Con F.Kennedi: Mərdliyin profilləri

(davamı)

İngiliscədən Telman Orucov tərcümə edib

IV

Tomas Hart Benton

“Mən köpük populyarlığına nifrət edirəm”

“Mister prezident, ser...”. Qıvrım qara saçlı Senator 1850-ci ildə az qala boş olan zalda danışırdı. Çıxış edənlə sözləşmiş əsəbi Senator daxil olmaqla burada qalanlar onun gərilmiş iri əzələlərini və çiyinlərinin qalxdığını gördü və onun soyuqqanlı cingiltili səslə, çətinliklə dediyi, qədim romalılara məxsus iri başından çıxan və zəhərli mizrağa bənzəyən “ser” sözünü eşitdilər.

“Mister Prezident, ser... Mən heç vaxt sözləşməmişəm, ser. Lakin bəzən mən döyüşürəm, ser; və mən döyüşəndə, ser, arxasınca matəm gəlir, ser”.

Heç kəs bunu Missuridən olan yaşlı Senator Tomas Hart Bentonun əbəs lovğalığı kimi qiymətləndirmədi. Həqiqətdə isə o, Sent-Luisin erkən vaxtlarından indiyədək heç kəsi öldürməmişdi, həmin vaxt Birləşmiş Ştatların mahal prokuroru bədbəxtlikdən kobud missurili ilə duelə çıxmışdı (doqquz addımlıqda!). Lakin bütün Senat bilirdi ki, Tomas Hart Benton sərt və vuruşmağa atılan adamdır və Senatın zalına – artıq tapança ilə deyil, beyni deşən sarkazmla, söyüşlə çıxırdı, buna baxmayaraq, natiqliyə və sərt qızışdırılan debata öyrənmişdi. O, özü siyasi toqquşmaların yaralarına qarşı immunitetə malik idi, onun düşmənləri isə qanı tökülə-tökülə, əzilmiş halda geri çəkilirdilər. Onun böyük siyasi eqosu və güclü sağlamlığı, fiziki cəhətdən olduğu kimi onu ruhi cəhətdən də dərisi qalına çevirmişdi. (Onun dərisinin gön keyfiyyəti hər gün öz bədənini at qaşovu ilə daramasının nəticəsi idi, “ona görə ki, ser, Roma qladiatorları bunu edirdilər, ser”. Ondan əgər şotka həqiqətən də kələ-kötürdürmü soruşduqda, o, qışqıracaqdır: “Nəyə görə, əgər mən sizə həmin şotka ilə toxunsaydım, siz qatil deyə, qışqırardınız, ser”).

Lakin indi, Senatdakı otuz ili əhatə edən axırıncı müddətində Benton sona çatmaq üçün özünün son böyük döyüşündə hücum altında idi – və bu vaxt onun özünə siyasi matəm qismət olacaqdı. 1821-ci ildən 1844-cü ilədək o, Missuri siyasətinin mühüm şəxsi kimi, onun ilk Senatoru və ən çox sevilən bütü kimi ştatı ali qaydada idarə etmişdi. Onun opponentlərindən birinin sözlərinə görə, bu belə məna verir ki, “istənilən adam üçün siyasi ölüm “qoca Bulliona” (Bentonun çətin pulu qazanmaq üçün vuruşmasından çıxarılan ləqəbi idi), (“öküz” – bull və “milyard” – billion sözlərinin qəribə şəkildə birləşməsindən əmələ gəlmişdi – tərcüməçi). Buna baxmayaraq, siyasətdə ekspert olmaqla, daim öz ştatı daxilində qeyri-populyar işləri müdafiə edir və adamları tədricən valeh etdiyi dövr ərzində yenidən seçilmək barədə xahiş etməyə də ehtiyac duymurdu. Bu bir fakt idi ki, o, təkcə özünə himayəçiliyə nifrət edirdi, lobbistlərdən gələn Konqressin rüşvət və xeyriyyə mədaxilləri siyasətçiləri narahat edə bilərdi, lakin Missuri adamını yox! Missuri qanunvericiliyi üçün Demokratik namizəddən tələb olunurdu ki, onların kampaniyalarının alçaldıcı məğlubiyyətinin acısı altında özünün yenidən seçilməsi üçün səs vermək öhdəliyini götürsün. İlk Senator hətta ardıcıl olaraq otuz il xidmət etmişdi, yeni ştatdan heç bir başqa Senatorun iddia edə bilmədiyi halda, Tomas Hart Benton görkəmli mövqeyə nail olmuşdu və o, Qərbi nəhayətsiz enerji ilə müdafiə etmişdi, başqa heç bir müxalif namizəd bu məsələdə onunla yarışa bilməzdi. Poni Ekspress, teleqraf xətti və ştat daxilindəki magistral yollar onun iftixar bəslədiyi nailiyyətlərdən biri idi – və trans-kontinental dəmir yolu, tam inkişaf etmiş, əhalisi və resursları ilə varlı olan Qərb onun arzularını təşkil edirdi. Senatın atası və xalqın müdafiəçisi olan Bentonu məğlub etmək olardımı? “Heç kəs Bentona qarşı çıxa bilməzdi, ser”,- deyə o, qışqıracaqdı. “Çomaqla döyən az sayda vəkillərdən başqa heç kəs; onlar Bentonun opponentləridir – Benton və xalq, Benton və demokratiya bir və eynidir, ser; sinonim terminlərdir, ser, sinonim terminlər”.

1844-cü ildə zəruri məğlubiyyətin əl yazısı artıq divar üzərində meydana çıxmışdı. Qul ştatı olan Missuri tədricən daha güclü surətdə hiss etməyə başladı ki, onun sədaqəti Cənubun bacı ştatlarına məxsusdur. Bu ştat artıq özünün üsyankar Senatoruna şübhə ilə baxmağa meyl edirdi, onun əsas loyallığı nə partiyaya, nə də sektsiyaya aid idi, ancaq Birliyə aid idi, bunun üçün o, vuruşurdu – döyüş cəbhəsində və Konqressdə – və baxışlarının sərt müstəqilliyi üçün o, istər Konqressin işində, istərsə də Konqressdən kənarda döyüşmək niyyətini güdürdü. Onun Birliyə özünü həsr etməsi Cənuba və ya Demokratik partiyaya onun həsr olunmasından çox böyük idi (opponentləri onu ittiham edirdilər ki, Benton 1844-cü ildə Demokratik partiyanın Milli Qurultayında demişdi ki, əgər qurultay Van Byureni tərk etməyə hazırlaşırsa, onda o, “Demokratik partiyanın 50 dəniz sajenindəki (bir dəniz sajeni 182 sm uzunluğundadır – tərcüməçi) dərinlikdə cəhənnəm odunun ortasında batmasını görəcəkdir, bundan əvvəl isə mən mister Van Byurenə bir dyüm verəcəyəm”).

Qanunvericilik üçün kampaniya 1844-cü ilin başlanğıcında onun yenidən seçilməsinə ümid verirdi, qəflətən Benton öz ştatı və partiyası ilə əlaqəsini qırdı, bunu o, Texasın anneksiya edilməsi barədəki müqavilənin məğlubiyyətinə görə etdi. İnanmışdı ki, bu müqavilə Kalhounun meksikalıların hüquqlarına və ya müqavimətinə, siyasi, quldarlıq və sektsionist niyyətlərə məhəl qoymadan bəsləyib üzə çıxardığı qəsddir. Benton həqiqətən “taleyin manifestinin” milli müstəvidə Qərbə doğru genişlənməsini alqışlayırdı – öz siyasi düşmənlərinə kömək edirdi ki, ona açıq hücum etmək imkanını seçsinlər. Bentonun təsdiq etdiyinin əksinə Texas müqaviləsi Missuridə populyar idi, o bilmirdi ki, seçiciləri həqiqətənmi onun mövqeyinə əksdirlərmi:

“Əgər onlar mən bildiyim kimidirlərsə, mən öz yerimdən istefa verəcəyəm; çünki nə onların məlum arzuları əleyhinə səs verməklə zorakılıq edə bilərəm, nə də ona səs verməklə öz konstitusional və əxlaqi borc düşüncəmə zorakılıq edə bilərəm. Əgər mənim siyasi həyatımı alternativ söndürəcəksə, mən onu qəbul etməliyəm”.

Öz partiyasına və sektsiyasına satqın yarlığı vurmaqla, Viqlərə və britaniyalılara qoşulmaqla, Benton Missuri Qanunvericiliyinin görkəmli namizədlərinin dəstəyini açıqca itirdi və bütün qaydalarda şəxsi hücumların obyektinə çevrildi – oranın sakini olmayan, öz borcunu yerinə yetirməyən və ictimai rəyin nifrət etdiyi adam kimi Missurinin “Register” qəzeti elan etmişdi ki, Senator Benton “ürəyində demaqoq və tirandır. Xristianlıqda özü haqqında ən böyük fikirdə olandır, eqosentrikdir. O, hara gedirsə, o, nə edirsə, bircə xarakterini – hədələyən, həyasız, prinsipsiz demaqoq xarakterini göstərir”.

Lakin Benton hətta seçki ərəfəsində də öz partiyasının Texas siyasətini ifşa etməsini davam etdirməkdə tərəddüd etmirdi. O, Senatda çıxış edərkən ittiham edirdi ki, Missuridəki onun siyasi əleyhdarlarını Kalhoun, Tayler və onların dostları, “ştatın departamentinin pulunu ödədiyi 300 qəzet daxil olmaqla, onların çoxu elə də gözə çarpan deyildir, hərəkətə gətirmişlər”. Adi vətəndaşlar arasında nəhəng populyarlığı onu Qanunvericilikdən keçirmişdi – Qanunvericiliyin iyirmi səkkiz səs ehtiyatından yalnız səkkiz səsə onun partiyası nəzarət edirdi. Elə həmin vaxt quldarlıq tərəfdarı Demokrat Atçison hələ qurtarmamış müddətə Senatı doldurmaq üçün otuz dörd səs ehtiyatı ilə seçildi. Senator Benton öz vəziyyətinin yazılmamış ümumi təlimatlarına əməl etməkdə çətinliklə səhvə yol verə bilərdi – effekt şəklində: “Sən müstəqil dilini yumşalt, ser, Cənubun mövqeyində dayan və ya labüd nəticələrdən əzab çək”.

Lakin Tennessi sərhədindəki çətin gənclik Tomas Hart Bentona özünü döyüşdən necə uzaqlaşdırmağı öyrətməmişdi, istər bu vəhşi heyvanla döyüş olsun, istər siyasətçilərlə döyüş olsun. (Onun Endryü Ceksonla münasibəti, bu, onun Tennessidə vəd edilən qanuni və siyasi karyerasını tərk edib Missuriyə keçməsinə səbəb oldu, belə bir izahın subyekti idi ki, hər ikisi Vaşinqtonda olan vaxt möhkəm siyasi və şəxsi dostlara çevrildilər. İllər keçdikdən sonra Bentondan yeni bir adam soruşanda ki, nə vaxtdan Ceksonu tanıyır, o, lovğa qaydada cavab vermişdi: “Hə, ser, mən onu tanıyıram, ser; general Cekson çox böyük adamdır, ser. Mən ona güllə atmışam, ser. Sonralar o, mənə böyük yaxşılıq etdi, ser. Mənim Birləşmiş Ştatlar Bankı ilə davamda”). “Vəhşi bizona” oxşayan, – bəziləri isə ona “əyilmiş palıd ağacı” deyirdi, – hər gün, hər bir işdə onun hücum etməsindən bütün millətin asılı olduğu fikrinə inanaraq o, Senata döndü.

1844-45-ci illərdəki onun məğlubiyyətə yaxın olmasının əksinə, Senator Benton Oreqonun ərazisinin genişlənməsi məsələsində cəsarətlə öz partiyasının və ştatının əleyhinə çıxdı. Genişlənmə məsələsi barədə ictimai bəyənməni, xüsusən çox sayda vətəndaşlarını Oreqona göndərmiş Missuridə şəxsən özü qaldırsa da – o, bu vaxt hiss etdi ki, “bütöv Oreqona ya heç nə”, “əlli dörd qırx və ya vuruş” barədəki Demokratik partiyanın mövqeyi qeyri-adi dərəcədə qeyri-realdır. İngiltərə və Kanada ilə sövdələşmək şüarlarına sadiq qalmağın əleyhinə prezident Polkla məsləhətləşib, o, baxışlarındakı səhvi düzəltməkdən imtina etmələrinə – xüsusən miçiqanlı Lyuis Kassa görə Senatda Demokratik kolleqalarına hücum etdi. Bu “sadə şeylərin” Missuri atlarını fiziki və ruhi cəhətdən kor edən xəstəlik növü olduğunu izah etdi, hansı ki, həmin xəstəlik yalnız baytar həkimi hansısa bir əsəbi kəsən vaxt sağala bilər. O, elan etdi ki, “Kassı sadə şeylər naminə kəsəcəkdir, ser və onu müalicə edəcəkdir”.

Yenidən ona qorxaq və satqın kimi hücum edildi, onun tərcümeyi-hal yazanları inanırdılar ki, “yəqin ki, tarixdə heç kəs həmin vaxt olduğu kimi onun tək qaralanmamışdır”.

Lakin Benton öz müstəqil yolu ilə gedirdi və bu, artan dərəcədə ayrıca xətt idi. O, Viq partiyasının üstünə getmədi, onun az əhəmiyyətli siyasətçiləri barədə deyirdi ki, “məni dərk etməyə qadir olmağı, bunu ildə 12 dəfə bala verən dovşandan artıq bacarmazlar, onu inandırdılar ki, filin boğazlığı isə 2 il çəkir”. O, Vaşinqtonun hər yerində qaynaşan lobbiçilərdən maliyyə yardımı almağı axtarmırdı, bir qrupun gəmi qayırma sənayesi üçün subsidiya axtaran agentlinə demişdi ki, kömək üçün yalnız bir halda barmağını qaldıracaqdır ki, “nə vaxt ki, gəmilər öz işini bitirib sənin kimi əclafları ölkədən kənara aparmaq üçün istifadə ediləcəkdir”. O, nə Missuri siyasi başçıları ilə sülh bağlamadı, nə də Sent-Lyuis poçt şöbəsinin rəisindən xoşu gəlməməsini davam etdirirdi, belə səbəbdən ki, o, düşünürdü ki, hər göndəriş üçün kuryer şirkətinə müraciət edəndə Armstronq mümkün olan köməyi etməlidir.

Yalnız evində Benton dünya ilə sülh şəraitində idi. Onun qızı Cessi Benton Frimont öz memuarında yazır: “Ev ona dinclik və rahatlıq gücü gətirirdi və o, heç vaxt evdən kənardakı ictimai mübarizə atmosferinə girməkdən əzab çəkmirdi”. Lakin onun ailəsinin həyatının üstünü, iki oğlunun erkən yaşlarındakı ölümünün və arvadının uzun müddət davam edən fiziki və ruhi xəstəliyinin buludu almışdı. O, bütün vaxtlarda arvadına qayğı göstərmiş və özünü ona həsr etmişdi. Hərarətli bir həsr olunmanın dərinliyi bir təsadüfdə açıldı, bu, kobud lovğalıqdan xeyli aşağıda dayanır. Benton fransız printsinə və digər hörmətli qonaqlara qonaqpərvərlik göstərəndə, bu vaxt onun arvadı heç də paltarını tam geyinmiş vəziyyətdə olmadan otağa girdi və məhəbbət dolu gözlərlə ərinə baxmağa başladı. Senator Benton bundan sonra əmələ gələn utancaq sakitliyi pozub, hörmət əsasında və yüksək qaydada arvadını printsə və digər adamlara təqdim etdi, onu öz yanında oturtdu və söhbəti yekunlaşdırdı.

Lakin Senatda o, tənha idi, çətin adam olmaqla, həm də rəhmsiz idi. Kitablar və kağız qalağı ilə o, öz stolundan qalxır və dəfələrlə az qala boş qalereyalar ilə və laqeyd zalla danışırdı. Benton minlərlə statistika məlumatlarını, klassik illüstrasiyaları və əla metaforaları kolleqalarının üzərinə tökürdü, bu, məktəbdə formal təhsil almaqdan və fikrin prinsipiallığından daha böyük idi. Nekroloq qeydi kimi sonralar bu təsvir olunurdu:

“Bəzən təəccüblü qaydadakı bir hazırlıqla o, Roma hüququndan və yunan filosoflarından, Vergilinin “Georgiya”sından, “Min bir gecə nağılları”ndan, Herodotdan və ya Sanço Pansadan, Müqəddəs xalçalardan, alman islahatçılarından və ya Adam Smitdən, Fenelondan və ya Hadibrasdan, Hekkanın Maliyyə Hesabatlarından və ya Trent Şurasının etdiklərindən; Konstitusiyanın qəbul edilməsi debatlarından və ya mətbəx kabinetinin (Endryü Ceksonun prezidentliyi dövründə onun yaxın ətrafının hökumətin işinə müdaxiləsi və əslində hökuməti idarəetməsi – tərcüməçi) intriqalarından və ya Konqressin mərhum üzvünün yaddan çıxmış bəzi çıxışından sitat gətirə bilirdi”.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2014.- 22 fevral.- S.14.