Muğam sənəti – milli
mədəniyyətimizin şöhrət çələngi
Muğam sənəti hələ qədim zamanlardan Azərbaycan xalqının mədəni ənənələrində və tarixində dərin köklərə malik
olan,
ölkənin professional musiqi mədəniyyətinin
şifahi irsində mühüm yer tutan incəsənət sahəsidir.
Muğam sənətini Azərbaycanın milli mədəni kimlik vəsiqəsi hesab etmək də yerinə düşər. Ümumən
Şərq musiqisinin ortaq ənənələrini
təşkil edən İran dəstgahları, özbək-tacik şaşmakomları,
uyğur mukamları,
hind raqaları, ərəb nubaları
və türk təqsimlərini Azərbaycan
muğamı ilə qohum adlandırmaq olar. Lakin muğam sənətinin
köklərinin Azərbaycana
bağlı olması
ölkəmizdə bu
sənətin daşıyıcılarının
sayı, eləcə də şair və bəstəkarlarımızın,
rəssam və heykəltəraşlarımızın tükənməz ilham mənbəyi olması, milli mədəniyyətdəki
mühüm mövqeyi
ilə öz təsdiqini tapır.
“Muğam” termini Azərbaycan musiqisində eyni zamanda lad, melodiya və janr kateqoriyalarını ifadə edir. Bu termin lad mənasında
təxminən yeddi əsrdən bəri mövcuddur. Muğam
Azərbaycandakı bütün
xalqlar və etnik qruplar arasında populyardır.
Muğam
sənəti hazırda
milli musiqili-poetik incəsənətin əsas
sahəsi kimi üç növdə – muğam dəstgahları,
kiçikhəcmli muğamlar,
zərbi muğamlarda təşəkkül tapıb.
Klassik poeziya janrı olan qəzəl muğamlarda ifa olunan əsas
şeir formasıdır. Ancaq qoşmalar,
bayatılar və başqa şeirlər də muğam üstə ifa olunur. Xanəndələr
Azərbaycan şairlərindən
Nizami, Xaqani, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif, Natəvan, Seyid Əzim, Əliağa Vahid və digər
söz ustadlarının
yığcam əsərlərini
ayrı-ayrı muğam
şöbə və
guşələrində səsləndirirlər.
XIX əsrin II yarısında
Bakı, Şamaxı,
Şuşa kimi iri mədəni
mərkəzlərdə müxtəlif
şəxslər – görkəmli
şair və musiqiçilər, mədəniyyət
hamiləri – mesenatlar,
eləcə də zadəganlar muğam məclisləri təşkil
edirdilər. Belə muğam məclisləri
əksər hallarda əsl musiqi məktəbinə çevrilirdi
və muğamsevərləri
bir yerə toplayırdı. Belə
muğam məclislərindən
Şuşada “Nəvvabın
məclisi”, Şamaxıda
“Mahmud ağanın dərnəyi”,
Mir Möhsün Nəvvabın
məclisi, Xarrat Qulunun məktəbi, Məşədi Məlik Mansurovun salonu, Şamaxı muğam məclislərinin adını
çəkə bilərik.
Muğam sənəti XX əsrdə
formalaşan Azərbaycan
professional bəstəkarlıq məktəbinin görkəmli
nümayəndələrinə ilham verən tükənməz qaynaqdır. 1908-ci ildə
dahi Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycanda
və Şərqdə ilk opera olan “Leyli və
Məcnun” əsərini
məhz muğamlar üzərində qurmuşdu.
Muğam-opera
janrının ardınca
simfonik və xor muğamları, sonata-muğam, caz-muğam nümunələri də
yaradıldı və
böyük uğur qazandı.
Çağdaş Azərbaycan musiqisində
7 əsas, 3 köməkçi
muğam var. Əsas muğamlar “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”,
“Şüştər” və
“Humayun”, köməkçi
muğamlar isə “Şahnaz”, “Sarənc” və “2-ci növ Çahargah”dır. Azərbaycan professional musiqisinin görkəmli nümayəndəsi Üzeyir
Hacıbəyov XX əsrdə
Şərq musiqisi və muğam nəzəriyyəsinə dair
əsas fikir sahiblərindən biri kimi tanınır. Muğam dəstgahları bunlardır: “Rast”, “Mahur-Hindi”, “Orta-mahur”, “Bayatı-qacar”, “Şur”, “Segah”, “Zabul-segah”, “Mirzə Hüseyn segahı”, “Şüştər”,
“Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”,
“Hümayun”.
Azərbaycan muğam sənəti adı tarixə düşmüş görkəmli
ifaçılar yetişdirib. Onlardan Mirzə Səttar, Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Əbülhəsən xan
Azər İqbal, Mirzə Muxtar Məmmədzadə, Cabbar
Qaryağdı oğlu,
Ələsgər Abdullayev,
Əbdülbaqi Zülalov,
Ağasəid Ağabalaoğlu,
Mirtağı Mirbabayev,
Məcid Behbudov, Keçəçi oğlu
Məhəmməd, İslam
Abdullayev, Məşədi
Məmməd Fərzəliyev,
Hüseynqulu Sarabski, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Bülbül, Zülfü
Adıgözəlov kimi
daha parlaq adları qeyd edə bilərik. Keçmişin daha parlaq sazəndələri
sırasında tarzənlər
Mirzə Sadıq Əsəd oğlu, Mirzə Fərəc Rzayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Şirin Axundov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Mirzə Mansur Mansurov, Qurban Pirimov, Bakıxanov qardaşları, Paşa Əliyev, Firuz Əlizadə, kamançaçılar
İsmayıl Talışinski,
Qılman Salahov, qarmonda ifaçı Abutalıb Yusifov, Kəmrabəyim, Əhəd
Əliyev, Kərbəlayi
Lətif, Teyyub Dəmirov, zurnaçı
Əli Kərimov daha çox şöhrət qazanıblar.
Sovet dövründə də muğam sənətini xanəndələr Əbülfət
Əliyev, Qulu Əsgərov, Nəriman Əliyev, Həqiqət Rzayeva, Yavər Kələntərli, Zəhra
Rəhimova, Cahan Talışinskaya, Fatma Mehrəliyeva, Rübabə
Muradova, Şövkət
Ələkbərova, Töhfə
Əliyeva, Hacıbaba
Hüseynov, Yaqub Məmmədov, tarzənlər
Əhsən Dadaşov,
Bəhram Mansurov, Baba Salahov, Kamil Əhmədov, Hacı Məmmədov, Həbib Bayramov, Məmmədağa
Muradov, Əmirulla Məmmədbəyli, Xosrov
Məlikov, Adil Gəray, Ənvər Mansurov, kamançaçılar
Qılman Salahov, Tələt Bakıxanov,
Elman Bədəlov, Ədalət
Vəzirov, qarmonçular
Lətif Əliyev, Abutalıb Yusifov, Əhəd Fərzəli oğlu, Məşədi Əli, Teyyub Dəmirov, xalq musiqi ifaçıları
Nadir Axundov, Ağasəf
Seyidov, Firuzə Zeynalova qoruyub saxlayıb və inkişaf etdiriblər.
Xanəndələr İslam Rzayev, Arif Babayev,
Əlibaba Məmmədov,
Canəli Əkbərov,
Ağaxan Abdullayev, Alim Qasımov, Mənsum İbrahimov, Səkinə İsmayılova,
Qəndab Quliyeva, Mələkxanım Əyyubova,
Zabit Nəbizadə, Zahid Quliyev, tarzənlər Ağasəlim
Abdullayev, Vamiq Məmmədəliyev, Möhlət
Müslümov, Firuz Əliyev, Sərvər İbrahimov, kamançaçılar
Habil Əliyev, Mirnazim Əsədullayev, Şəfiqə Eyvazova, Fəxrəddin Dadaşov kimi ifaçılar və pedaqoqlar da Azərbaycan muğam ifaçılığı
mədəniyyətinə böyük
töhfələr verən
sənətkarlardandır.
Tarixin müxtəlif dönəmlərində muğamla bağlı bir çox əsas faktlar var: 1902-ci ildə Azərbaycan muğam musiqisindən ibarət ilk səsyazma valı buraxılıb.1971-ci ildə
UNESCO 50 albomdan ibarət
olan “Dünya ənənəvi musiqisinin
antologiyası” kolleksiyasına
“Şərqin musiqi antologiyası” seriyasında
çıxan “Azərbaycan
musiqisi” plastinkasını
daxil edib. 1975-ci ildə Azərbaycan
muğamları UNESCO xətti
ilə “Musiqi mənbələri” seriyası
üzrə yayılıb.
1979-cu ildə Azərbaycan
muğamı Andrey Tarkovskinin
bütün dünya ekranlarını dolaşan
“Stalker “ filmində səsləndirilib.
1999-cu ildə Azərbaycanın dahi muğam ifaçısı
Alim Qasımov UNESCO Beynəlxalq Musiqi Şurasının birinci mükafatını qazanıb.
2006-cı ildə Heydər
Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə
ənənəvi Muğam
Televiziya Müsabiqəsinə
start verilib, iki il sonra
yenə də adıçəkilən fondun
təşəbbüsü ilə Azərbaycan muğamlarına həsr olunmuş “Muğam ensiklopediyası” kitabı
nəşr edilib. 2009-cu ildə Heydər
Əliyev Fondu və Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının
təşəbbüsü ilə hər iki ildən bir keçirilən “Muğam aləmi” Beynəlxalq Festivalı,
festival çərçivəsində Beynəlxalq Muğam Müsabiqəsi təşkil
olunub. 2009-cu ildə UNESCO və
İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü
ilə Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi tikilərək
istifadəyə verilib.
2008-ci ildə UNESCO Azərbaycan
muğamını “bəşəriyyətin
şifahi və mənəvi irsinin şedevrləri” siyahısına
daxil edib və bununla da muğamın bədii təkrarolunmazlığını
və dünya mədəniyyəti üçün
dəyərini təsdiqləyib.
Heydər Əliyev Fondunun muğamla bağlı müntəzəm həyata
keçirdiyi layihələr
bu sənətin son dövrlərdə dünyada
daha da məşhurlaşmasına
səbəb olub. Bu yöndə fəal təbliğatın nəticəsi
olaraq, 2003-cü ildə
UNESCO milli musiqimizin təməl daşını
– muğamatı “Bəşəriyyətin
qeyri-maddi irsinin şah əsərlərindən
biri” elan edib. Muğama verilən böyük
dəyər, sözsüz
ki, musiqinin bu sahəsində çalışan sənətkarlara
ruh yüksəkliyi verir, onlar dünyanın
aparıcı konsert salonlarında muğam sənətinin nümunələrini
böyük şövqlə
səsləndirirlər.
Azərbaycanda və dünyada muğam sənəti indi özünün yeni yüksəliş dövrünü yaşayır,
xüsusən Heydər
Əliyev Fondunun təşəbbüsü və
dəstəyi ilə keçirilən beynəlxalq
müsabiqələr bu
sənətin inkişafına
güclü təkan verir.
S.ABDULLAYEVA
525-ci qəzet.-2014.-19 iyul.-S.25.