Paşa

Cavanşir Yusifli

Bu yazını yazmaq fikrinə düşəndə başlıq haqqında bir elə düşünmədim, dostum Paşanın adı çox şeydən xəbər verir; bəzi dostları ona Paşa, bəziləri Kərimov, bəziləri isə sadəcə "Paşa müəllim" deyə müraciət edirlər. Paşanın 55 yaşı tamam oldu. Yaradıcılığa şeirlə başlayan, ancaq şeirdən tez bir zamanda vaz keçib gizli şairliyi seçdi, həm də, bəlkə də şeir yox, poeziya, şairlik müqəddəsdir, elə bir şeydir ki, gizlində olduğu üçün onu qaralamaq, şərləmək və .... çərlətmək olmur. Paşa özünün olan şeylərdən başqaları üçün çox asanlıqla vaz keçə bilən adamdır, bu şəxsən mənə çox dəhşətli təsir edir, necə yəni, kimsə sənə doğru gəlir ki, əlindəkinə sahib olsun, sənsə onun bir nəfəs məsafəsinə çatmamış əlindəki görünən yerə tullayırsan.

Bəzən haqq qazanır insan öləndə...

Paşanın atasının yazdığı bu misralar təkcə adi şeir misrası deyil, həyatın elə bir faktıdır ki, onun üstündən keçmək, çoşmaq, pafos nümayiş etdirmək olmur. Paşanın atası pafosu sevmirdi. Paşa Allahı da pafosla sevən insanları dərhal bağışlayır, nəyi var tez bir zamanda əta eləyir ki, bu adamlar Allahdan küsüb bütün bəşəriyyətə düşmən kəsilməsinlər.

Sənin qiymətini vermirlər, olur,

Onu bəxş edirlər bir qeyrisinə,

Həmin qeyrisi də bu qiymətini

Bir rişxənd halında qaytarır sənə.

Ürəyim sakitcə-sakitcə deyir:

Onun rişxəndi də özünün deyil...

Görkəmli adamları adi təbrik formatında bir qayda var: əsərlərinin adlarını çəkməlisən, gördüyü işləri sadalamalısan, yazdığı məqalə və kitabları önə çıxarmalısan. Ancaq bu görkəmli elm və ya sənət adamının çəkdiyi əzablar, daddığı sevinclər, möhnət, həm də əlacsız qalıb əyninə köynək əvəzi geyindiyi möhnət kadr arxasında qalır. Vaxtilə Paşa Orham Şaik Gökyaydan bir məqalə tərcümə etmişdi: sehrli köynəklər. Fakt orta əsrlərə aid idi, şahlar bu köynəyi geyinirdilər, o ümidlə ki, o köynəyə nizə, ox, qılınc batmasın. İndiki dövrdə bu sehrli köynəyin yerini alimin tərtib etdiyi, yazdığı kitablar tuta bilər. Ancaq indi "filoloji bazara" baxdıqda bu köynəyin süzüldüyünün şahidi oluruq, yəni buna ox da hədərdir, özü süzülüb düşəcək... Paşa uzun illərdir (1982-ci ildən bu günə qədər) bir sıra mənbələri hazırlayıb, çap etdirib, o ümidlə ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi mükəmməl biçimli olsun, zəngin faktlara əsaslansın, çünki ədəbiyyat tarixi konsepsiyası göydəndüşmə bir şey deyildir, millətin ədəbi zövqünü formalaşdıran mənbələrin içindəki mahiyyətdən irəli gəlir. Etiraf etmək lazımdır ki, bizim hazırkı ədəbiyyat tariximiz bu prinsiplərin heç birinə əsaslanmır, yaxud cavab vermir (müəlliflərsə bunun fərqində belə deyillər, çünki bilmədikləri şeyin fərqində olmaq anormallıq olardı) ortada konsepsiya yoxdur, şair və yazıçıların ixtiyari ardıcıllığından ibarətdir, kombinasiya var, konsepsiya yoxdur, ədəbi inkişaf və təkamülü şərtləndirən, onun perspektivini göstərən amillər yoxdur. Bunun üçün isə ilk növbədə faktlar aşkara çıxarılmalıdır, mətnlər çap edilməlidir, ən əsası isə bu fakt və mənbələri ümumiləşdirə bilən beyinlər, təfəkkür olmalıdır. İndiki halında klassik ədəbiyyatı qoyuram bir kənara, heç sovet dövrü ədəbiyyatının analitik şərhi yoxdur. Dönüb deyə bilərsiniz ki, düz demirsən, filan-filan kitablar çıxıb, onları filan yerlərdə müzakirə ediblər, haqqında gülü burnunda yazılar yazıblar. Bəli, düz deyirsiniz, gülü burnunda... Mən o kitabları oxuya bilmədim, içindəki səfsəfəyə, faktları çeynəyib, şişirtdiyinə və sair və ilaxır xüsusiyyətlərinə görə... Bariz nümunə kimi, yaxınlarda XIX əsr ədəbiyyatının aqoniya olması, buna verilən cavablar və ortadakı kədərli çaşqınlıq göstərilə bilər.

Bax, bu məsələlərin həll edilməsi üçün Paşa çox işlər görüb. Paşa, bəri başdan deyim ki, hələ ilk gənclik illərindən dünya ədəbiyyatını, onun dönüş və təkamül mərhələlərini çox gözəl şəkildə mənimsəmiş, az sayda olsa da yazılar yazmış, erudisiya və biliyi ilə auditoriyanı sözün əsl mənasında heyrətləndirmişdi. Yadınızdadırsa, Frans Kafkanın "Qəsr" romanı "Zarubejnaya literatura" jurnalında çap ediləndən sonra onu oxuyan və haqqında çox maraqlı bir esse yazan da Paşa olmuşdu. Bu misalları çəkməyə də bilərdim, ancaq sən milli ədəbiyyatın normal tarixi haqqında düşünürsənsə dünya ədəbiyyatını, buradakı keçid mərhələlərini bilməlisən. Və belə olmadığı üçündür ki, bizdə tipologiya və genezis məsələsində həmişə çaşqınlıqlar olmuşdur. Yəni, Azərbaycan ədəbiyyatının normal tarixini yaza bilmək üçün sən dünya ədəbiyyatının da bilicisi olmalısan. 60-cı illərdə yazılmasına baxmayaraq, Əli Sultanlının "Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf yolları" monoqrafiyası bu gün də maraqla oxunur. Əli Sultanlı sıradan bir tədqiqatçı deyildi. İndi klassik ədəbiyyat haqqında elə gülməli yazılar peyda olur ki, özünü sıxıb saxlayırsan ki, müəllif əsərinin şedevr olması fikrindən qəti olaraq daşınmasın. Ancaq bir az keçir, bu yazıları elə təbliğ edirlər ki, mat-məəttəl qalırsan. Bilmirəm bunu necə deyim ki, heç kəsin xətrinə dəyməsin: səfehlik də bir məziyyətdir.

Paşanın həyatı, taleyi, elmi yaradıcılığında elə dönəmlər var ki, bəzən, bəzi məqamlarda yaradıcılığın həyata, yaxud əksinə həyatın yaradıcılığa çevrildiyini bir anlığa unudursan, o mənada ki, tariximizin müxtəlif səhifələri arasında ovulub külə dönmüş mətləblər dirilir, insan bəzən o məqamların içində yaşamaq istəyir, o mətnləri qələmə alan katibin dizinin yanında olmaq istəyir.

Paşanın bu taleyinin izləri atasının ona həsr etdiyi şeirlərdə də mövcuddur.

Dostumla bayaqdan bir qoca haqda

Yenə nə bilirik deyirik bir-bir.

Oğlumun çərtdiyi rəngli karandaş

Bizim kəlmələri göydə dənləyir.

Paşa Əlioğlu 1991-ci ildə " Qövsi Təbrizi "Divan"ının tekstoloji tədqiqi və elmi-tənqidi mətni" mövzusunda namizədlik, 2012-ci ildə "XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, əlyazma abidələrimizin mahir və məhsuldar tədqiqatçısı kimi tanınmışdır. Paşa Kərimov Əlyazmalar İnstitutunda, dünyanın müxtəlif əlyazma xəzinələrində saxlanan onlarla əlyazmalarımızı aşkar edərək araşdırmış, kitab halında geniş ön sözlə çap etdirmiş, yazılı abidələrimizin tədqiqinə monoqrafiyalar, həm də xarici ölkələrdə işıq üzü görmüş çoxsaylı məqalələr həsr etmişdir. Rəsmi informasiyada açıqlanır ki, "... İlk dəfə olaraq XVI-XVII əsr şairlərimiz Yusif bəy Ustaclu, Sadiq bəy Əfşar, Qövsi Təbrizi, Mürtəzaqulu xan Zəfər, Vəhid Qəzvini, Məczub Təbrizi, Təsir Təbrizi və başqalarının türkcə divanlarını, XIX əsr şairi Mirzə İsmayıl Qasirin şeirlərini və bir sıra digər abidələrimizi çap etdirmişdir.

P.Kərimov Əlyazmalar İnstitutunda işlədiyi müddətdə xarici ölkələrin kitabxana və muzeylərində saxlanan yazılı abidələrimizin surətlərinin əldə edilməsinə xüsusi fikir vermiş, yüzlərlə əlyazmamızın surətinin çıxarılaraq tədqiqata cəlb edilməsinə nail olmuşdur..."

Onun ölkəmizə gətirdiyi, tədqiqata cəlb etdiyi yazılı abidələrimizin köməyi ilə tariximiz, ədəbiyyat, dil və mədəniyyət tariximiz barəsində yeni söz demək mümkün olmuşdur. P.Kərimovun "Əlican Qövsi Təbrizi "Divanı"ının tekstoloji tədqiqi", "XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası", "XVII əsr anadilli Azərbaycan poeziyası (icmal və portret oçerklər)", "Sadiq bəy Sadiqinin türkdilli yaradıcılığı" monoqrafiyaları, ölkəmizdə və xaricdə çap edilmiş çoxsaylı məqalələri araşdırılan əlyazma materiallarının coxluğu, elmi-nəzəri səviyyəsinin yüksəkliyi ilə diqqətimizi cəlb edir. 2013-cü ildə İstanbuldakı Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin təsis etdiyi "Türk ədəbiyyatına xidmət baratı"na layiq görülübdür.

Məncə, mənim sadalamadığım nəşrləri də nəzərə alsaq, bu qədər işlər görən insana, filoloqa ən azı təşəkkür düşür.

Paşa

525-ci qəzet.- 2014.- 18 fevral.- S.7.