Əsərləri V cild

(1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov;

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Yeni ingilis kabinəsi

Teleqraf İngiltərədə dünya müharibəsi əsnasında ilk dəfə olaraq məmləkətin hali-hərbdə olduğuna baxmayaraq böyük bir müvəffəqiyyətlə seçkilərini tazələyən Britaniya parlamanının toplandığını bildirdi. Bunun təbii nəticəsindən olmaq üzrə yeni İngiltərə kabinəsinin təşəkkül elədigi də xəbər alındı.

İngilis ünsürünün Avropa ünsürləri arasında ən mütərəqqi, əzmkar və tutduğu işlərində müvəffəq olmayınca əl çəkməz səbatkar bir ünsür olduğu məruf idi.

İngilis qüdrəti-idarəsinin aləmşümul bir şöhrətinə nümunə olmaq üzrə xəlqimiz arasında birisinin zəkavət və bacarığını bildirmək üçün söylənən “ingilisdir” kinayəsini zikr etmək kafidir.

İngilis politikası, bunun nə olduğunu kim bilməzdi.

Bir zaman Avropa mütəfəkkirləri ingilislərin müvəffəqiyyətinə heyran və bunun “əsbabi-faiqiyyətini” aramaqla məşğul oluyorlardı. Bu məsələ bilxassə Fransa mütəfəkkirlərini məşğul ediyordu.

Avropanın mərkəzində Bismarkdan sonra yeni bir hökumət vücuda gəliyordu. Almaniya milləti gec qalmış olsa da “ingilislik”lə rəqabətə çıxıyordu. Bu rəqabət öylə hesaba alınmaz, kitaba keçirilməz rəqabətlərdən degil idi.

Bu rəqabət doğrudan-doğruya İngiltərəyi qorxuzuyordu. Almaniya bəhriyyəsi artıyor, ticarəti genişləniyor, siyasəti dəxi bu nisbətdə mütəcaviz bir şəkil alıyordu.

Almaniya İngiltərədən ötrü daha əvvəlcə Hindistanı təhdid edən Rusiya kibi degil idi. Daha ziyadə müdhiş idi. Çünki yalnız əskər qüvvəsi degil, texnika, elm, fənn və təşkilat cihazları ilə də müsəlləh idi. Həqiqətən də kəndisindən çəkilər bir hərif idi.

Hətta Almaniyanın az bir zaman içərisində çox tədarüklər gördügünü, çox tərəqqilər göstərdigini tədqiq edənlər ingilis dövranının intəhayə uğramaq üzrə olduğuna zahəb olmuş, mövqeini yeni bir qüvvət və düha ilə ortaya çıxan “almanlıq”a tərk etmək sırası gəldiginə hökm verməgə başlamışlardı.

Vəziyyət həqiqətən də ciddi idi. Qoca İngiltərə ehtiyat tədbirləri görmək məcburiyyətində idi.

İngilis də ehtiyatsız olurmu?

“Robinzon Kruzo” hekayəsində yalnız bir adaya düşüb də təkbaşına bir aləm vücudə gətirən və hər şeyi yoxdan sazlayan insan tipi bir ingilis müxəyyələsindən doğmamışmıdır?

Bir çox münəqqidlər “Kruzo” tipinin qeyri-təbii olduğunu iddia eləmişlərdi. Fəqət hərbi-ümumidəki ingilis mətanət və tədbirləri “Kruzo” tipinin xəyal degil, bir həqiqət olduğunu göstərdi.

Yoxdan ordular yapıldı. Ürf və adət düşgünü, ənənə və tarix əsiri olan ingilis ömründə ilk dəfə olaraq mükəlləfiyyəti-əskəriyyə yükünü yükləndi.

Cəmaət bətnindən yetişmə bir xəlq oğlu, qoca bir imperiyanın başına keçərək Britaniya cəzirələrini dünyanın çar ətrafında qürənin altıdan bir dərəcəsində genişləyən müxtəlif məkanda, müxtəlif lisanda danışan insanları bir araya topladı və çizilmiş məqsədə doğru sürükləyə bildi.

Nəticədə dünyanın Rusiya, Almaniya kimi müəzzəm əskəri dövlətləri ixtilal və inqilab atəşləri içində yaxılıb qıvrılmaqda ikən, İngiltərədə adi bir zamanda imiş kibi seçkilər icra olunuyor. Loyd Corc kabinəsi təkrar bir qaya kibi möhkəm duraraq mövqeyini saxlıyor.

Müharibəyi müvəffəqiyyətlə bitirmək üçün ingilisləri əskərlik altına çəkmiş olan Loyd Corc, kəndisi mühafizəkaran partisinə mənsub olduğu halda, ingilis mühafizəkarlığının əsasını təşkil edən milli bir ənənəyi qırmağa ingilis qövmini vadar eləmişdi. İngilis məcburi olaraq əskərligə alınmışdı. Bu, İngiltərəyi bilənlər üçün Almaniyanın sülh istəməsi qədər nəzərə bəid gəlir bir məsələ idi. Onun üçün də ingilis əskərliginin könüllü üsulundan üsuli-icbariyə keçməsi böyük bir inqilab idi. Fəqət İngiltərə tarixinin çoxca qeyd etmiş olduğu qansız inqilablardan.

Müharibəyə şiddətli surətdə davam etmək əzmində ikən daxili bir inqilab yapmış olan İngiltərə sülhi-ümumi ərəfəsindəki hazırlığında da digər bir inqilab yapmışdır.

Saqın İngiltərəyə “bolşevizm” girdi, sanmayınız.

Xayır. Hanki bir vəqeədən bəhs etmək istədigimi duysanız, burada “inqilab” kəlməsi işlətdigimə belə heyrət edərsiniz.

İngilislərin Hindistan ilə olan əlaqələrinin dərəcəsini kim bilməz. Kim bilməz ki, Hindistan İngiltərənin canı və yaxud təbiri-mərufla can şişəsidir. İngiltərə siyasətinin məhvəri-siyasəti daima Hindistanın mühafizəsi üzərinə dönmüşdür. Dostluğunun da, düşmənliginin də səbəbi daima Hindistan olmuşdur. Hindistana aşiq olanları, oraya doğru baxanları İngiltərə daima qısqanmışdır. Bununla bərabər ənənəpərəst ingilis “lordluğu” bir hindliyi heç bir zaman bir britaniyalı qədər müsavi, onun qədər həmhüquq və həmvəzifə görəməmişdi. Dünyanın bilnisbə ən demokratik bir məmləkəti və tarixcə ən qədim bir məşrutə hökuməti ikən hala lordlara qarşı xəlqdən başqa bir şəkildə mərasim və təşrifat istəyən bu topraqda ingilis olmayan millətlərə qarşı dəxi xüsusi surətdə müamilə yapılıyordu. Bunun üçün bir hindlinin gəlib də ingilis hökuməti əzasından olması bir ingilisin icbari surətdə əskər getməsi qədər böyük bir vəqeədir, bir inqilabdır.

Birinci vəqeə müharibənin müzəffəriyyətlə bitirilməsinə səbəb oldu. İkinci vəqeədə sülhün millətlərin müsavat hüququ ilə nəticələnəcəgi üçün bir fali-nik təşkil etsəydi...

Həddi-zatında, dünyayı istila edən bugünki demokratik fikirlərin qalibiyyəti qarşısında bir hindlinin nəzarət məqamını ehraz eləməsi əlbəttə ki, böyük bir şey təşkil eləməz. Fəqət bu vəqeəyi mücərrəd olaraq degil, ingilis ənənatı nöqteyi-nəzərindən görərək mühakimə etməlidir.

Fəqət ingilislər nə qədər mühafizəkar və ənənəçi olsalar da, dərəcəyi-kəmalə gəlmiş millətlərin istədikləri həqlərini verməkdə digər cahangir dövlətlər qədər müənd olmadıqları da bəllidir.

Dərəcəyi-kəmalə irib də həqqini israrla istəyən millətə qarşı güzəşt etmək, bu da bir ingilis ənənəsidir.

Bu nöqteyi-nəzərdən “İrland” humruli qanunən qəbul edildi. Hali-hərb keçincə felən də tətbiq olunacağına inanmalıdır.

Hindli “ser Sina”nın Britaniya nazirliyinə təyini dəxi hindli milliyyətpərvərlərin tələbatına qarşı hind muxtariyyət və imtiyazatı təvəssinə doğru atılmış bir güzəşt politikasının dəlili degilmidir?

Zənn edəriz ki, odur.

Müqəddəratımızın surəti-halini sülhi-ümumi məclisindən bəkləyib duruyoruz. Bu məclisdə nüfuzlu bir söz sahibi olan İngiltərə hökumətin millətlərin həqli tələbatını bizim kibi dövlətlərin hürriyyət və istiqlal tələbindəki iddialarını qəbula mail bir hökumət olmasını əlbəttə ki, arzu edəriz. Kəndi arasına İngiltərə əfkari-ümumiyyəsindən ötrü belə nagəhani olaraq xilafi-ənənə bir hindliyi dəxi almış olan Loyd Corc kabinəsinin istədigimiz böylə bir hökumət olmasını cani-könüldən diləriz.

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 20 qanuni-sani (yanvar) 1919, №92

Səbatkar – mətanətli

Müxəyyələ – xəyala gətirən

Çar – dörd

Nagəhani – qəflətən olan

Qürə – yer kürəsi

Hesab günü

– Sülhi-ümumi konqresinin gözlənməsi münasibətilə –

Məzahib və ədyanın əksərində insan dünyadakı işlərindən, savab gördügü işlərlə, irtikab elədigi günahlarından bir gün gələcək də hesab verəcək.

Qiyamət qopacaq, məhşər olacaq, hesab günü gələcək.

Ehtimal ki, ayrı-ayrı fərdlərin Allaha nisbət irtikab elədikləri qəbahətlərin mühakiməsi və icra etdikləri savabların mükafatını verəcək bir “yövmülhesab” daha irəlidədir. Kim bilir bəlkə yenə dəccallar, mehdilər, nəhayət məhşər, sirat köprüsü, mizan görəcək, “yövmülhesab” çəkiləcəkdir.

Ehtimal ki, bu mərhələlərin həpsini keçmişiz və keçməkdəyiz də fərdən mütənəbbeh olmuyor, hiss etmiyor, mətləbi duymuyoruz.

Fəqət insanlar fərd həyatından başqa bir də cəmiyyət həyatı ilə yaşıyorlar. Cəmiyyətləri biri-birindən ayıran və ona bir cameyi-şəxsiyyə verən ən böyük amil milliyyət amilidir. Millətlər birər fərddirlər.

İştə bu, milliyyət etibarilə birər fərd təşkil edən bəşəriyyətin hesab günü (yövmülhesab) gəlmişdir.

1914-cü sənəsindən bəri dünyayı alt-üst edən, mövcud şəhərləri, məmurələri, binaları xarab etdigi kibi maddiyyatımızı da olduğu qədər mənəviyyatımızı dəxi rəxnədar edən bu böyük qital (öldürüş) və bu üzdən hüsula gələn aclıq, kəsad, qırğın əcəba, qiyamət və məşhərdən başqa bir şeymidir?

Əvət, millətlərin qiyamətidir. Məhşəri-kübrayə yalnız həyati-siyasiyyələri ilə mövcud olan millətlər degil, çoxdan bəri məzara gömülmüş olan millətlər də gəliyorlar.

1914-cü ildə partlayan top gülləsi xirədcalın nərəsinə mümasil idi. 1918 sənəsində böyük Amerika Cümhuriyyəti rəisinin cahana elan elədigi 14 maddəlik sülh əsasları isə İsrafil Suruna bənziyordu.

Bu sur: “Qalxınız, ey zavallı millətlər, yövmülqiyam, yövmülhesabdır” diyordu.

Millətlər qalxdılar, hesab ayağına qoşdular.

Bu hesab Parisdə vaqe olacaqdır. Parisdə qurulacaq olan sülhi-ümumi məclisi qəzetələrin rəvayətinə görə 1500 adamdan ibarət olacaq. Bu 1500 adam dünyadakı nə qədər millət varsa, hamısını təmsil edəcəkdir.

1500 müxtəlif millətlərə mənsub, müxtəlif dillərdə mütəkəllim bir “Cəmiyyəti-Əqvam” məhşəri bir kərə təsəvvür olunsun. Babil qələsi, oradakı təbili-əsvat haman xatirə gəlir.

Fəqət şəklən Babildəki rənglərə malik olsa da, Paris konqresi mənən o halda bulunmayacaqdır. Bir kərə mənayi-zahir etibarilə də olsa dünyanın (Şərq ədəbiyyatındakı məşhur təqsimatinə görə) 72 millətindən ötrü Fransa lisanı aşağı-yuxarı anlaşılır bir dildir. Digər tərəfdən də 1500-ün içində nüfuzi-kəlmə sahibi həqiqi hakimlər vardır. Bu ərbabi-nüfuz artıq “təbdilə” imkan verməzlər, zənn edəriz.

Dünyanın hesabını görəcək Paris konqresi aləmi yeni başdan tikəcək. Yeni bir həyatın əsaslarını vəz edəcək; cahan xəritəsini yeni rənglərə boyayacaq və böylə yapdıqdan sonra:

– Ey dünya, böylə yaşamalısın! – deyə əmr edəcəkdir.

Bu əmr millətlərə səadət gətirə biləcəkmidir?

İştə sual!...

Xəlqin müxəyyələsində mücəssəm olan hesab gününün nəticəsində insanlardan bəzisi behiştə, bəzisi cəhənnəmə, bəzisi də bərzəxə məhkum olacaq – deyə, bir təsəvvür vardır.

Bu hesab gününün nəticəsində dəxi bütün dünya millətlərinin “behiştlik” olacaqlarına hökm verə bilmək üçün həddindən artıq nikbin olmaq lazımdır.

Doğrudur, hesab çəkənlərin ən qüvvətlisi olan Vilson həzrətləri böyük millətlə kiçik millətdə fərq olmamalıdır – demişdir. Doğrudur, gizli diplomatiyanın qaldırılması mətlub görülmüşdür, doğrudur, silahlanmanın bihudə olduğu etiraf edilmiş, təhdidi faidəli olacaq denilmişdir.

Fəqət bunlar daha hesabı görülmüş, müvazinəsi təyin edilmiş birər həqiqətlər degildir. Həqiqət olmaq arzusu ilə söylənilib duran birər böyük şüarlar, iztirablı qəlblərin dögüntüsünü rahat edən birər valerian damcısıdır.

Bu damcılardan sonra bəşəriyyətin pozulmuş mədəsini, üzülmüş sihhətini təkrar iadə edəcək həqiqi əlaclar veriləcəkmidir. Hesabi-ümumi məhkəməyi-kübrası hüzuruna gedən millətlər düçarı olduqları əziyyətli azarlarının əlacı iləmi qayıdacaqlar. Yoxsa əllərinə verilən namə şəfa reçetəsi (nüsxəsi) degil, edam cəzası olacaqdır.

Vilson prinsiplərini izah edərkən söylədigi nitqlərindən birində – yanılmıyorsam – “Cəmiyyəti-Əqvam” əsasının təmin edildigi feyzdən hər millət kəndi ləyaqəti və mədəniyyətinin dərəcəsi nisbətində istifadə edə biləcəkdir – demişdir.

Kəndi ləyaqəti və mədəniyyəti nisbətində!...

Özü-özlügündə irad götürməz bir düstur.

Fəqət eyni zamanda geniş təvillər, uzun təfsirlərə mütəhəmmil bir formul.

Millətlərdən, bilxassə bizim kibi “bəs bədəlmövt” nəticəsində qiyam edən millətlərdən ötrü bu düsturun şu və yaxud bu şəkl ilə təfsiri dürlü-dürlü nəticələr verə bilər. Olur ki, bu düstur bizi behiştlik, olur ki, bərzəxlik, olur ki, cəhənnimlik etsin!

Məhkəmənin bu üç hökmdən birisini verməsinə oradakı nümayəndələrimizin təbiri-digərlə dəva vəkillərimizin məharəti, ciddiyyəti, səy və çalışqanlığı təsirsiz olmayacaq. Fəqət bu kifayət etməz! Lazımdır ki, biz də burada çalışaq, kəndimizi idarəyə, behiştlik dərəcədə idarəyə istehqaq qazanmış olduğumuzu isbat edək.

Bu vasitə ilə işin yarısı görülmüş olsa da, məhkəmə hökmünün xırda millətlər həqqində tamamilə müvafiq çıxarılması üçün Avropa və Amerika demokratiyasının bu hökmlər üzərinə həqiqi bir nüfuz icra eləməsini arzu etməliyiz. Bu nüfuz vaqe olursa, o zaman bütün cahana qarşı elan olunan prinsiplər az-çox safiyyətini saxlar. Onların saflıqlarının məhfuz qalması isə bizim kibi xırda millətləri qurtarır, dirilik yarlığını əllərimizə tapşırır.

Hər halda bütün dünyanın nəzəri bu gün Parisə mütəvəccehdir. Paris dünya millətlərinə kəndilərinə müstövli olan istibdadı qurtarmaq dərsini vermiş böyük millətin mənəviyyatca qüvvətli böyük bir paytaxtıdır. Hüquqi-bəşər bəyannaməsini nəşr edib mənşuri ilə bütün dünya hürriyyətpərvərlərinə bir növ “üsuli-din” dəftəri bəxş etmiş olan bu böyük şəhər, bu dəfə bütün dünya millətlərinə “hüquqi-miləl” qanunnaməsi yazmaqla məşğuldur. “Hüquqi-miləl” bəyannaməsi “hüquqi-bəşər” bəyannaməsi qədər müqəddəs və hər kəscə qaili-tətbiq böyük düsturlara malik olursa, o zaman Fransa, Fransanın gözəl paytaxtı olan Paris dünya millətlərinin mənəvi bir paytaxtını təşkil edəcək hürr vətəndaş kəndi mərkəz vilayətindən sonra Parisi tanıyacaqdır.

Xoşbəxt şəhər! Bir il bundan əqdəm əjdəhayi-hərbin zərbələri altında xarab olmaq təhdidində ikən bu gün bütün dünyayı şənləndirmək, bütün millətləri sevindirmək işinə mərkəz oluyorsan! Nə böyük səadət!

Fəqət sakın: möhtəşəm salonlarından birisində, ehtimal ki, “Versal”ın tarixi binasında iniqad edəcək bəşəriyyət qarşısındakı məsul ricallara təlqin et ki, məğrur olmasın, mövqe və iqtidarlarını suyi-istemal etməsin, yalnız bəşəriyyəti və yalnız istiqbali-bəşəri düşünsünlər. Hökmlərini verirkən bütün demokratiyanın tələbini nəzərə alsınlar, məzarlarından qalxmış və diriligə təşnə olmuş millətləri təkrar məzarına gömməsinlər!!

Bilsinlər ki, o zaman vicdani-bəşəri rahət edəməz! Təkrar məzarlarına gömülmüş millətlər daima bir xortlaq kibi rifah ilə yaşamaq istəyənlərin hüzur və rahətini pozarlar.

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 21 qanuni-sani (yanvar) 1919, №93

Məzahib – məzhəblər

İrtikab – pis işlər

Yövmülhesab – haqq-hesab günü

Məmurə – qəsəbə, abad məskən

Xirəd – ağıl, fikir, huş

Mümasil – oxşar, bərabər

Mütəkəllim – danışan

Əsvat – səslər

Təbil – qulaqda səsi əks etdirən pərdə

Müxəyyələ – xəyal, təsəvvür

Bəs – dirilmə, oyanma

Bəs bədəlmövt – öləndən sonra dirilmə

Mütəvəccöh – istiqamətlənən, yönələn

Müstövli – hər tərəfi əhatə edən

Mənşur – nəşr edilmiş, xartiya

Mütənəbbeh – oyaq, sayıq, ehtiyatlı

Təsmiyə – ad qoyma, adlandırma

Təvil – izah

Təfsir – şərhetmə

Əmələ məsələsi

Əmələ məsələsi yenə – demək olur ki, – bütün şiddətilə Bakı əfkari-ümumiyyəsini işğal etməkdədir.

Əmələlərin halı həqiqətən də müşkül bir dərəcədədir. Aldıqları maaşları yedikləri çörəyə çatmıyor. İşsizlik əmələni arvad-uşağı ilə bərabər aclığa məhkum ediyor. Başqa bir tərəfdən də Bakının keçirmiş olduğu hallar, düçar olduğu fəlakətli günlər mədənləri, ticarəti, mədənçiləri də müşkül bir hala qoymuşdur.

Bu üzdən böyük bir böhran hasil olmuşdur.

Azərbaycan hökumətinin, parlamanın məqsədi əmələlərin halını yaxşılaşdırmaqdır. Bu xüsusda Azərbaycan məsai naziri əmələlərlə sahibkarlar arasında vaqe olan şurada əmələlərin tərəfini iltizam eləmişdir. Əmələlər əmin ola bilərlər ki, zamanın imkanı dərəcəsində hökumət həmişə əmələlərin həqli tələblərini müdafiə edəcək. Hökumət eyni zamanda əmələlərə ucuz ərzaq yetirmək üçün tədbirlər görmək fikrini dəxi bilməkdədir.

Məlum işdir ki, əmələlərə artırılacaq məvacib bu günün ehtiyacı olan bahalığı rəf etmək üçün olmalıdır. Bunun üçün də nəzarət subaylara 120, evlilərə 360 manat bahalıq xərci almağı tövsiyə ediyor.

Əmələlər istərlərsə ki, bu təqsimat başqa cür olsun, sayarlarsa ki, subay-evlilik fərqi qoyulmasın hökumət bunu da nəzərə alar.

Həpimiz bilməliyiz ki, bu kibi zamanlarda, məmləkətin çətin və müşkül dəmlərində hər kəs vətən və millət naminə bir az fədakarlıq etməlidir.

Hökumət də əmələlərin həqli tələbləri tərəfində olduqdan sonra məsələnin kolaylıqla həll edilməsini gözləməlidir. Bu gün əmələlər konfransa gəlməli, deməlidir görək vaqe olan təklifə nə cür baxıyorlar. Yalnız bu baxışlarını söylərkən düşüncəli olmalı, tədbirlə hərəkət etməli, həqiqi mənfəət ilə yalançı mənfəəti sezməlidir.

Məsai naziri diyor ki, yalnız məvacibin artması ilə məişət ucuzlandırılmaz. Doğrudur. İstəməlidir ki, məişətin ucuzlandırılması üçün hökumət ciddi tədbirlər görsün.

Əmələ vətəndaşlar, bilməliyiz məmləkətin düçar olduğu bu halından, bu yoxsulluq və aclıq bəlasından öz siyasi faidələri üçün mənfəət aparmaq istəyən partiyalar, agentilər vardır. Əmələnin həqiqi ehtiyacını rəf etmək istəyən agenti ilə siyasət çevirən, politika qayıranları ayırd etməlidir.

Azərbaycanın bu qədər müşkülat içində olduğu böylə bir zamanda həll olunacaq məsələ müşkülatsız həll oluna bilərsə, onu öyləcə həll etməlidir. Zabastovka bir tədbirdir ki, əmələlər son dəqiqədə müraciət etməlidirlər. Bizim “itirəcəgimiz artıq heç bir şey qalmadı” diyorlar. Böylə deyənlər doğru söyləmiyorlar. Biz heç bir hesab və mülahizələri nəzərə almadan gözümüzü yumub hərəkət edərsək, əziz tutduğumuz istiqlalımıza, yeni bərkişməkdə olan hökumətimizə zərbələr vura biləriz.

Bunun üçün əmələ vətəndaşlar, sərvəqt olalım, biləlim ki, hökumət əmələ mənafeinə zidd bir hökumət degildir. Həqli və mötədil tələblərinizin qəbul edilməsi üçün Azərbaycan parlamanı da, hökuməti də var qüvvətlərini sərf edərlər.

Bu gün əmələ konfransı toplanacaq, bu məsələyi həll edəcək. Gəliniz, nöqteyi-nəzərinizi söyləyiniz. Göstəriniz ki, siz maddi ehtiyacınızı müdafiə edərkən, sizin bu ehtiyacınızdan istifadə edərək “politikaçı”lara macərapərəstlik imkanı verməzsiniz.

M.Ə.

“Azərbaycan”, 24 qanuni-sani (yanvar) 1919, №94

Məsai – çalışma

Tətil etməlimidir?

Keçən gün fəhlə konfransında əmələlərin maaşı məsələsi baxılırdı. Sosial-demokrat nümayəndələrindən və sahibkarlarla danışıq aparan komisyon əzasından Roxlin təklif elədi ki, tətil olmasın, əmələlər subay və evli fərqi qoymayıb hamıya 360 manat artırmağa razı olsunlar.

Əmələlər çoxluqla buna razı olmadılar. Dedilər ki, gərək biz öz istədiklərimiz üstündə bərk duraq və komisyona tapşırdılar ki, təkrar sahibkarlarla görüşsün, onların axırıncı cavablarını ögrənsin, tainki yekşənbə günü tazədən qurulacaq konfransda fəhlələr təkrar bu məsələyə baxsınlar və tələblər qəbul edilmədigi təqdirdə tətil başlansın.

Əmələ vətəndaşlar, imdi nəzərdə ən böyük bir məsələ vardır.

Tətil etməlimidir?

360 manat artıq məvacibi qəbul etməkmi, yoxsa tətil eləməkmi? Hansı yaxşıdır.

Bir raboçinin keçən dəfə konfransda hesab elədiginə görə əmələlərin azı 26, çoxu 50 manat istəməkdən ibarət olan tələbi ilə ayda 360 manat təklifinin arasında böyük fərq yoxdur.

Arada böyük fərq görülürsə böyük məvacib alan əmələlərin məvaciblərində görülüyor. Yoxsa qara əmələ və kiçik məvacibli əmələlərin bu müamilədən zərəri yoxdur.

Üç yüz altmış manat çörək bahalığını ödəmək üçündür. Madam ki, öylədir, o halda bütün əmələlərin ehtiyacı bir dərəcədədir, demək olar.

Hər halda vəqt o vəqt degildir ki, tətil ilə onsuz da müşkül vəziyyət bir az da çətinləşsin. Tətil olursa yollar bağlanır, məişət bir az da müşkül olur. Bundan da Azərbaycanın bu anda rahət və sükutinə, işləməgə, çalışmağa möhtac olan halı müşkülatə uğrar. Düşmənlərimizə hər fitnə açmaq imkanı verər. Nəticə nə qədər çox məvacib ala bilsək belə yenə də dükançıların, möhtəkirlərin cibinə girər. Halbuki hökumət qüvvət, nüfuz və etibar verməklə ona kömək eləməlidir ki, ərzağın ucuzlaşması üçün tədbirlər görsün, möhtəkirlər, bahaçılarla mübarizə eləsin.

Bunun üçün daha faidəlidir ki, ayda 360 manat artırmaq təklifinə razı olub tətil edilməsin.

Bunu da bilməlidir ki, iş sahibləri mədənlərin bugünki hali ilə, yolların bağlı olduğundan neftin tökülüb qalması üzündən böyük faidələr də görmiyorlar.

Əmələlərə əql və tədbirlərlə iş görmək, hissiyyatə tutulmaq lazımdır.

Bugünki halda tətil etmək əmələlərə qətiyyən faidə verməz!

İşi tətilə qədər götürməməli, bu yekşənbə konfransa gəlib məsələnin sülh ilə həllinə çalışmalıdır.

M.Ə.

“Azərbaycan”, 24 qanuni-sani (yanvar) 1919, №96

Vicdan sızlıyor

Qafqasiya vilayətləri kəndi müqəddəratlarını həll etməgə qalxışdıqda Axısxa kəndi başına müstəqil bir xətti-hərəkət tutmuşdu. Gürcü sosial-demokratlarının yerli türklərin milli ehtiyacları ilə, yerli arzuları əleyhində vaqe olan qabaca hərəkətləri Axısxa ilə bərabər Kars, Ərdahan və Batum həvalisi müsəlmanlarında Qafqasiya daxilində dördüncü bir kanton və yaxud federasyon fikrini doğurmuşdu.

Gürcü millətpərəstləri bu fikir ilə mübarizə ediyordular. Mübarizələrində vəsilələrin növünə və məşruluğuna çox da əhəmiyyət vermiyordular. Bu əməl isə əksüləməl mucib olub Zaqafqasiya Cənub-Qərbi müsəlmanları arasında behəqq zühur edən bu fikri-siyasiyi canlandırıyordu.

Brest-Litovsk müahidəsi nəticəsində türklər Batum, Kars və Ərdahanı tutdular.

Bunun üzərinə Axısxa tək qaldı. O zaman kəndi müqəddəratını digər üç vilayətlə birlikdə həll etməyi halına müvafiq görən və gürcü hökumətinə bir növ isinəmiyən Axısxa dəxi digər üç uyezdlə birlikdə Türkiyəyə meyl etdi.

Bu meyl üstündə vuruşdu. Əlində silah olaraq mübarizə etdi. Batumda əqd olunan müahidə mövcibincə Gürcüstandan ayrıldı. Fəqət axırki hadisələrə görə türklər oralarını tərk edib getdilər. Gürcülər isə Axısxayı tutdular.

Axısxanın bu hərəkətini idarə edən, bu hərəkətə ruh verən, onu məfkurəvi bir şəklə qoyan məşhur Ömər Faiq əfəndi Nemanzadə idi.

Ömər Faiq əfəndiyi kim bilmiyor. O həssas, o atəşli mühərriri kim tanımıyor. Karsda dağılan xanimanların, Ərdahanda hətk olunan namusların, Batumda kəsilən qurbanların o yanıqlı mərsiyənəvisini, “bir parça ətmək” – deyə qəlbləri yakan o həmiyyət məşəlini hanki azərbaycanlı unuda bilər.

Vəqt vardı; Faiq əfəndi Cəlil Məhəmmədquluzadə ilə bərabər nəşr elədigi “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi vasitəsilə cəhalət pərdəsi ilə örtülü olan qara qəlbləri yakıcı qələmi ilə yakıyordu.

O binəzir bir cəsarətlə müqəddəs zənn olunan hər namüqəddəsə var qüvvəsilə çarpıyor, bütün vicdanı ilə hər növ vicdansızlıqlara qarşı protesto ediyordu.

O zaman Tiflis, imdiki Tiflis degildi. Nikolay istibdadının zamanları idi. Faiq əfəndi Tiflisin bugünki sahibləri ilə birlikdə rus istibdadına qarşı pəncələşiyor, “Metex” həbsinə oturduluyordu.

İstibdad idi.

Fəqət Faiq əfəndi yenə Tiflisdə, yenə həbsdədir. Fəqət bu, yalnız həbs degildir. Faiq əfəndi təhqir olunuyor. Faiq əfəndi canilərlə bərabər oturdulub oğrular, qaçqınlar tərəfindən dögdürülüyor.

Möhtərəm oxuyucu, heyrət ediyorsun.

Əvət, bən də səninlə bərabər heyrətdəyəm.

Bir az əvvəl, Axısxa gürcülərə təslim olunduğu əsnada Faiq əfəndinin Axısxa hərəkətinin başçısı olmaq həsəbilə tutulub Tiflisə gətirildigini eşitdik. Bəzi təşəbbüslər edildi. Nəticədə Faiq əfəndiyi həbsdən xaric etdilər. Fəqət mötərmai təhti-nəzərdə bulundurdular.

Bu aralıq, gürcülər Axısxa ilə iktifa etməmiş, Ərdahana doğru səfər eləmək istəmişlərdir. Yüz mində əhaliyi-islamiyyə ilə gürcü əskərləri arasında toqquşma olmuş. Bunun üzərinə Faiq əfəndiyi təkrar tutmuşlar, həbsxanaya soxmuşlar. Fəqət mücrimin-siyasiyyə şöbəsinə degil, canilər koğuşuna salmışlardır. Canilərə anlatılmış olmalıdır ki, kəndisini “xaini-vətən” – deyə fəna surətdə döymüşlər, ölüm halına gəldikdən sonra kəndisindən əl çəkmişlərdir.

Əcəba, kəndisinin hürriyyətpərvərligini hər münasibət gəldikcə bar-bar bağıran Gürcüstan hökuməti böylə sənaətə nə cür yol vermiş?...

Adil bir adam, bir cani, bir qatil, bir ədna həqqində rəva görülməsi ən qatı müstəbid məmləkətlərdə belə caiz olmayan bu cəzanı bütün Qafqasiya türkləri arasında böyük bir mühərrir, xatiri sevilər bir cəmaət xadimi olan həmiyyətmənd bir zat həqqində nasıl olmuş da Jordaniya hökuməti rəva görmüşdür?!..

Gürcüstan səltəsini tanımamaq, gürcü siyasiləri kibi degil, başqa dürlü düşünmək nə böyük bir cinayətdir ki, böylələrilə qüruni-vüstaya yakışır cəzalarla rəftar olunuyor. Əcəba, siyasi qənaət və fikri üçün bir insan işgəncə edilərmi? Böylə bir işgəncə demokratik bir cümhuriyyətə yakışarmı?

Gürcüstan hökuməti, bilmək istəməsə də Gürcüstan cəmaəti, Gürcüstan mətbuatına mənsub olanlar, Gürcüstan cəmaət xadimləri bilsinlər ki, Ömər Faiq əfəndinin işgəncə edildigi, bilafərq məslək bütün Azərbaycan türklərinin qəlblərini cərihədar eləmişdir. Azərbaycan türk demokratiyasının vicdanı sızlıyor.

Bu sızılar bu qədər möhtac olduğumuz beynəlmiləl ülfətlərə suyi-təsir edər. Bilxassə gürcü-türk yaxınlığına böyük səktələr, böyük zərbələr vurar.

Faiq əfəndinin canilərlə bir otaqda məhbus qalması, Faiqin işgəncə edilməsi, həm də gürcülər əlində işgəncə edilməsi nə qədər vicdan əzici bir xəbər. Əcəba, bütün bunlar doğrumudur?!..

Məlumati-müvafiqə məəttəssüf bunun doğru olduğunu bildirməkdədir.

Bu xəbər bütün Azərbaycan məhafilində bir protesto tufanı qoparmaya bilməz!

Azərbaycan, yalnız Azərbaycan degil, türk həyati-ədəbiyyə və ictimaiyyəsi ilə aşina olan hər kəs, bu mənfur xəbəri oxuduqda istəkli qələm arkadaşımıza qarşı vaqe olan bu təvəhhinə qarşı lənət şərarəsi yağdırmaya bilməz!..

Faiq əfəndi cani olamaz, siyasi fikrindən ötrü bir şəxsi cəzalandırmaq bilməm ki, Gürcüstan cümhuriyyətinin şanına karmı?!..

Qoy bu sualın cavabını Gürcüstan siyasi məhfilləri versinlər.

Azərbaycan məhafilinin bu məsələ üzərindəki təsirini xülasə edərsək, yalnız şunu söyləyə biləriz:

Vicdan sızlıyor!..

M.Ə.

“Azərbaycan”, 27 qanuni-sani (yanvar) 1919, №98

Binəzir – misilsiz

Məşru – qanuni

Hətk – şərəfsizlik, yırtma, yarma

Mücrim – günahkar, təqsirli

Ədna – yarıq, həqir

Cərihədar – yaralı

Səktə – durğunluq, zərər, xələl

Şərar – pislik, yamanlıq

Təvəhhin – vahiməyə düşmə, qorxu

Mötərma – məhbus

Qüruni-vüsta – orta əsrlər

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 14 iyun.- S.26-27