"Roman və zaman"

"525-ci qəzet"də dərc edilən roman haqqında diskussiyanın mətniylə maraqla tanış oldum. Aparılan söhbətlər 27 il bundan qabaq yazdığım və "Literaturnaya qazeta"da dərc olunmuş essemi mənə xatırlatdı. Azərbaycan dilində indiyəcən nəşr olunmamış bu mətni oxuculara çatdırmaq, çağdaş oxucularla roman haqqında fikirlərimi bölüşmək istədim. Onu da qeyd edim ki, sovet dövründə yazılmış və çap olunmuş bu essenin hər cümləsini, hər sözünü eyniylə saxlamaqla roman haqqında o vaxtkı fikirlərimin və ayrı-ayrı əsərlərə verdiyim qiymətləri indi də bütövlükdə təkrar edirəm. Yeri gəlmişkən, son vaxtlar verilən ədəbi sorğuda Yusif Səmədoğlunun klassik "Qətl günü" romanının birinci yerə çıxması məni çox sevindirdi. Deməli, bulaşıq zamanın bütün çalxantılarına rəğmən həqiqi dəyərlərə malik olan ölməz sənət əsərləri keçmişdə olduğu kimi, indi də layiq olduğu qiyməti alır. Və heç şübhəsiz, gələcəkdə də alacaq. Bu barədə o vaxtkı yazımın son abzasında gətirdiyim fikir, böyük Puşkinin fikri də bütün dövrlər üçün danılmaz həqiqətdir.

25.11.2014

Roman və zaman

Romandan danışaq. Əslində, burda nə var ki: onsuz da biz bütün ömrümüz boyu roman oxuyuruq və hər oxucu üçün, üstəlik, əgər həmin oxucu həm də qələm adamıdırsa, romanla "romanı" bütün mənəvi mövcudluğu boyu davam edir. Yeniyetməlik çağlarımızda biz "Kapitan Qrantın uşaqları", "Robinzon Kruzo", "Ayvenqo", "Üç muşketyor", "Tom Soyer və Heklberri Finn..."lə tanış oluruq. Gənclik illərində "Səfillər"i, "Ovod"u, "Polad necə bərkidi"ni özümüz üçün kəşf edirik. Bir qədər sonra Servantes, Svift, Tolstoy, Dostoyevski, Balzak kimi müəlliflərin klassik romanları mənəvi həyatımıza daxil olur və ömrümüzün sonunacan bizimlə qalır. Və hər ay - qalın, nazik jurnallarda, yaxud ayrı-ayrı kitablarda bizim və əcnəbi yazıçıların romanları ilə tanışlıq, üstəlik, Bulqakov, Platonov, Nabokov, H.Hesse, Muzil kimi necə deyərlər, bizə bir qədər gec gəlib çatmış müəlliflərin romanları...

Elə buradaca bir düyün əmələ gəlir. Əgər biz yuxarıda adlarını çəkdiyimiz, həmçinin xeyli sayda digər yazıçıların əsərlərini "roman" kimi müəyyənləşdiririksə, bu halda roman anlayışının konkret ədəbi janr kimi dəqiq çərçivələrini cızmaq səlahiyyətinə malik ola bilərikmi? Əgər "Tibo ailəsi" romandısa, "İtirilmiş zamanın sorağında" da romandı? "Forsaytlar haqqında saqa" romandı, "Uliss" də romandı? "Buddenbroklar" və "Proses" də romandı? Onları realizm və modernizm adıyla fərqləndirmək məsələnin olduqca sadə çözümü olardı. Amma bu halda "Ustad və Marqarita", "Yüz ilin tənhalığı" kimi qeyri-ənənəvi romanları hara yazaq? O cümlədən Erenburqun erkən, Katayevin ömrünün son dövründə yazdığı əsərləri? Əgər belə bir seçim aparılarsa, bu zaman deyək ki, Kafkanın həmin o "modernləşmiş" "Proses"i eyni zamanda faşizmin bütün özbaşınalıqlarını və dəhşətlərini açıb göstərən antitotalitar roman olduğu halda L.F. Selinin sırf ənənəvi realist üslubda yazılmış "Gecənin sonuna səyahət"i məğzi etibarilə olduqca mürtəce və antihumanist əsərdi. Böyük Şoloxov həyatı necə deyərlər, öz mövcud şəklində, olduğu kimi yaradır. XX əsr nəsrinin digər zirvəsi Folknersə, demək olar ki, hər şeyi - öz personajlarının düşüncəsini və dünyagörüşünü, hadisələrin məntiqi ardıcıllığını, hətta vaxtın özünü belə sanki cövhərləşdirir, konsentrə edir. Qorkidə zaman öz qanunauyğunluğu və ardıcıllığıyla axıb getdiyi halda, M.Prustda vaxt sanki eynilə mikroskop altında olduğu kimi donub qalır, Dos Passosda günün qəzet xronikası kimi əks olunur, Markeçdə isə yüz il boyu dartılır. Və bütün bunlar hamısı şübhəsiz ki, romandı...

Bəs keçmiş əyyamlarda necə? Bəlkə yalnız "Qızıl eşşək" və "Qarqantua və Pantaqruel" deyil, "Bibliya", "İliada" "Odisseya" ilə birlikdə, "Şahnamə", "Kitabi-Dədə Qorqud", protoierey Avvakumun əsərləri də romandı? Mən hələ müəllifin öz iradəsiylə roman kimi təqdim etdiyi "Yevgeni Onegin"i demirəm.

Geniş mənada və anlamda götürsək, roman tarixin müxtəlif dönəmlərində dünyanın epik mənzərəsini və fəlsəfəsinin məğzini dövrün tələbinə uyğun daha əhatəli, qlobal və universal şəkildə əks etdirən nadir ədəbi janrdı. Bu məqamda onun nəsrlə, yoxsa nəzmlə yazılması, konkret süjetə, fabulaya malik olub-olmaması, yaxud fəlsəfi-nəsihətvari mətnlərlə ifadə edilib-edilməməsi (müasir dillə desək, essevari yazılıb-yazılmaması) o qədər də önəmli deyil. Əgər bu məntiqə istinad etsək, bu zaman müasir romanın forma rəngarəngliyinin izahını onun tarixi "qan yaddaşı"nda axtarıb tapmaq olar.

Və bu halda söhbət romanın bir janr kimi böhranından yox, onun rəngarəngliyinin, imkanlarının müəyyən qədər tükənməsindən gedə bilər. Roman isə daha geniş anlamda nə qədər ki, insanın dünyanı və yer üzündə öz şəxsi yerini anlamaq və dərk etmək tələbatı mövcud olacaq, gerçəyi əks etdirmək baxımından ən əhatəli bədii ədəbiyyat növü kimi yox ola bilməz. Roman sadəcə, xüsusiyyətləri, xarakteri, dövrün tələbi, onun sosial, estetik kriteriyaları baxımından görüntüsünü dəyişə bilər.

Bugünkü nəsrin, xüsusən də hal-hazırda yalnız ədəbi deyli, digər səpgili müzakirələrin də mərkəzində duran elə həmin o "Kədərli detektiv"in nümunəsində bu, açıq-aydın təzahür edir. Astafyev nəsrinin çox ustalıqla canına hopmuş sənədlilik elementlərinin bəzən müəllifin qüsuru kimi qələmə verilməsi qəribə görünür. "Kədərli detektiv"də, o cümlədən müasir ədəbiyyatın digər nümunələrində olan sənədlilik əlamətləri heç də dəb xətrinə, yaxud müəllifin üslub yaratmaq həvəsiylə bağlı deyil. Bu, dövrün havasıyla bağlı məqamdı, həqiqəti canlı, konkret, təhrifsiz izah etmək, həqiqəti ümumi deyil, birbaşa, ilkin qiyafəsində demək, yaxın keçmişin "həyat bir şey, ədəbiyyat başqa şeydi" təlqiniylə itmiş, haçalanmış, qeyb olmuş oxucu inamını qaytarmaq cəhdidi.

Şəxsən mən hansısa gerçək həyat hadisələrini, yaxud ağır tale hekayətlərini danışıb əlinə qələm alandan sonra faktları tanınmaz dərəcədə dəyişən o qədər yazıçı görmüşəm ki. Əlbəttə, mən bədii ümumiləşdirmənin, yaradıcı təxəyyülün, tipikləşdirmənin və s. əleyhdarı kimi görünmək istəmirəm. Bu halda mənim üzərimə hardasa az qala bütün dünya ədəbiyyatının inkarçısı rolu düşərdi. Bir də ki, sənədlilik özü də hələ həqiqətin təminatçısı, yaxud xəstəliyin dərmanı demək deyil. Faktın özünə də ürəyin istədiyi qədər ayrı məna qata, onu tamamilə dəyişə bilərsən. Amma burda söhbət axı, əsl sənətkardan, faktı bədii nəsrin canına hopdura bilən sənətkardan gedir: daha dəqiqi sənədlilik və sırf təxəyyülün qovşağında romanın forma axtarışlarına çıxan sənətkardan. Düşünürəm, bu axtarışları mövcud tarixi dönəmdə bizim sosial gerçəkliyin məğzi diqtə edir. Və bizim günlərdə roman layiqli nümunələrində Zamanın özünü əks etdirir.

İndi isə gəlin, Zamanın özü haqqında düşünək. Zaman özü tarixi kateqoriya və metafizik fenomen kimi nə deməkdir? Ümumiyyətlə, Zaman məhz yaranışın metafizik fenomeni kimi mövcuddurmu? Bəlkə Zaman yalnız bizim onun barəsində təsəvvürlərimizdən ibarətdi? Biz vaxtı saatın əqrəbləri və təqvimin vərəqlərindən kənarda necə müəyyən edə bilərik? Planetimiz öz dövrəsini vurub gündüzləri, gecələri ayırır, ilin mövsümlərinin sıralamaları, Günəşin və kainatda olan bütün səma sistemlərinin yerdəyişməsi baş verir, aypara Ay olur, torpağa düşən toxumlar otlara, güllərə, çörəyə çevrilir, uşaq böyüyür, böyük qocalır. Bütün bunlar Zaman içərisində baş verir. Bəli, elədi, amma bütün bunlar axı mahiyyətin özü yox, mahiyyəti ölçənlərdi. Bəlkə elə biz həqiqətdə olmayan bir şeyi ölçüyə salırıq. Zaman metafizik mənada, nəsə dolayısı göstəricilərlə müəyyənləşən dəyişiklər, yaranışlar, inkişaflar, ölümlər-yəni, hərəkət deməkdi. Yaxşı, bəs əgər zaman özü hərəkət etmirsə, necə? Bəlkə elə Zaman kainatın əbədi donmuş fenomenidi? Demək onda Keçmiş, İndi, Gələcək eyni vaxtda mövcuddu. Və bütün canlı məxluqlar, planetlər, ulduzlar, onun - Zamanın içində, boşluqda olduğu kimi otaqdan otağa, şəhərdən şəhərə, bir müstəvidən o birinə hərəkət edirlər. İlğımvari Zaman isə mövcudluğuyla, məğziylə bizim həyati fəaliyyətimizə, görüntülərimizə özünün müəyyən dayaqlarını verir. Və əgər Zamanın bu xüsusiyyətləri bizim idrakımız daxilində olsa və bunu sənətdə əks etdirə bilsək, Keçmişi, İndini, Gələcəyi kinodakı kimi montaj edib heyrətamiz zaman inversiyalarıyla ən həssas roman alınar və bu, tamamilə realist əsər kimi qəbul olunar.

Yeri gəlmişkən, bütün sənətlər arasında romana ən yaxını olan kino bu nadir imkana - Zamanla manipulyasiya etmək, onu irəli-geri axmağa məcbur etmək, saxlamaq, dondurmaq, ləngitmək, tələsdirmək imkanına malikdi. Təsadüfi deyil ki, Yuri Bondaryevin kinematoqrafçıların həyatından bəhs edən "Oyun" romanında müəllif bu "kino fəndlərindən" geninə-boluna istifadə edir.

Zahiri gerçəklik kimi təxəyyülün məkanı - ötənlərin Yaddaşı, indinin birbaşa dərki, arzular, fantaziyalar, gələcək barədə gümanlar da realdı. Keçmiş artıq bizim şüurumuzdadı, İndi və Gələcək isə eyni müstəvidə qərar tutub. Biz eynilə İndiki zaman müstəvisində yaşadıqlarımız kimi eyni aydınlıqla və ayıqlıqla Gələcəyi təsəvvür edə və Keçmişi xatırlaya bilərik. Zamanın maşınını icad eləməyə lüzum yoxdu, çünki o maşın lap əzəldən mövcuddu. Biz öz təxəyyülümüzün hüdudları, daha doğrusu, hüdudsuzluğu çərçivəsində Zamanla geri və irəli səyahət edə bilərik. Roman onun yaradıcısının Zaman üzərində hakimi-mütləqliyidi. O, Zamanın mövcud olmuş, bitmiş, donub qalmış gerçəkləri üzərində, subyektiv Zaman çərçivəsində öz yeni reallığını yaradır, xüsusi ritmi olan, sıxılmış, yaxud fasilələrlə zəngin dəqiqələrin, saatların, illərin, əsrlərin Zamanını yaradır. Adət etdiyimiz Dünən, Bugün, Sabah ardıcıllığının olmadığı, yalnız dəyişilməz Həmişənin (yaxud, Heç Vaxtın) hökm sürdüyü Zaman.

İnsan və Zaman: bu, sonsuz modifikasiya və tükənməz variantlarıyla birlikdə romanın yeganə mövzusudu. İnsan Zamanın içində. İnsan Zamandan kənarda. Folknerdə olduğu kimi Zamanla çəkişmədə. Prustda olduğu kimi, ötən Zamanın təfərrüatları. Bulqakovda olduğu kimi, paradoksal Zaman. Bibliya süjetlərindəki real Zaman və müasir süjetlərdəki irreal Zaman. Aytmatovun "Əsrə bərabər gün" romanında mifoloji, real və fantastik Zamanların qovşağı. Tamam yeni bir nümunə, mənə doğma olan Azərbaycan nəsrindən - Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanı. Üç zaman: XVIII əsr, son yüzilliyin 30-cu illəri və bizim günlər romanda, necə deyərlər, "paritet" əsaslarla iştirak edir. Bu xronoloji hissələrin heç birini ayrı-ayrılıqda müstəqil qəbul etmək mümkün deyil, onlar tam halda talelər və hadisələr, özbaşınalıqlar və xeyirxahlıqlar, zorakılıqlar və mənəvi dəyərlər haqqında müəllif fikri kimi bir-birlərini izah edir və bir-birləriylə vəhdət yaradırlar.

Əlbəttə ki, "İnsan və Zaman" digər ədəbi janrların da, ümumilikdə incəsənətin əsas mövzularındandır. Amma nümunə gətirsək, deyək ki, poeziyada mənzərə lirikası, təsviri sənətdə natürmort, yaxud simfonik musiqidə insan faktoru yalnız müəllif başlancığı, müəllif təxəyyülü, yaxud ovqatı kimi iştirak edirsə, personajsız romanı, yaxud ən azı bir personajı belə olmayan romanı (həmin personaj müəllif özü də ola bilər) təsəvvür etmək çətindi.

Bu mənada, roman özünün geniş anlamında, insan taleyinin, yaxud düşüncəsinin bir Zaman ölçüsünə çevrildiyi janrdı. Romanda Zaman insanın içindən keçməyə məhkumdu. Və fikrimcə, əsasən ümumi götürülən bu təyinat romana bütün müxtəlifliyi və rəngarəngliyi ilə ən uyğun gələnidi.

Bəlkə də ümumilikdə daha çox qəbul olunan fərq realizm və modernizm arasında yox, realizmin özündə-İnsanı Zaman içində əks etdirən realizmlə, Zamanı İnsanın İçində axtaran realizm arasındadı. İnsanı bəzən ona düşmən olan zamanla ziddiyyətdə, çətinliklərlə qarşıdurmada təsvir edən parlaq romanlar az deyil. Amma insanın öz içində baş verən Zamanla ziddiyyətləri təsvir edən parlaq romanlar da kifayət qədərdi. Mənim təbii ki, sırf subyektiv fikrimcə, müasir ədəbiyyatda bu tip təsvir az işlənsə də, heç də birincidən az əhəmiyyətli deyil. Böyük sovet ədəbiyyatına şərəf gətirən həmişə onun ayıqlığı və sayıqlığı olub. Konyuktura kampaniyalarının ən çətin dönəmlərində belə ölkənin əsl ədəbi yaradıcıları hər şeydən öncə dövrün ayıq-sayıq bədii şahidləri kimi çıxış etmiş, gerçəyə şərəfli, dürüst, vicdanlı nəzərlərlə baxmışlar. Məhz bu əsərlərə istinad etməklə, gələcək nəsillər bizim dövr barədə mühakimə yürüdə, obyektiv, sağlam nəticələrə gələ bilərlər. Bu məsələdə gəlin, özünün ən ali təzahürlərində zamanın sınağına tab gətirə bilən, mənəvi missiyasına, etik və estetik ləyaqətinə, xəlqi vicdanına xilaf çıxmayan rus və bütün sovet ədəbiyyatının mərdliyini və kişiliyini xüsusi qeyd edək.

Bununla yanaşı, ədəbi həyatımızın insanın daxili aləminin qaçılmaz olan dramatizm, ziddiyyətlər, düyünlərlə dolu təsvirinə qadağa qoyduğu həmin o ağrılı dövrləri də unutmaq olmaz. Hər hansı daxili tərəddüd bizim cəmiyyətə gərəksiz "refleksli fərd" damğasıyla kəndardan içəri buraxılmırdı. İnsanın öz daxili aləmini dərk etmək cəhdi öz içində qurdalanmaq həddində damğalandı, emosional narazılıq, insanın tənhalığı, həyatda öz yerini tapa bilməməsi mövzuları sosial cəhətdən şübhəli, hətta təhlükəli kimi qələmə verilirdi. Bu mənada, təbii ki, adiləşdirilmiş, rəngsizləşdirilmiş, havası alınmış, distilə olunmuş bədii obrazların real insanlara heç bir oxşarlığı yox idi. Odur ki, bu cür doqmatik normativlərlə prokrust yatağına yerləşdirilən ədəbiyyat mürəkkəb həyatı bütün həqiqi möhtəşəmliyi və qaçılmaz faciələrilə birlikdə deyil, yalnız gerçəyin müəyyən icazəli tərəflərini təsvir edə bilərdi. Sanki bu yer üzündə ölüm, yaxınların itkisi, sağalmaz xəstəliklər, qarşılıqsız məhəbbət, intiharlar, ağrılar yerli-dibli yoxmuş.

İnsan hər gün, hər saat dünyayla üz-üzədi - gah onu qəbul, gah rədd edir, onu dəyişir, müşahidə edir, sevinir, ümidsizliyə qapılır, yaxud da onunla mübahisəyə qalxır. Amma bütün döyüşlər arasında ən uzunu, ən müdhişi və çətini insanın öz-özüylə, öz məniylə, yanğısı sönməyən şöhrətpərəstliyi ilə, təmin olunmamış iddialarıyla, qorxaqlığı, paxıllığı, mənəvi tənbəlliyi, biganəliyi, özünəqapalılığı, aldanışları, illüziyaları ilə mübarizəsidi.

Mən " insan tənqidi özündən başlamalıdı" kimi kifayət qədər aktual, işlək və ciddi çağırışı eşidəndə düşünürəm ki, əslində bu elə XIX əsrin bütün nəhəng rus romanlarını qidalandıran mənəvi özünütəkmilləşdirmə ideyasıdı. Amma nədən başlamalı - ayrı-ayrılıqda hər bir insanın davranışına müəyyən qədər təsir edən mühiti dəyişdirməkdən, yoxsa daxilən təmizlənib mühiti də yaxşılığa doğru dəyişməyə çalışacaq insanın özündən? Mənə elə gəlir ki, bu, qətiyyən sxolastik məsələ deyil, öz-özlüyündə bizim bugünkü ictimai müzakirələrin özülündə duran məsələdi. Həlli mümkün olmasa da bu sual ilk növbədə bədii ədəbiyyatın qarşısında dayanmalıdı.

Biz keçid dövründə yaşayırıq və dəyişikliklərin əsas, köklü elementi insan faktoru olmalıdı.

Ola bilsin, yalnız əsl ədəbiyyat mənəvi aləmə münasibətdə özünün təbiətindən gələn nəcibliyi ilə insanı, onun "mənini" zorlamadan dəyişə bilər. İnsan məninə qarşı zorakılıq, onun necə deyərlər, direktiv qaydada qan yaddaşıyla bağlı minillik psixoloji mirasını, ruhsal aləmini ciddi-cəhdlə dəyişmək təşəbbüsü heç bir yaxşı nəticə verə bilməz. Bu "seleksiya" üsuluyla, olsa-olsa, yalnız bir şey fikirləşib, başqa şey deyib, üçüncünü həyata keçirən riyakar tip peyda ola bilər.

Zamanı tarixi kateqoriya kimi insanlar müəyyənləşdirir və onun çağırışına da yalnız insanlar cavab verə bilərlər. İnsanların isə mənəviyyatını əsaslı dərəcədə ədəbiyyat formalaşdırır. Oxucuda inamı yalnız onun özü haqqında həqiqəti deyən roman yarada bilər-zahiri və daxili həyatı, ruhunun yaşantıları haqqında həqiqətləri ortaya qoymaqla... Müasir oxucuya Zamanı yalnız vaxt axını, gündəlik hadisələr müstəvisində yox, Yaddaş və Tarix, Arzu və Gələcəyə Ümid müstəvisində izah edən romanlar lazımdı.

Unutmayaq ki, təkcə əsr yox, həm də minillik başa çatır. Və yəqin ki, özündə onilliklərin təcrübəsini ümumiləşdirərək yazılmış və ya bundan sonra yazılacaq əsərlər zəmanəmizin ən nəhəng romanları sayılacaq. Bu qeydlərimi öz dahiliyi çərçivəsində Zamanı Əbədiyyət müstəvisində təqdim edən Puşkinin sözləriylə yekunlaşdırardım: "Keçmişə hörmət - aqilliyi cahillikdən fərqləndirən cəhət bax budu... Yalnız bugünün qarşısında quyruq bulayıb, keçmişə hörmət etməmək alçaqlıq, əclaflıq və nadanlıqdı".

"Literaturnaya qazeta"

7 yanvar, 1987-ci il.

ANAR

525-ci qəzet.- 2014.- 28 fevral.- S.7.