hidayət” cəmiyyətinin üzvləri qoçulara divan tuturlar. Bu qoçuların içərisində axund molla Ruhullanın həmkəndlisi – novxanılı Məşədi Hacı oğlunun da adı var idi. Qoçuluqdan başqa Məşədinin Binəqədidə neft mədənləri də var idi. Cəmiyyət üzvləri qubernatordan xahiş edirdilər ki, Məşədi Hacı oğlu da qatil qoçu kimi Qafqazdan sürgün edilsin. Qubernator onun həbs edilməsi barədə sərəncam verir. Məşədi adının siyahıya düşməsində Axund Molla Ruhullanın barmağı olduğunu başa düşərək ondan intiqam almağa hazırlaşır. Axund düz üç il müddətində yay aylarında Novxanıdakı bağına köçə bilmir. Məşədi güclü vəsait qoyaraq oğlunun Qafqazdan sürgün edilməsi əvəzinə, Hökməli kəndinə (bu kənd Novxanıdan cəmi 10 verst aralıda idi) sürgün edilməsinə nail olur. O eyni zamanda Axund Ruhulladan intiqam almaq üçün fürsət axtarır. Nəhayət 1912-ci ilin yanvarın 16-da günorta vaxtı axundun Poçtovaya ((indiki S. Tağızadə) küçəsində olan 151 saylı evinə soxulub onu namaz üstündə öldürür.

Dövrünün qabaqcıl maarifpərvər ruhanilərindən olan Axund Ruhulla eyni zamanda ərəb və fars dillərindən də gözəl tərcüməçi idi. O, məşhur “İngilis xanımı” və Sərgüzəşti-yetiman” romanlarını fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi.

“Hidayət” cəmiyyəti dini fanatizm adətlərinə qarşı çıxırdı. Müsəlmanların şaxsey-vaxsey və s. bu kimi xürufat və dini mərasimlərinin insanlara zərərdən başqa bir şey vermədiyini Cəmiyyət camaata olan müraciətnaməsində açıq qeyd edirdi. Müraciət şəhərin əyan və əşrəfi tərəfindən imzalanmışdı. Cəmiyyətin katibi Mustafa bəy Əlibəyov isə bu barədə “İrşad” qəzetində məqalə ilə çıxış etmişdi. Müraciət şəhərin fanatik dindarları tərəfindən qəzəblə qarşılanmışdı.

(Ardı var)

Nəsiman Yaqublu

tarix elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2014.- 1 fevral.- S.30.