"Sizi xatırlayarkən"
Yazıçı tənqidinin
yaradıcılıq üfiqləri
İlyas Əfəndiyev
- 100
Xalq
yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yeddi cildlik
"Seçilmiş əsərləri"nin
VII cildinə daxil edilmiş məqalələrilə
tanış olduqca onların əhatə etdiyi mövzu -
problem dairəsinin miqyasına heyrət edirsən (nəsr,
poeziya, dramaturgiya, ədəbi tənqid, teatr, səhnə həyatı,
musiqi, kino sənəti, milli mətbuat, yeni əlifbaya
keçid və milli mənliyimiz, ana dilinə münasibət:
"ikidilli", "rusdilli" məfhumları və s.).
Yarıməsrlik nəhəng bir dövrü əhatə
edən bu müxtəlif səpkili yazıların mayasında
dərin milli təəssübkeşlik və bununla
bağlı qədirbilənlik hissi durur.
Bəri
başdan yazıçının qeyd olunan məqalələri,
esselərinin
ümumilikdə tədqiqi ilə bağlı
maraqlı təşəbbüsləri qeyd etmək istərdik
(Y.İsmayılovun məlum monoqrafiyasının müvafiq fəsli,
A.Tahirlinin "İ.Əfəndiyevin publisistikasi"
kitabı, Y.Qasımovanın yaxınlarda müdafiə etdiyi
"İlyas Əfəndiyevin bədii publisistikası"
dissertasiyası). "Publisistika"ya müəlliflər
yuxarıda qeyd edilən bütün sahələri aid edirlər,
hərçənd ədəbi tənqid, zənnimizcə,
müstəqil sahədir.
Ədəbi tənqidin sərhədlərini bir qədər
fərqli gördüyümüzdən diqqətimizi
yazıçının məhz bu sahədəki zəngin təcrübəsinə
yönəltmək istərdik.
İlyas Əfəndiyevin qeyd olunan sahədəki fəaliyyətinin
M.F.Axundovdan başlayan "yazıçı tənqidi" ənənəsinin
ən məhsuldar təcrübələrindən olduğunu
desək, düşünürük ki, yanılmarıq.
Ədibin 1940-1993-cü illər ədəbiyyatını
əhatə edən müntəzəmliklə,
ardıcıllıqla seçilən yazılarında
yarıməsrlik Azərbaycan ədəbi prosesinin mənzərəsi
ən müxtəlif hadisələri, faktları, simaları
ilə göz önündə canlanır. Göründüyü
kimi söhbət əksərən sovet dövrü ədəbiyyatından
gedir. Amma məsuliyyətlə deyə bilərik ki, bu
dövrə aid heç bir yazıda (40-50-60-cı illər?!),
hansında ki, söhbət yeni dövlət quran insanı əks
edən ədəbiyyatdan gedir, bir dəfə də olsun
"sosialist quruculuğu", "sovet insanı",
"sovet xarakteri", "kommunist əxlaqı" və s.
kimi ifadələrə rast gəlinmir. Hətta "Komsomol
poeması" kimi əsəri səciyyələndirərkən
(Səməd Vurğunun vəfatı ilə bağlı
"Onu xatırlayarkən" adlı yazı) poemada "həyatın
sərt üzü", "vuruşların
amansızlığı"nı doğru, aydın təsvir
edildiyini qeyd edən müəllif Cəlal və Gəray bəyin
son toqquşması epizodunu misal gətirərək bu səhnənin
reallığı, təbiiliyi doğurduğu hisslərdən
danışır və şairin işlətdiyi ifadələrin
xalq ruhundan, canlı xalq dilindən gəldiyini
vurğulayır. Çünki poetik əsərin
təhlili ilk növbədə şeiriyyata, bədiiliyə
ünvanlanmalıdır.
İstinad etdiyimiz yazı, qeyd olunduğu kimi, "Onu
xatırlayarkən" adlanır. Və bununla
bağlı qeyri-ixtiyari yazıçının S.S.Axundovun 90
illiyi münasibətilə yazdığı "Sizi
xatırlayarkən"i yada düşür. "Siz", "Sizin" sözləri ilə
başlanan abzaslarda böyük maarifçinin xidmətlərini
qeyd edir, onun ruhuna müraciət edərək qədirbilən
xələfləri adından ona ehtiramını bildirir.
Elə bu yerdə İlyas Əfəndiyevin ədəbi-tənqidi
yazılarının janrı məsələsinə toxunmaq
yerinə düşər. Tanış olduğumuz 100-ə
qədər yazıları şərti olaraq tənqidi məqalə,
resenziya, icmal, ədəbi portret, açıq məktub, esse
(bura yazıçı haqqında söz də aiddir, məs.,
B.Vahabzadənin aldığı mükafat münasibətilə
"Şairin lirası" adlı orijinal yazı), xatirə,
vida (məs., R.Rzanın ölümü ilə bağlı) və
s. kimi təsnif etmək olar.
İlyas Əfəndiyevin ədəbiyyatın bu və
ya digər məsələlərinə, ayrı-ayrı ədiblərə
həsr etdiyi məqalələrində, bir qayda olaraq, tənqidin
müvafiq problemlərə diqqəti yönümlənir və
onun qarşısında konkret vəzifələr qoyulur. Bu yerdə bir
sıra hallarda, belə deyək, peşəkar tənqidlə
müqayisədə yazıçı tənqidinin (əsl
yazıçı tənqidinin) üstünlüyü
özünü göstərir. Yazıçı
yaradıcılıq prosesin içində olduğundan daha dərin
məqamlara bələddir. Amma bu cür tənqidin
nümunələri, sözsüz ki, azdır və əsərə
qiymət vermək, ədəbi prosesin meyillərini dəyərləndirmək,
perspektivləri görmək tənqidçilərin vəzifəsi
olaraq qalır.
Yazıçının
fikrinə görə, "tənqidçi həqiqi sənətkarı
kəşf etməlidir... Ədəbiyyat tarixində buna ən
parlaq misal Puşkinlə Belinskinin əhvalatıdır... O
zaman Rusiyada ən böyük yazıçı "Molla
Nur"un müəllifi
sayılırdı. Onu Balzakla müqayisə
edirdilər. Lakin günün birində gənc Belinski
meydana çıxıb sübut etdi ki, həqiqi sənətkar
Puşkindir!.. Rus bədii ədəbiyyatına
rus ruhunun dərin şeiriyyatını... xalq dilini Puşkin gətirmişdir".
Və bu kontekstdə görkəmli klassiklərimizə
vaxtında dəyər verilməməsindən təəssüfləndiyini
bildirir. Məsələn, milli bədii nəsrimizin
böyük novatoru Mirzə Cəlilin hekayətçiliyini
Mopassan və Çexovla bərabər qoyan yazıçı
görkəmli söz ustadının nəsrimizin yazı tərzinə
gətirdiyi böyük yeniliyin ədəbi tənqid tərəfindən
vaxtında təhlil və təqdim etmədiyini vurğulayaraq
qeyd edir: "Bəlkə də buna görədir ki, bu tarixi
yenilik uzun zaman sonrakı nasirlərimiz tərəfindən
davam etdirilmədi və bu da nəsrimizin kəsir cəhətlərindən
biri oldu".
Yaxud Cəfər
Cabbarlının pyeslərini ("Aydın", "Oqtay
Eloğlu", "Od gəlini") ədəbi tənqid
"təqdir etmək, bu nadir istedada layiq olmaq əvəzinə
bir sıra hallarda... onu necə əcaib şeylərdə təqsirləndirirdi...
Cəfər Cabbarlı vaxtında qiymətləndirilsəydi,
ona qol-qanad verilsəydi, bizim dramaturgiyamız daha nə qədər
böyük əsərlərlə zənginləşərdi!
Təəssüf ki, tənqid öz səhvini
başa düşəndə artıq Cəfər bu
dünyada yox idi".
Tənqidin çağdaş ədəbi prosesdəki bu
ümdə vəzifəsinin yerinə yetirilməsində
yazıçının özünün əhəmiyyətli
rolundan danışmaq gərəkdir. Elə yuxarıda qeyd etdiyimiz məqaləsində
müəllif tənqidin ədəbiyyata qədəm qoyan
istedadlı yazıçıların əsərlərindəki
yeni cəhətləri nəinki duyub müdafiə etməsini,
əksinə, "tənqid atəşinə"
tutulduğundan danışaraq, məsələn, Mövlud
Süleymanlının ilk povestlərinə öz münasibətini
qeyd edir (məziyyətləri və qüsurlarını),
yaxud poeziya aləminə yenicə
qədəm basmış Vaqif Cəbrayılzadənin
şeirlərində seçilən hissiyyatın dərinliyini
və təzəliyini, "insan qəlbinin dramatizminin o
tayında nə isə bir işıq ülviyyətini"
görmək və poetik dillə ifadə etmək
bacarığından söz açır. Və
buradaca onun ifadə tərzində müşahidə edilən
qüsurlardan danışarkən qeyd edir ki, "bunları ona
indidən demək lazımdır... sevə-sevə demək
lazımdır ki, sonra gec olmasın". Bundan
sonra 60-80-ci illərdə başqa respublikalarda, Rusiyada da
meydana çıxan yaxşı əsərlərdə yeni məzmun
və forma axtarışlarına ədəbi tənqidin
lazımınca fikir verməməsinə diqqət yetirir.
Yəni
söhbət ondan gedir ki, yazıçı ədəbi tənqidin
öhdəsinə düşən konkret vəzifələri
ona çatdırmaq istəyir və bunları özü öz təcrübəsində
çox vaxt reallaşdırır.
Bu kimi misalları çoxaltmaq olar. Qeyd etdiyimiz
kimi, yazıçının məqalələrində ədəbiyyatımızı
yaradanların müxtəlif nəsillərinə münasibət
bildirilir. Hələ 50-ci illərin yazılarında
İ.Əfəndiyev, Əli Kərim, N.Həsənzadə,
İ.Tapdıq, S.Əhmədov kimi sonralar məşhurlaşan
gənc yazıçıların ilk qələm təcrübələrini
dəyərləndirmiş, bəzi qüsurlarına baxmayaraq,
onların şeir və hekayələrinin əksəriyyətində
zamanın canlı nəfəsinin duyulduğunu qeyd edir. 1985-ci
ildə çap etdirdiyi "Ədəbi axtarışda"
məqaləsində Afaq Məsudun hekayələr
kitabından danışdı və gənc müəllifin
istedadının sərt üslubunun özünəməxsus
poeziyasını oxuculara açıqlayaraq onun qələmə
aldığı əhvalatların, xəyalların qapalı
"dörd divar" arasından çıxıb uzun yollara,
dünyanın çətinliklərinə və s. qanad
çalmasını tövsiyə etdi.
İlyas Əfəndiyevin müxtəlif münasibətlərlə
yazdığı məqalələrinin bir çoxu
müasiri olduğu yaşlı nəslin nümayəndələrinin
yaradıcılığına həsr olunub (klassiklər
öz yerində). Bu yazılarda qələm
yoldaşlarına böyük hörmət, səmimiyyət,
xeyirxahlıq durulur.
Bu
yazıçıların elə adlarını sadalayanda ədəbiyyatımızın
mənzərəsi göz önündə canlanır: Mehdi
Hüseyn, Səməd Vurğun, Əli Vəliyev, Mir Cəlal,
İmran Qasımov, Osman Sarıvəlli, İsa Hüseynov, Rəsul
Rza, Sabit Rəhman, Süleyman Rüstəm, Əhməd Cəmil,
Hüseyn Abbaszadə, Bəxtiyar Vahabzadə, Qasım
Qasımzadə, Qabil, Cəmil Əlibəyov və b. Və
öz vaxtında yazıçı bu sənətkarların hərəsinin
fərdiyyəti, ədəbiyyata gətirdikləri yeni nəfəs,
poetik özünüifadənin təravətini asanlıqla
duyub və dəyərləndirib. Amma bu fərdi dəyərləndirmələrdə
əsl sənətin dəyişməz meyarları sezilməkdədir:
xalqın qəlbindən xəbər vermək, xalqın ruhunu
ifadə etmək, ədəbi dili qorumaq, klassik ənənələri
davam etdirmək.
Bir neçə misal. Səməd Vurğuna həsr olunan
yazılarda onun şeirlərinin hər misrasında xalqın
nəfəsinin duyulmasından, Vətən torpağı ilə,
"hər otu-çiçəyilə" şairin nəcib
qəlbi arasında əbədi bir ünsiyyətindən,
xalqımızın qəhrəman təbiətinin tamamilə
yeni bir ruhla tərənnüm etməsindən, Vaqifdən
sonra ədəbi dilimizin inkişafı tarixində müstəsna
rolundan real həqiqətlərin güclü romantik boyalarla
işlənməsindən, milli şeir ənənəsinin
inkişafından söhbət gedir.
Poeziyaya həsr olunmuş məqalələrində
köhnə formalardan, el ədəbiyyatından (qoşmadan)
istifadə məsələsinə diqqət yetirərkən
yazıçı dövrümüzün tələblərinin
nəzərə alınmasını vacib sayır. Şeirdə
yeniliklərdən danışarkən Rəsul Rzanın
yaradıcılıq axtarışlarını müsbət dəyərləndirir.
Çünki "təsbeh dənəsi kimi bir-birinə bənzəyən
eyni hissləri, eyni fikirləri min dəfə təkrar edən
cansıxıcı
şeirlərdən yaxa qurtarmaq lazımdır. Bu yeknəsəklik həqiqi sənətə
ziddir." Məqalədə bəzi
mövqeləri nəzərdə tutan yazıçı
(söhbət 1958-ci ildən gedir) tənqidi onu "öz
axtarışlarında nə zaman müvəffəq
olduğunu, nə zaman olmadığını səbirlə,
inandırıcılıqla izah etmə"yə
çağırır". Özü də R.Rza
şeirin, məsələn, "Toxucu qız" ("Mən
səni oxşatmaram qəfəsdə bülbüllərə...") , yaxud "Qürur nəğməsi"nin
("Bir tikanlı söz, əgər// Gül qəlbinə
toxunsa...") şeirlərinin təhlilini verərkən
onlarda heç bir "yeni söz" - filan yaratmağa təşəbbüs
edilmədiyini qeyd edir, lakin bunları novator bir şairin əsərləri
kimi dəyərləndirir, çünki burada şairin ifadə
etdiyi hisslərdə özünəməxsus təravət, təsiredici
üslub və ahəng, şairanə bir sərbəstlik, səmimiyyət
görür. Eyni zamanda R.Rzanın aydınlığı
olmayan, çətin oxunan, soyuq səslənən, ifadə tərzi
qeyri-təbii olan şeirlərini (məs. "Ayrılıq",
1954) qeyd edir.
Həmin
yazısında ("Yenilik duyğusu", 1958)
yazıçı O.Sarıvəlli, Z.Xəlil, N.Rəfibəyli,
B.Vahabzadənin yaradıcılıq uğurlarını
poeziyamızın meyilləri müstəvisində dəyərləndirərkən
qeyd edir ki, "ədəbi tənqidimiz istedadlı şair Bəxtiyar
Vahabzadəni inandırmalıdır ki, o, mücərrədliyə,
mücərrəd nəsihətçiliyə qapılmadıqda,
... canlı həyat lövhələrini tərənnüm
etdikdə, daha müvəffəqiyyətli, daha gözəl əsərlər
yaradır".
Şairanə təbiiliyi, şairanə sadəliyi
yazıçı nəsr yaradıcılığı
üçün də ən vacib vəzifə sayır. "Mir Cəlal
... günün sadə məsələlərindən
yazır. Lakin bu yazılarda dövrün mühüm
ictimai fikirləri əks
olunur... Aydın, sadə və təbii yazmaq
onun əsas yaradıcılıq prinsipləridir. Bu barədə
o, Cəlil Məmmədquluzadənin, Haqverdiyevin ənənələrini
müvəffəqiyyətlə davam etdirir... O, otuzillik ədəbi
fəaliyyətində ... heç bir zaman oxucunu "heyrətə"
salan "fövqəladə" əhvalatlar
quraşdırmır, həyatımızın müəyyən
parçasını qələmə alaraq şirin, canlı
və aydın bir dil ilə təsvir edir... O, bütün
yazılarında səmimidir, təbiidir!"
"Nəsrimizdə sənətkarlıq məsələləri"
yığcam məqaləsində (1955) nəsrin ciddi
nöqsanları kimi müsbət qəhrəmanın bir
çox hallarda canlı, təbii deyil, süni boyalarla göstərilməsi,
əhvalatçılıq, uzunçuluqdan danışır. Xüsusilə
uzunçuluqla bağlı nöqsanın hətta təcrübəli
nasirlərimizdən gəldiyini söyləyən Mir Cəlalın
fikri ilə tamamilə şərik olduğunu bildirir. Və misal kimi H.Abbaszadənin "Müharibə",
S.Rəhimovun "Ağbulaq dağlarında"
romanlarını gətirir.
Həmin "lüzumsuz təfərrüata uymaq",
"mətləbi uzatmaq" hallarını qeyd edərkən,
eyni zamanda hələ 50-ci illərdə nəsrimizdə
ümid verən orijinal yazıçı kimi ("yazı
manerasında sadəlik, şairanəlik və xalq ruhu",
"təbiət təsvirlərini həmişə qəhrəmanların
psixoloji vəziyyəti ilə təbii əlaqədə verən"
və s.) İsa Hüseynovu görür. İ.Əfəndiyev
tənqidin buna diqqətini yönəldirdi. Və bu məsələdə də Mirzə Cəlil,
Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov ənənələrini
xatırladırdı.
İ.Əfəndiyevin poeziya, dramaturgiya, ayrıca
uşaq ədəbiyyatına həsr olunmuş icmallarında ədəbi
prosesin meyilləri aydınlıqla aşkarlanır, onların
ədəbiyyatın xəlqiliyi, müasirliyi naminə
uğurlu və nöqsanlı səbəbləri əyani bədii
təcrübə əsasında səciyyələndirilir.
Misal
üçün, hələ 50-ci illərdə İ.Əfəndiyev
konfliktsizlik nəzəriyyəsinin milli dramaturgiyamıza mənfi
təsirini göstərmiş, roman janrının
inkişafı ilə bağlı, komediya janrında
gülüşün növləri, funksiyaları, müsbət
qəhrəmanın süniliyi və s. kimi məsələlərə
diqqət yetirmiş, başqa ədəbiyyatlarda gedən
müvafiq proseslərlə müqayisələr əsasında
öz proqnozlarını vermişdir.
Məsələn,
bir çox hallarda konflikt və xarakterlərin zəif
olmasını və tənqidin bu məsələlərə
az diqqət yetirdiyini qeyd edərkən, İ.Əfəndiyev hələ
50-ci illərdə, xüsusən dram əsərlərində
müşahidə etdiyi "istehsalat konfliktlərinin"
qabardılması, "adamlar haqqında deyil, adamların
gördükləri iş sahəsi haqqında, buğdanı əkib-becərən
adamlar haqqında deyil, buğdanın necə əkilib-becərilməsi"
haqqında təsvir olunmasından yazırdı. Konfliktsizlik bəlasına
bəzi təcrübəli
yazıçılarımızın tutulmasına təəssüf
edərkən, məsələn, Sabit Rəhman kimi uzun
yaradıcılıq yolu keçmiş bacarıqlı
dramaturqun "Nişanlı qız" komediyasındakı əsas
qəhrəmanın xarakterinin saxtalığı konfliktin
dayazlığını göstərir. Bir
sıra pyeslərdəki konfliktin ən adi istehsalat mübahisələrindən
irəli gedə bilməməsini qeyd edən
yazıçı onların insanların duyğuları ilə,
insan taleyi ilə üzvi surətdə bağlı
olmadığını açıb göstərir.
Maraqlıdır ki, ümumiyyətlə, sovet ədəbiyyatında
vaxtilə geniş yayılmış bu zərərli meyil
çox sonralar hətta "istehsalat janrı"nın
yaranmasına gətirib çıxarmışdır (70-ci illərdə
rus dramaturgiyasının ən məşhur nümunəsi kimi Dvoretskinin "Kənar
adam" pyesini göstərmək olar). Yaxud
gülüşün funksiyalarından danışarkən
komediya janrına istinad edən müəllif onun əsas
satirik mənasını fərqləndirir. Və məsələn, "Toy" komediyasına
xas olan gülüşün satirik qüvvətini
vurğulayarkən, S.Rəhmanın sonrakı əsərlərində
bu ciddi ictimai mənanın yüngül əyləncə ilə
əvəz olunmasını təəssüflə qeyd edir.
Belə səhvlərin səbəbinin, ilk
növbədə, dramaturqun klassik ənənədən - Mirzə
Fətəli, Cəlil Məmmədquluzadə ənənələrindən
- uzaqlaşmasından irəli gəldiyindən bəhs edir.
Eyni zamanda tamaşaçılara satirik
komediyalarla bərabər, lirik komediyalar, hətta vodevillərin
də göstərilməsi ilə bağlı arzusunu bildirir.
Bu cür təhlilli misalları çoxaltmaq
olar. Yəni, söhbət
yazıçının hər ədəbi hadisəni,
xüsusən, bu və ya digər meylə çevrilə biləcək
hadisəni dərhal, vaxtında duyması, mahiyyətini, səbəblərini,
perspektivlərini göstərməklə ədəbi prosesdə
fəal, yaradıcı rolundan gedir.
Ədəbiyyatın sonrakı gedişatı
yazıçının 50-60-cı illərdə
gördüyü perspektivlərin doğru olduğunu göstərmişdir. Tənqidə,
ədəbiyyatşünaslığa
ünvanladığı tövsiyələrinə gəldikdə,
onların da, sözsüz, bu sahənin inkişafına istiqamətverici
təsirindən danışmaq mümkündür. Belə ki, dramaturgiyanın hər hansı bir məsələsindən
danışarkən ədib həmişə klassik ənənələrə
istinad edir. Eyni zamanda klassik
dramaturgiyamızın tədqiqi ilə bağlı
müşahidə etdiyi boşluqları qeyd edir və
xüsusən sənətkarlıq məsələlərinə
toxunulmadığını təəssüflə
vurğulayır. Və 90-cı illərdən
bəri yazılan monoqrafik tədqiqatlarda bu problemin ədəbiyyatşünaslarımızın
axtarışlarında ardıcıl olaraq
araşdırıldığını görürük
(komediya, faciə janrlarının poetikası, ayrı-ayrı
klassik dram əsərlərinin sənətkarlıq məsələləri).
Yazıçının müxtəlif janrlı məqalələrinin
təsiredici qüvvəsi, sözsüz ki, onların dili,
yazı manerası ilə bağlıdır. Bədii əsərlərin
dilində görmək istədiyi təbiilik, canlılıq,
səmimilik, xəlqilik, obrazlılıq onun tənqidi
yazılarının üslubi məziyyətidir.
Yazıçının bu və ya digər əsərdən
gətirdiyi, tutalım, kənd həyatını təsvir edən
epizodun bədii təsvirini,
inandırıcılığını dəyərləndirmək
üçün bəzən - çox təbii olaraq - öz
həyat təcrübəsində nə vaxtsa müşahidə
etdiyi müvafiq əhvalatı yaxud yaxşı bələd
olduğu məişət adətini, təsərrüfat
detalını və s. yada salması, bəzən yerində
atalar sözünü işlətməsi yazının səmimiyyət
iqlimini, doğruluq təsirini gücləndirir.
Müstəqillik
dövründə ədəbiyyatımız, ədəbiyyatşünaslıq
(tənqidimizin) irsimizin yenidən dəyərləndirilməsi
şəraitində İlyas Əfəndiyevin tənqidi
yaradıcılığını nəzərdən
keçirərkən yazıçının ayrı-ayrı
illərdə, onilliklərdə qoyduğu və şərh
etdiyi məsələlərin hər hansı ideoloji
konyunkturadan tam azad olduğunun, ədəbi prosesin
gedişatı ilə bağlı bir çox mövqelərinin,
baxışlarının doğru olduğunun, indinin
özündə aktuallığını
saxladığının şahidi oluruq.
Sara OSMANLI,
filologiya üzrə elmlər doktoru
525-ci qəzet.-
2014.- 6 iyun.- S.7.