Dünya qarı, Ələmdarı neylədin...

Bir neçə ay öncə keçirdiyi ağır cərrahi əməliyyatdan sonra son zamanlar sanki bir qədər özünə gəlmişdi. Yanaqlarının batığı bir qədər hamarlanmış, gözlərinin işığı artmışdı. Özü də buna sevinir, müjdələrimizi təsdiqləyirdi. Nə biləydik ki, bu, sönməkdə olan çırağın son güclü şölələrinin təzahürü imiş...

XX yüzilliyin tən ortasında - 1950-ci ildə "şeir-muğam beşiyi Nardaranda" (Hacı Ələmdar Mahir) Ələmdar Quliyev kimi işıqlı dünyaya göz açmışdı. Məktəb illərində ağlı-dərrakəsi ilə yaşıdlarını bir boy üstələsə də, üstünə vaxtsız düşən ailə-məişət qayğıları ali təhsil almasına imkan verməmişdi. Ancaq ağır zəhmət prosesindən oğurladığı hər bir dəqiqəni qənimət bilmiş, həmişə yanında gəzdirdiyi kitablardan, xüsusilə pərəstiş etdiyi Füzuli divanından bir an belə ayrılmamışdı. Fürsət tapdıqca şeir-sənət, muğam məclislərinin zəngin informasiya yükünü də acgözlüklə ciyərlərinə çəkmişdi. Fenomenal yaddaşı və fitri təhlil qabiliyyəti də klassik poeziyanın, irfan fəlsəfəsinin, muğam musiqisinin dərin bilicisi kimi yetişməsində az rol oynamamışdı.

Diplomatiyada "portfelsiz nazir" ifadəsi var. Ələmdar Mahiri "diplomsuz alim" adlandırmaq tamamilə doğru olardı. Elə bu arqumentlə də 60 illik yubileyinin keçirildiyi 2010-cu ildə o vaxt Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru olan akademik Bəkir Nəbiyevə müraciət etmiş, Ələmdar Mahirə İnstitutun fəxri doktoru diplomunun verilməsinə xahişmənd olmuşdum. Mərhum Bəkir müəllim ali təhsili olmayan adama fəxri diplom təqdim edilməsinə "talmudun" imkan vermədiyini desə də, Muğam Mərkəzində keçirilən yubiley tədbirində gözəl bir çıxış etmiş, Ələmdar Mahir yaradıcılığının bir sıra sirlərinin üstündən pərdəni götürmüşdü. (Allah hər ikisinə rəhmət eləsin!)

Akademik Vasim Məmmədəliyev demişkən: "Və əmma bəəd" hökmən gəlməliyik səkkiz il ərzində əvəzedilməz aparıcısı olduğu "Məclisi-üns"ə. O "Məclisi-üns"ə ki, beş il əvvəl mən də o ünsiyyətə qoşuldum və Hacının cazibə sahəsindən bir daha çıxa bilmədim. Böyük rus şairi böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğun haqqında: "Azərbaycan poeziyasının duzu, balı və çörəyi" epitetini işlətmişdi. Hacı Ələmdar Mahirə də Ana Televiziyamızın "Məclisi-üns" verilişinin "duzu, balı, çörəyi" demək olardı. Onda hər şey dərin idi: intellekti də, yumoru da, məhəbbəti də və hər şeydən öncə, gözlərindəki dərinlik bütün bunlardan xəbər verirdi.

Sən hali-dilin söyləməsən nola, Füzuli,

El fəhm qılır çaki-giribanını görgəc!

Əlbəttə, bir də dili - şirin, rəvan, məntiqi, dəlil-sübutlu, inandırıcı, sevdirici dili, dərinliyinin atributlarından biri kimi "rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar çəkən" dili hər ləhzə yoxluqdan bir varlıq yaradırdı.

Zəban dər dəhan, ey xerədmənd, çist:

Kelide dəre gənce sahebhonər!

Ço dər bəste başəd, çe danəd kəsi:

Ke couhərforuşəst, ya pilevər?

(Ağızda dil nədir, əya huşyar:

Hünər xəznəsi qapısına açar!

Qapı bağlı olsa, kim anlar ki bu

Cəvahir satandır və ya saxsıvar?)

Hacı Ələmdar Mahirin söz xəzinəsində cəvahir satılırdı və onun dili bu xəzinənin qapısını çox səxavətlə açırdı. O bir başqa sözdür ki, bu cəvahirlərin alıcısı olmaq da o qədər asan məsələ deyildi və hər kəsə də əlçatan deyildi bu qiymətli gövhərlər.

İncəliklərinin bütün nüanslarını indiyə qədər də tam anlaya bilmədiyim bir fikri var idi: elm və bilikdən söz düşəndə deyərdi ki, bir var bilik elmi, bir də var: elm biliyi. Düşünürəm ki, bunların hər ikisi onda var idi.

Söhbət ki, Hacı Ələmdar Mahirin elmindən düşdü, mərhumun 60 illik yubileyi münasibətilə yazdığım və mətbuatda dərc olunmamış, yalnız yubiley üçün tərtib edilən topluya düşmüş bir məqaləm də yadıma düşdü. Həmin məqaləni olduğu kimi diqqətə çatdırmaq istəyirəm.

“HACI ƏLƏMDAR MAHİRİN ELMLİ ŞEİRİ

"Elmsiz şeir əsası yox divar olur

və əsassız divar qayətdə bietibar olur."

Məhəmməd Füzuli

İnsan oğlu gözəlliyi anladığı gündən ona heyran olub və yəqin ki, ilk şeir də bu heyranlıqdan doğan bir çılğın fəryad şəklində doğulub. Və belə çıxır ki, insanı insan eləyən də elə onun təbiətində, ürəyində, beynində, içində gözəllik duyğusunun yaranmasından başqa bir şey olmayıb. O zamandan da əsl şairliyin məhək daşı kimi şeirdə gözəllik duyğusunun varlığı həlledici rol oynayıb, sanballı sözünü deyib. Böyük Cavid hər şeydən öncə dahi şair olduğundandır ki, "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir!" deyə hayqırırdı.

Ancaq bu da var ki, şairlərin bir qismi gözəlliyi, məsələn, necə ki, bülbül gülə baxıb vəcdə gələr və nalə çəkər, o cür tərənnüm eləyir; bir qismi də, elə bil ki, gözəlliyi bədii təhlil obyektinə çevirir, onun qabığını yarıb məğzini, mahiyyətini, mənasını göstərir. Bu ikincilər, şübhəsiz ki, Tanrı vergisi olan poetik istedadla gərgin intellektual zəhməti birləşdirən, Füzuli demişkən, "elmsiz şeirdən qalibi-biruh kimi tənəffür qılıb, bir müddət nəqdi-həyatını sərfi-iktisabi-fünuni-ülumi-əqli və nəqli və hasili-ömrünü bəzli-iqtisabi-fəvaidi-hikəmi və həndəsi qılmağın mürur ilə ləaliyi-əsnafi-hünərdən şahidi-nəzminə pirayələr mürəttəb qılan" sənətkarlardır.

Şəkkəri-Hindustan və şəkkəri-Mazəndəran...

Bunu, milyonlar üçün nəzərdə tutulmuş kütləvi istehlak malları ilə, seçilmişlərə ünvanlanmış yüksək sənət əsərlərinin müqayisəsi timsalında da təsəvvür etmək olar.

Nə yaxşı ki, klassik şeirimizdə Füzuli etalonu var və nə yaxşı ki, Füzuli etalonu Prokrust yatağı deyil. Mirzənin ruhu yəqin ki, məni bağışlar (Mirzə Fətəlini deyirəm), əgər desəm ki, Füzuli etalonu təkcə qəzəl şairləri üçün deyil, ümumilikdə ədəbi inkişaf üçündür; ədəbi geriləmə üçün deyil.

O bir ayrı məsələdir ki, sən ədəbi inkişaf deyəndə nəyi nəzərdə tutursan və ədəbiyyatdan nə gözləyirsən.

O da bir ayrı məsələdir ki, ədəbiyyatın özünə necə baxırsan? Kütləvi istehsal prosesi kimi, yoxsa xüsusi hazırlığı olan insanlar üçün nəzərdə tutulmuş məhdud auditoriyalı elitar sənət sahəsi kimi?

Bunlar çox qədim suallardır və bu problem barədə mübahisənin başlanğıcı var, sonu yoxdur. Ona görə də, daha "mətləbi uzatmadan" yazının başlığında işarə vurduğum məsələyə keçsəm yaxşıdır.

Hacı Ələmdar Mahirin elmi dərəcəsi yoxdur, ancaq o, gözəl ədəbiyyatşünas-alimdir. Xüsusən klassik ədəbiyyatımızın mahir bilicilərindəndir. Şəhriyar demişkən, "Gözəllərin axıra qalmışlarındandır".

Hacı Ələmdar Mahirin sənət titulu yoxdur - nə əməkdar incəsənət xadimidir, nə də xalq şairi. Ancaq o, fitri istedadı olan və bu istedadı elmlə birləşdirən gözəl şairdir. Bunu bilmək üçün onun bircə qəzəlini oxumaq yetərlidir. O "bircə qəzəli" burada örnək gətirirəm ki, bu qənaətimin boğazdan yuxarı olmadığı sübut olunsun:

Gah vüsalın müjdəsiylə can verər bimarə söz,

Gah verər peyğam hicrindən, salar azarə söz.

Dərdi-pünhanım sağalmaz gəlməsə səndən xəbər,

Xəstəyə bəzən dəvadən artıq eylər çarə söz.

Yüz bəla gəlsə məhəbbət vadisindən dönmərəm,

Mən bu yolda vermişəm bir məhliqa dildarə söz.

Tərifində az danışsam, ey gülüm, məzur tut,

Çünki yox bu qəddi-rənayə, bu gül rüxsarə söz.

Yüz nəsihət eyləsən də cahilə kar eyləməz,

Təsir etməz zərrəcə, hər kim desə divarə söz.

Tut sözü daim özündən artıq, ey şair könül,

Çünki Allah göndəribdir Əhmədi-Muxtarə söz.

Hər sözə meyl etmə, Mahir, salma qiymətdən sözü,

Çıxdı bir gün bəlkə qiymət almağa bazarə söz.

Klassik ədəbiyyatda çox geniş yayılıb söz mövzusundakı şeirlər. Bu da təbiidir, bədii əsərin, ədəbiyyatın canı elə sözdür. Və qəribədir ki, canın özü də elə sözdür, necə ki, böyük Füzuli deyib: "Can sözdür, əgər bilirsə insan; Sözdür ki, deyərlər özgədir can".

Mən burada Hacı Ələmdar Mahirin "söz" sözünü neçə mənada işlətməsi haqqında danışıb onun poetik ustalığından söz açmayacağam; fərasətli oxucu onsuz da bunu görməmiş deyildir. Əsas məsələ ondadır ki, sözü gedən şair sözün poetik-məntiqi imkanlarından yararlanmaq açarını əldə edib və bu mənada ustad şairlərin cərgəsinə daxil ola bilib. Əsil sənətkar üçün söz - meydandır və sən nə qədər çox söz bilirsənsə, onların müxtəlif məna çalarlarına uyğun olan kombinasiyalarını poetik məntiqə tabe edə bilirsənsə, bu meydan o qədər genişlənir və əl-qol atmaq üçün o qədər rahat olur.

Nahaq deyildi ki, hələ vaxtilə böyük Nizaminin özü də söz meydanının darlığından şikayətlənirdi. Ancaq darlıqda da ilham atını sağa-sola səyirdə bilirdi.

Əslinə qalanda, qəzəl janrında da sözün fiziki meydanı kifayət qədər dardır və bu darlıqda əl-qol atmaq üçün də yenə söz xiridarı, söz ustası olmaq lazımdır. Müəyyən mənada qəzəlxan şair bənnaya, memara da bənzədilə bilər. Heç təsadüfi feyil ki, qəzəlin forma elementi olan beytin hərfi tərcüməsi elə evdir. Necə ki, istedadlı bənna, memar, daşyonan ev tikərkən daşı, mərməri, kərpici bir-birinə elə bənd edir ki, arasından tük də keçmir; istedadlı şair də qəzəlin beytini, yəni evini qurarkən sözdən eynilə o cür istifadə edir.

Buna qəzəldə monolitlik prinsipi də demək olar. Bəs söz sənətkarı bu monolitliyə necə nail olur? Hər şeydən öncə sözşünaslıq elminə vaqifliyi sayəsində. Sözlərin məna çalarlarından maksimum səmərəli istifadə etmək sayəsində. Hər beyti mükəmməl məntiqi sillogizmə çevirmək sayəsində. Sözlərin ifadə etdiyi anlayış və hadisələrdəki incə təzadları uğurlu qarşılaşdırmaq sayəsində.

Hacı Ələmdar Mahirin yuxarıda örnək gətirdiyimiz qəzəlinin istənilən beytinə nəzər salsaq, bu "sayə"lərin əksəriyyətinin uğurla tətbiq olunduğunu görə bilərik. Məhz buna görədir ki, bu qəzəldə və haqqında danışdığımız şairin başqa poetik örnəklərində də şeirşünaslıq elminin qanun-qaydalarından və prinsiplərindən yerli-yerində istifadə olunduğunu görürük və həqiqi şeirin meyarı da elə budur.

Məsələn, elə birinci beytdə xoş xəbərlə xəstəyə can verən, bəd xəbərlə isə xəstələndirən söz arasında təzad yaradılır. İkinci beytdə həmin motiv davam etdirilir və sözün bəzən dərmandan da artıq sağaldıcı təsirə malik olması fikri irəli sürülür. Və beləcə yeddi beytin hamısında müəyyən bir bitkin məna ifadə edilir. Həm də bu məna bir qədər örtülü, bir qədər eyhamlı şəkildə olur və sözün sirrinə vaqif olan oxucu bu örtünü, pərdəni onun üzərindən götürərkən bütün parlaqlığı ilə müşahidə edib, estetik həzz duyğusu keçirir.

Deməli, ustalıqla qələmə alınmış bir qəzəlin oxu prosesi əslində müəyyən mənada evristik yolla gedir ki, bu da Füzulinin dediyi elmli şeirin qarşısında duran əsas tələblərdən biri, bəlkə də birincisidir.

Hacı Ələmdar Mahirin "Səadət intizarında" kitabına yazdığı "Eşq və iman şairi" adlı çox qiymətli ön sözdə ustad şairimiz və ağsaqqal söz adamımız Ənvər Nəzərli kitabdakı şeirləri və ümumiyyətlə Mahirin yaradıcılığını və şəxsiyyətini yüksək dəyərləndirir, əsas məziyyətlərini təhlil edir. Ancaq hörmətli ustadın bir fikri ilə razılaşa bilmirəm: "...Mahirin şeirləri bəzən nöqsan və qüsurlardan da xali deyildir. Bunlardan ən başlıcası bir sıra şeirlərində dilinin qəliz olması, izafət birləşmələrindən istifadə etməsi, hələ-hələ oxucunun başa düşə bilmədiyi rəmzi ifadələr, obrazlar, kökü müxtəlif hədis və dini rəvayətlərə söykənən fikirlər, müddəalar vardır ki, bunlar şeirə ağırlıq gətirir."

Bəli, elmli şeir elmli oxucu tələb edir və oxucu çalışıb kamilləşməli, şairin səviyyəsinə ucalmalıdır; nəinki şair elmini ataraq "hələ-hələ oxucunun" anlamağı xatirinə onun səviyyəsinə enməlidir.

"İncəsənət xalqa məxsusdur!" deyirdi bolşeviklər, ancaq xalq da incəsənətə layiq olmalıdır. Şeir şouya çevrilməməlidir. Və elmli şeir də heç vaxt şou elementi olmayacaqdır.

Sözümün sonunda bunu da deməyi vacib sayıram ki, Hacı Ələmdar Mahirin poetik yaradıcılığı klassik şeir ənənələrimizin davamında uğurlu addımlardan biridir.

Ancaq yenə bayaqkı sözümə qayıdıram ki, Hacı Ələmdar təkcə şair deyil, həm də alimdir və mən bir ədəbiyyatşünas kimi onun elmi əsərlərinin də nəşrini və alimlərimiz tərəfindən layiq olduğu qiymətin verilməsini gözləyirəm.

60 yaşın müdriklik zirvəsində yenə də "Səadət intizarında" olan "Məclisi-üns" dostum Hacı Ələmdar Mahirə bədii və elmi yaradıcılığında yeni-yeni uğurlar diləyirəm.

02. 05. 2009

P.S. Bu məqalənin yazılmasından altı aydan bir az artıq vaxt keçirdi ki, "Məclisi-üns"ün istedadlı ssenari müəllifi, dostumuz Yaqub Əliyev həmişəki kimi xoş bir xəbərlə mənə telefon açdı və bildirdi ki, noyabrın 10-da çəkiləcək məclisin növbəti sayı Hacı Ələmdar Mahirin 60 illik yubileyinə həsr olunacaq. Və mən bu dar macalda şair dostumun bir qəzəlini təzmin etməkdən yaxşı bir hədiyyə düşünə bilmədim.

Saqi, insaf elə, ver badəni, batdım getdim,

Tərpədə ta məni cingiltisi, yatdım getdim

mətləli qəzələ yazdığım həmin naçiz təzmin budur:

Mat gəlib yer yüzünə, mən elə maddım getdim,

Ömr bir addım imiş, mən də bir addım getdim.

Guya gəldim ki, sağış yövmünə iman qazanım,

İmana yetmədi əl, küfrü də daddım getdim.

Dedilər, çirkaba daş atma, batarsan - heyhat!

Bu qədim batdağa bir xırda daş atdım getdim.

Kim nikah bağladı, üç gündə təlağın verdi,

Bu nəvədsalə qızı mən də boşatdım getdim.

Bilmədim baş aparan çarx mənə rəhm etməyəcək,

O səbəbdən başımı başlara qatdım getdim.

Qıymadım yar qanına rəngi-həna yaxmaq üçün,

Saçı-saqqalı bəyaz rəngə boyatdım getdim.

Bu, qəzəldir, sözü, Teymur, çox uzatmaq yaramaz;

Mən də Mahir kimi söz ömrün uzatdım getdim.

07. 11. 2009."

Görkəmli ziyalı, klassik ədəbiyyatın mahir bilicisi, qeyrətli vətəndaş, Peyğəmbər aşiqi, Füzuli aşiqi Hacı Ələmdar Mahir 63 yaşın içində - elə Peyğəmbər yaşında, elə Füzuli yaşında bu fani dünyadan köç etdi.

Ölümdən qorxmurdu, çünki ölümü heçlik kimi deyil, bir yerdəyişmə, köç kimi qəbul edirdi. Onu da bilirdi ki, böyük sələfləri Nizami, Füzuli kimi onun da sənəti xalqın ürəyində, xanəndələrin dilində yaşayacaq. Nizaminin bu dahiyanə sözləri dilinin əzbəri, ölümsüzlüyün müjdəçisi idi:

Gizlənib özünü verməzmi nişan,

Hər beyti sənə min hikmət danışan?

Yüz il sonra sorsan: bəs o hardadır?

Hər beyti səslənər: burda, burdadır!

Hacı Ələmdar Mahirin varlığını, mənəvi ölümsüzlüyünü hər bir beyti ilə yanaşı "Mənim tanıdığım Füzuli", üçcildlik "Füzuli qəzəllərinin şərhi" kimi fundamental elmi əsərləri də təsdiq edəcək, şəhadət gətirəcək.

Teymur Kərimli

525-ci qəzet.- 2014.- 27 fevral.- S.8.