Şərqin opera janrında əsər yaradan ilk qadın bəstəkarı - Şəfiqə Axundova

UNUDULMAZ SƏNƏTKARIN 90 İLLİYİ ƏRƏFƏSİNDƏ ONUN "GƏLİN QAYASI" OPERASI YENİDƏN TAMAŞAYA QOYULUB

Bu il Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti, "Şöhrət" ordenli Şəfiqə Axundovanın 90 illik yubileyi qeyd olunur. Bu, ilk yubileydir ki, musiqi ictimaiyyəti Şəfiqə xanımsız keçirir. Təəssüflər olsun ki, Şəfiqə xanım keçən ilin 26 iyulunda həyatla vidalaşıb. Bu yubileyi onsuz keçirmək çox çətindir. Axı o, daim həyat eşqi ilə yaşayan, ruh yüksəkliyi göstərən bir insan idi.

Bu məramla əlaqədar bu ilin 29 yanvarında Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında istedadlı bəstəkar Şəfiqə xanımın yaradıcılığının zirvə əsəri olan "Gəlin qayası" operası yenidən səhnəyə qoyuldu. Sürəkli alqışlarla qarşılanan operanın tamaşası nəinki bəstəkar yaradıcılığının, eləcədə Azərbaycan xalqının tarixi abidəsi, yaddaşlarda qalan silinməz səhifəsidir. Məhz bu əsərlə Şəfiqə xanım opera janrına müraciət edən ilk qadın bəstəkarımızdır.

Şəfiqə Axundova 1924-cü ildə Azərbaycanın qədim Şəki şəhərində anadan olub. Onun musiqi sənətinə gəlişi özünün keşməkeşli tarixi ilə bağlıdır. Belə ki, həyat səhifələrinin musiqi ilə bağlamasında əsas və başlıca səbəb onun Üzeyir Hacıbəyli ilə rastlaşması olur. Onu da qeyd edək ki, Şəfiqə xanım Ü.Hacıbəylinin sonuncu tələbəsi idi. Ü.Hacıbəyli ilk musiqi savadı almaq üçün kiçik yaşlı Şəfiqəni tanınmış bəstəkarımız Hacı Xanməmmədovun tar sinfinə göndərmişdir. O, bir il müddətində əvvəlcə Hacı Xanməmmədovun, daha sonra isə Ağabacı Rzayevanın sinfində tar ixtisası üzrə təhsili alırdı. Bu illərdə o, geniş surətdə muğamlara yiyələnmiş, onların düzgün nota salınmasını mənimsəmiş, eləcə də xalq musiqisinin, şifahi ənənəli professional musiqinin əsas janrı olan muğamlara dərin yiyələnməsinə böyük köməklik göstərmişdi. Bəlkə də əsərlərində dominantlıq təşkil edən xalq musiqisinə olan böyük sevgi, vurğunluq bilavasitə onun ilk musiqi təhsilinin təsiri nəticəsində baş vermişdir. Bəstəkarın hər bir əsərində milli ruh, sanki əsərlərin əsas qayəsinə çevrilmişdir. Axı onun heç bir əsəri milli ahəng intonasiyalarından kənarda qalmamışdır.

Şəfiqə xanımın yaradıcılığının yeni inkişafı Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına daxil olması ilə başladı. O buraya bəstəkarlıq ixtisası üzrə təhsilini professor Boris İsakoviç Zeydmanın sinfində alırdı. Üzeyir Hacıbəylidən isə, Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını, muğamların nota yazılmasını öyrənirdi. Onun bir bəstəkar kimi yetişməsində və püxtələşməsində iki böyük şəxsiyyətin böyük və əvəzsiz rolu olmuşdur. Artıq konservatoriyada təhsil aldığı ilk illərdə o bir sıra instrumental pyeslər, romanslar və mahnılar yazmışdı.

Ş. Axundovanın ilk irihəcmli əsəri simfonik orkestr üçün yazdığı "Pambıq toplanışı" (1948) musiqi lövhələridir. Hələ o zaman respublika Bəstəkarlar İttifaqının plenumunda təqdir olunmuş bu əsər ilk dəfə Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin ifasında, məşhur dirijorumuz Niyazinin təfsirində səslənmişdi. Bu illərdə o, "Cahanda", "Nə gözəl", "Fəqan etməz idim" romanslarını, "Beşik başında", "Zəfər marşı", "Ana vətən", "Zəfər bizimdir" mahnılarını yazır. Yeri gəlmişkən, onu da bildirək ki, bəstəkar bütün fəaliyyəti ərzində vokal musiqiyə ürəkdən bağlanmışdır. İlk sınaq, ilk yaradıcılıq uğuru gətirdi. O vaxtdan həyatının sonuna kimi bəstəkar öz "mahnı qələmini" yerə qoymamış, 300-ə qədər vokal əsərlərini yaratmışdır. Biz hər dəfə bu mahnıları böyük həvəs və maraqla dinləyirik. Bu janrda müntəzəm çalışan sənətkarın bəstələdiyi ürəyəyatımlı, səmimi melodiyalı mahnılar tez- tez konsert salonlarında, radio dalğalarında, mavi ekranda eşidilir.

Şəfiqə Axundovanın yaradıcılığı özünün müxtəlif və rəngarəng səciyyəliyi ilə seçilir. O, öz qələmini musiqinin bir çox janrlarında sınamışdır. Onun yaradıcılığı kiçikhəcmli pyes, mahnı və romansdan tutmuş, irihəcmli əsərlər - opera, operetta, simfonik süitaya qədər bütün janrları əhatə edir. Bəstəkarın əsərlərinin janr müxtəlifliyi ilə yanaşı rəngarəng mövzu palitrasını da göstərmək düz olar. Belə ki, Vətən torpağının gözəllikləri, saf məhəbbət, dostluq, qüdrətli insan əməyi onun əsərlərində incəliklə vəsf olunur.

O, şərqin qadın bəstəkarları arasında ilk dəfə olaraq opera janrına müraciət etmişdir. Həmin opera 1974-cü ildə yazıçı Süleyman Rəhimovun eyniadlı povesti üzrə İskəndər Coşqunun librettosu əsasında yazılmışdı. Qeyd edək ki, Şəfiqə xanım əvvəlcə "Gəlin qayası" radiopyesinə musiqi yazmış, həmin pyesdən "Könül təranələri" mahnısı müğənnilərimizin repertuarına düşmüş, tez bir zamanda məşhurlaşmış və müstəqil yaşamaq hüququ qazanmışdır.

Ş.Axundovanın özünün də etiraf etdiyi kimi, pyes efirdə səsləndikdən sonra onun ürəyində xoş bir arzu - bu mövzuda opera yazmaq arzusu baş qaldırmışdır. Nəticədə Şəfiqə xanımın belə maraqlı, milli ruhlu əsəri meydana gəldi.

Hazırda yubiley ərəfəsində yenidən operanın tamaşaya qoyulması böyük sevincə səbəb oldu. Operanın başlanmasından əvvəl giriş sözü ilə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının katibi, tanınmış musiqişünas, sənətşünaslıq namizədi Lalə Hüseynova çıxış edərək bəstəkarın yaradıcılığı, onun ən məşhur əsərləri haqqında, eləcə də opera haqqında ətraflı söhbət açdı. 2 pərdə və 5 şəkildən ibarət olan operada əsas rolları Xalq artisti Nəzakət Teymurova (Gülbahar), Xalq artisti Mənsum İbrahimov (Camal), Xalq artisti Şahlar Quliyev (Xan), Əməkdar artist Gülüstan Əliyeva (Sənəm), Əməkdar artist Sahibə Abbasova (Camalın anası) və başqaları oynayırlar. Tamaşanın dirijoru Əyyub Quliyev, quruluşçu rejissoru əməkdar incəsənət xadimi Hafiz Quliyevdir. Əsas qəhrəmanları oynayan məşhur ifaçılarımız böyük məharətlə bu günki tamaşanı da həyata keçirdilər.

Operada qarşılıqlı sədaqətin, ülvi eşqin riyakarlıq üzərində təntənəsi tərənnüm olunmuşdur. Əsərin ən ümdə məziyyətlərindən biri muğamla müasir musiqinin üzvi sürətdə bağlılığıdır.

Bu operanı çox zaman Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun" operası ilə tutuşdururlar. Üzeyir Hacıbəylinin opera yaradıcılığında olduğu kimi burada da muğam parçalarına geniş yer ayrılmışdır. Demək olar ki, bütün nömrələrdə xalq musiqi intonasiyaları, muğamlarımız öz geniş ifadəsini tapır. Klassik opera nömrələri ilə muğamın sintezləşməsini Şəfiqə xanım çox maraqlı şəkildə yarada bilmişdir. Əlbəttə, bu işdə onun qarşısında bir örnək kimi Üzeyir bəyin muğam operaları dururdu.

Operada həmçinin bəstəkarın mahnı janrına olan böyük sevgisi də çox aydın duyulur. Əsas obrazların bir çox ariyalarında Şəfiqə xanımın özünəməxsus musiqi dili, mahnıvariliyi, melodiyanın aparıcı rol daşıması, melodiyanın oxunaqlılığı operaya xarakterikdir. Sözlər ilə melodiyanın həmahəngliyi, üzvi surətdə bir-biri ilə uzlaşması, eləcə də ifaçıların çox düzgün tərzdə dinləyicilərə çatdırılması operanın xalq tərəfindən sevilməsini, yüksək səviyyəli olmasını bir daha sübut etdi.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu il Şəfiqə xanımın 90 illiyi, eləcə də "Gəlin qayası" operasının 40 illiyi qeyd olunur. İnanırıq ki, "Gəlin qayası" operası, eləcədə bəstəkarın məşhur mahnıları daima səslənəcək, hələ neçə-neçə nəsildən olan musiqisevərləri sevindirəcək.

Leyla ZÖHRABOVA

musiqişünas,

fəlsəfə doktoru.

525-ci qəzet.- 2014.- 4 fevral.- S.7.