“Kitab oğrusu”: savaş alovları arasında ümid qığılcımı

Markus Zusakla “tanışlığım” onun “The Messenger” (“Elçi”, türkcə nəşrində “Hiç kimse sıradan deyildir”) kitabıyla başlayıb. Orijinaldan oxumasam da, o qədər asan və sadə, axıcı dili vardı ki, onun oxumadığım kitablarına marağım yaranmışdı. Yazıçıya şöhrət gətirən kitabı “Kitab oğrusu”nun elektron variantını yenicə oxumağa başlamışdım ki, bestsellerin filmə çevrildiyi xəbərini oxudum. Bakıdakı kinoteatrlarda da nümayiş olunan “Kitab oğrusu”na internetdə baxdım. Və bir daha əmin oldum ki, Markus Zusak gələcəkdə ən önəmli klassiklərdən sayılacaq. Kitabından çox da fərqlənməyən film bəzi duyğuları olduğu kimi çatdıra bilməsə də, sözlərin yerinə danışan güclü aktyor oyunu bütün hiss-həyəcanı tamaşaçıya hiss etdirir.

Müharibə və filmlər

Dünya müharibələri, alman-yəhudi, faşizm, kommunizm problemləri haqqında məşhur filmlər az deyil. Hər birinin də öz yeri və unudulmaz səhnələri var. “Şindlerin siyahısı”, “Pianoçu” kimi filmlərə musiqini və real hadisələri də əlavə etsək, dünya kinosunun şedevrlərinin az olmayan payı müharibə mövzusuna düşür. Məncə, “Kitab oğrusu” da bu siyahıya adını yazdırmağı bacardı. İki saatdan bir az çox davam edən filmdən xəbərin olmadan “zərbə” alırsan, müharibənin acısını, gətirdiyi aclığı, ölüm qorxusunu və qoxusunu hiss edirsən. Müharibə insanlığın arxa planda qaldığı, unudulduğu, yalnız silahların və siyasətin danışdığı bir zamandır. Filmdə yəhudilərin qırğınına aid xüsusi səhnə yoxdur, digər müharibə filmlərindən fərqli olaraq savaşın dəhşətini silahların və alovların üzərindən deyil, insan taleyindən görürsünüz.

EPİZOD: Filmin qəhrəmanının alman atası qonşudakı yəhudini aparanlara etiraz edərkən əsgərlər onu itələyib yıxırlar. Sonra qızcığaz bu barədə evlərində gizlətdikləri yəhudi Maksdan soruşur:

“- Axı, o nə etdi ki?

– Heç bir şey, sadəcə, insanlara insanlığını xatırlatmaq istədi”.

Film də, kitab da ölümün və yaxud, bizim təbirimizcə desək, Əzrayılın diliylə anladılır. Ölüm müharibəni ən böyük qazancı hesab edir. Müharibəyə gedənlər vətənlərini, ailələrini qorumağa getdiklərini zənn edirlər, ancaq əslində, onlar ölümün qucağına qaçırlar.

Balaca ümid simvolu – kitab oğrusu Lizel

Filmin ilk epizodları... Lizelin anası siyasi təqiblərə məruz qaldığı üçün balaca oğlunu və qızını yeni ailəyə vermək qərarına gəlir. Lakin elə qatarda ikən oğlan ölür və anasından ayrı düşməyın acısından azad olur. Ölüm Lizellə ilk dəfə qarşılaşır... Qardaşını yol üstündə adsız bir qəbirstanlıqda dəfn edərkən qəbirqazanın cibindən düşən kitab Lizeli ilk oğurluğa sövq edir. Oxumağı bacarmayan bir qız oxumaq üçün kitab oğurlayır...

Və Lizel yeni ailəsinə qovuşur... Burdakı ailəsinə az sonra isnişən qız yazıb oxumağı bilmədiyi üçün məktəbdə lağa qoyulur. Beləliklə, “kitab oğrusu” yeni atasıyla bir yerdə hərfləri və sözləri öyrənməyə başlayır. İlk oxuduğu kitab “Məzarçılar üçün bildiriş” olur. Dövlətlər yıxılıb, yeni dövlətlər qurularkən, adətən köhnə yazılanlar silinir və hər şey yenidən yazılır. Eləcə də, Hitler Almaniyasında intellektuallığı bir xəstəlik hesab edən faşistlər kitabları yandırmaq qərarına gəlirlər. Münxendə əhali əllərinə keçən bütün kitabları meydanda tonqala atır, cəhalətin üzünə qapılarını taybatay açırlar. Balaca Lizel isə hər kəs getdikdən sonra bir kitabı “xilas edib” paltosunun altında gizlədir... Tarixə nəzər saldıqda yandırılan kitabxanalar, kitablar, əlyazmalar, qadağan olunmuş əsərlərin az olmadığını görərik. Bəlkə də bu gün cəhalətin tam cənginə düşməməyimizin səbəbi hər kitab yandırılan tonqallardan xilas olunan kitablar, onları xilas edən “Lizel”lərdir. Bəlkə də, kim bilir, kitablar heç yandırılmasaydı, cəhalət və savadsızlığın kökü də kəsilərdi...

Sonra bələdiyyə müdirinin evindəki kitabları görəndə qəhrəmanımızın sevincdən az qalır ürəyi partlasın. Bir müddət ordakı kitabları oxuyan qızcığaz müəyyən səbəblərdən kitabları oğurlayıb oxumaq məcburiyyətində qalır. Etiraf edim ki, uşaq vaxtı mən də kitab oğurlamışam. Kitabları “məndən başqa onların qədrini heç kim bilmir” deyə düşündüyüm üçün oğurlayırdım. Qohumlardan, qonşulardan... Oğurladığım kitabları da heç vaxt kitab şkafımda bərk-bərk qoruyub saxlamazdım. Oxumaq istəyənlərə verirdim. Ancaq sovet dövründə çap olunan kitabların 17-ci səhifəsini ya qaralayırdım, ya da aşağısını kəsirdim, çünki həmin səhifədə aid olduğu qurumun, kitabxananın möhürü olurdu. Amma bu kitab oğurluqları heç də Lizelin oğurluğu qədər həyatımı təhlükəyə atmırdı...

Kitabları oxumağı öyrənən Lizel bizə Bernard Şlinkin “Qiraətçi”sini xatırladır. Hər ikisi müharibəni göstərmədən onun fəsadları haqqında roman və filmdir, qəhrəmanlar aclığın, müharibənin və qorxunun içində kitablara maraq göstərir. Burda kiçik bir ironiya var. Adolf Hitler də sözlərin və kitabların köməyi ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Eyni zamanda sözləri və cümlələri gözəl ifadə edə bildiyi üçün Almaniyanın yarıdan çoxunu özünə inandıra bilmişdi. Ancaq Markus Zusakın qəhrəmanı sözləri və oxuduğu kitabları ilə sevdiyi insanlara kömək etməyə çalışır. Kitablardan ətrafında baş verən hadisələri anlamağa başlayır, ancaq öz uşaq düşüncəsiylə Hitlerə bir səbəblə nifrət edir, anasını onun əlindən aldığı üçün...

Lizelin əsl anasına yazdığı, lakin heç vaxt ona çatmayacaq məktub: “Əziz anam, bu gün Fürerin (Hitlerin) doğum günüdür. Kaş ki, mənim doğum günüm olaydı, bəlkə o zaman gəlib məni görərdin”. Rolunun öhdəsindən gəlməyi bacaran 14 yaşlı kanadalı aktrisa Sofi Neliz bundan əvvəl “Cənab Lazar” filmində məktəbli Alisa rolunu oynayıb.

Dostu və həmyaşıdı Rudi (Nico Lierş) xarakterinə görə filmin ən maraqlı obrazlarındandır. Rudiyə azyaşlılar üçün xüsusi təlim və tədris mərkəzinə çağırış gəldikdə Lizelə deyir “Böyümədən ölmək istəmirəm”... Rudi Lizelin kitab oğurladığını görüb: “Heç ağlına gəlmir ki, mətbəxə də baxasan? Biz burda acından ölürük” –deyir. Balaca alman uşaq dünyanın ən sürətli qaçan insanı olmaq istəyir. Onun qaçış səhnəsi Tom Henksin oynadığı “Forest Qamp” filmini xatırladır. Lakin Rudi üzünü gözünü qaraya boyayıb kumiri kimi zənci olunca daha sürətli qaçacağını fikirləşir. Atası buna etiraz edəndə isə uşaq ağlıyla zəncilərdən niyə nifrət edildiyini anlamır. Məhəllədə özündən böyük olanlardan fərqli olaraq onun dünyası hələ rənglərə, millətlərə və dinlərə bölünmür...

“Allah ikinizi də öldürsün:səni də, Hitleri də...”

Filmin dramatik və daha ağır hissələrini Hans və Roza ifa edir. Cofri Ruş və Emili Uatsonun oynadığı ər və arvad rolu klassik nazi Almaniyası haqqında çəkilən filmlərdəki ailələrdən fərqlidirlər. Onlar üçün millətçilik, dövlətçilik anlayışından irəlidə insanlıq gəlir, evlərində gizlətdikləri yəhudini alman zabitlər taparsa, həyatlarının sonu gələcək.

Cofri Ruş “Kralın nitqi” filmindəki obrazından sanki çıxmayıb. Hətta deyərdim ki, oynadığı Hans obrazı o qədər sakit, səbrli və nəcibdir ki, adama elə gəlir ki, kral rolunu davam etdirir. Ancaq zirzəmidə yaşayan yəhudi Maksa bayırdakı havanın necə olduğunu bildirmək üçün içəri qar yığıb orda qartopu oynadıqda isə “zadəgan kral” sanki uşaq şıltaqlıqıyla “Karib dənizinin quldurları”ndakı Barbossaya çevrilir. Lizelin daha çox qayğısına qalan Hans partiyaya qatılmaqdan imtina edir və ailəsi ilə birgə yarıac-yarıtox yaşayır. Öz akkardionu ilə arvadını bezdirən Hans hava hücumundan müdafiə zamanı girdikləri zirzəmidə insanları ovundurmaq üçün akkardionda şən mahnı ifa edir. Bir tərəfdə bomba və partlayış səsləri, digər tərəfdə isə elə akkardionun səsi qədər zərif ürəkli Hansın ifası...

Əgər film Azərbaycanda və ya yaxın bir ölkədə çəkilsəydi, ya da Markus Zusakın romanı olmasaydı, qətiyyətlə deyərdim ki, Roza obrazı “Bizim Cəbiş müəllim” filmindəki Şəfiqə Məmmədovanın oynadığı obrazla tamamilə eynidir. Hirsli və acıqlı, deyingən qadın... Filmə baxarkən adamda elə hiss yaranır ki, bütün olanlardan bezmiş qadın ərinə tərəf qanrılıb deyəcək: “Allah ikinizi də öldürsün, səni də, Hitleri də...”. Ərinin tənbəl olduğunu tez-tez üzünə vuran və yaşadığı ərazidə daha çox əzazil biri kimi tanınan Roza insanlığını əsla unutmayan, ərinin, övladlığa götürdükləri Lizelin və zirzəmidə almanlardan gizlətdikləri yəhudi Maksın ac qalmaması üçün zəngin ailələrin paltarlarını yuyub ütüləyir. Emili Uatsonun qəhrəmanı zahirən nə qədər güclü görünməyə çalışsa da, daxilən o qədər zərif və zəifdir. Ziddiyyətli xarakter filmə daha çox maraq qatır, hansı situasiyada nə cür davranacağını təxmin etmək olmur.

Yəhudi Maks (Ben Şnetser) da Rudi və Lizel kimi Hitlerə nifrət edir. Özünü müdafiə kimi üstündə Hitlerin “Mənim mübarizəm” kitabını gəzdirir. Hans və Rozanın evinə sığınaraq gün üzünə həsrət qalır. Bir neçə il zirzəmidə yaşamaq məcburiyyətində qalır, ən yaxın dostu Lizel o xəstə olanda bələdiyyə sədrinin evindən oğurladığı kitabları başı üstündə oxuyaraq onu tək buraxmır. Qəsəbədə gecə həyəcanı veriləndə hər kəs yeraltına sığınanda o, ilk dəfə çölə çıxıb ulduzları seyr edir. Maksın Lizeldən başqa heç kimi yoxdur, həm sirdaşı, həm də əyləncəsi elə balaca qızcığazdır. Kitabda Lizel haqqında belə bir cümlə var: “Qardaşı qollarında ölmüşdü, anası tərk etmişdi, amma yenə də bir yəhudi olmaqdan yaxşıdı”.

Bələdiyyə sədrinin həyat yoldaşı isə çirkabın içində olan hakimiyyətdə yanan tək ümid işığıdır. O, Lizel üçün kitab oxumağa şərait yaradır və sona qədər qızın taleyi ilə maraqlanır. Filmin Ölümün dilindən nəql edilməsi təsadüf deyil. Filmi seyr edərkən onunla tez-tez rastlaşacaqsınız. Filmin rejissoru Brayn Perçival elə də məşhur bir isim deyil. Onun ən səs gətirən işi “Downton Abbey” serialının heyətində olmasıdır. Həmin serialın da mövzusu birinci dünya müharibəsi illərində sadə vətəndaşların həyat tərzidir. Filmin musiqisi isə bu il martda təqdim olunacaq Oskar nominantları arasındadır (Con Vilyams).

Filmə baxarkan, eləcə də kitabı oxuyarkən nə qədər soyuqqanlı olduğunuzu düşünsəniz də, Ölümün, gerçək ölümün dilindən danışılan hekayə sizi həm sarsacaq, həm qorxudacaq, həm də boğazınızda düyün olub qalacaq. “Kitab oğrusu” artıq 7-8 ildir ki ən çox satılan kitablar arasındadır. Azərbaycanda isə hələ də tərcümə olunmayıb. Yəqin ki, filmindən sonra kitab bir neçə ay ərzində tələsik tərcümə ilə satışa çıxarılacaq, üzərində də filmin qəhrəmanlarının şəkli...

Pərviz SADIQOV (Pero)

525-ci qəzet.- 2014.- 8 fevral.-S.9.