Qarabağ xanlığının bayrağı: bu haqda nə bilirik?

 

 

 

Azərbaycanın zəngin milli dövlətçilik tarixinin ən mühüm  mərhələlərindən biri də xanlıqlar dövrüdür. Xanlıqların dövlət atributlarını müəyyənləşdirən simvollar (rəmzlər) arasında taxt,  tac, möhür, qılınc, pul vahidi,  bayraq, döyüş bayrağı, bunçuk və tug mühüm rol oynayırdı. Bu atributlar arasında bayraqlar mühüm yer tutur. Hər bir bayraq həm də, mənsub olduğu dövlətin coğrafi məkanı, təmsil etdiyi xalqın etnik kökləri, milli təfəkkürünün,  dünyagörüşünün miqyası haqqında  məlumat məcmuəsidir. Müasir Azərbaycan tarixşünaslığında milli dövlətçilik və onun atributları ilə bağlı bir sıra dəyərli tədqiqat əsərləri nəşr olunsa da, hələ də bu sahədə öz həllini gözləyən bəzi məsələlər var. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan xanlıqlarının bayraqlarına düşməncəsinə münasibət bəslənilməsi nəticəsində onlar itib-batıb, yaxud muzeylərin məxfi fondlarında gizlədilib. Məhz bu səbəbdən, P.Gözəlovun “Azərbaycan xanlıqlarının bayraqları dövlətçilik tarixinin öyrənilməsində mənbə kimi” (rus dilində, Bakı, 2010) adlı monoqrafiyasında qeyd edildiyi kimi, təəssüf ki, Qarabağ, Naxçıvan, Şamaxı, Dərbənd,  Quba və digər Azərbaycan xanlıqlarının dövlət bayraqlarının axtarışı lazımi səviyyədə aparılmadığından indiyədək tapılmayıb. Bu gün Azərbaycan tarixşünaslığında Qarabağ xanlığının bayrağı kimi  respublika ictimaiyyətinə təqdim olunan  bayraq, bir çox mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, 1807-ci I  ildə Rusiya imperatoru I Aleksandr tərəfindən Qarabağ xanı Mehdiqulu xana  hədiyyə edilən bayraqdır. Bu bayrağın  Qarabağ  torpaqlarında görünməsi, onun Qarabağ xanlığının tarixi ilə nə dərəcədə bağlı olub-olmaması  məsələlərinə bir daha nəzər salaq.  1804-1813- cü illərdə baş vermiş  Rusiya-İran müharibəsinin gedişində, 14 may 1805-ci il tarixdə Qarabağ xanlığı ilə Rusiya arasında  imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinin yeddinci maddəsində oxuyuruq:

 

“İmperator əlahəzrətlərinin zati-aliləri şuşalı və qarabağlı İbrahim xana və onun varislərinə böyük ehtiram və mərhəmət əlaməti olaraq onu və varislərini üzərində bütün Rusiya imperiyasının gerbi olan bayraqla təltif edir, onun yanında saxlanmalı və bu ölkə üzərində əlahəzrət tərəfindən bəxş edilmiş xanlıq və hakimiyyət rəmzi kimi müharibəyə gedəndə özü ilə aparılmalıdır”.

 

Müqavilədə, həmçinin, xanlığın idarəsinin irsi, böyüklüyə  görə nəsildən-nəslə keçməsi və bunun çar tərəfindən təsdiq edilməsi də nəzərdə tutulurdu.  Qarabağ  xanı İbrahimxəlil xan Kürəkçay müqaviləsini imzaladığı zaman varislik və vəliəhdlik adını böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağaya verib. Lakin Məhəmmədhəsən ağa, hələ İbrahimxəlil xanın sağlığında, 1806-cı ıl fevralın 24-də vəfat etmişdir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan öz ailəsi ilə birlikdə  çar ordusunun zabiti, mayor Lisaneviç tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra Rusiya hərbi komandanlığı qarşısına Qarabağ xanı təyin etmək problemi çıxdı. Xanın digər oğlanları arasında ən böyüyü Mehdiqulu ağa idi   çar hökuməti  10 sentyabr 1806-ci ildə varislik və vəliəhdlik sənədini  xanlıq möhürü ilə birlikdə ona verdi. Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, guya xanın böyük oğlu Cəfərqulu ağanın onsuz da Rusiyaya sədaqətli olduğunu nəzərə alan rus komandanlığı onun qardaşı, bəzən Qacarlara olan meylini gizlətməyən Mehdiqulu xanı öz tərəfinə çəkmək üçün ona Qarabağın idarə olunması haqqında fərman təqdim edib.  Sonralar Mehdiqulu xan İrana qaçdıqdan sonra Rusiya hökuməti tərəfindən oğlu Kərim Cavanşirlə birlikdə Simbirskə sürgün edilən Cəfərqulu ağa 1827- ci ildə I Nikolaya yazdığı məktubunda bildirirdi  ki, İbrahimxəlil xan qətlə yetirildikdən sonra vəliəhdin oğlu olduğu üçün, xan taxtı ona çatmalıymış, lakin rus komandanlığı yanlış addım ataraq  Mehdiqulu xanı hakimiyyətə gətirib.

 

Əslində isə Cəfərqulu ağa İbrahimxəlil  xanın deyil, özünün də qeyd etdiyi kimi, vəliəhd  Məhəmmədhəsən xanın oğludur və Məhəmmədhəsən xan hələ İbrahimxəlil xanın sağlığında vəfat etdiyinə görə, Kürəkçay  müqaviləsinə əsasən xanlıq ona deyil, Mehdiqulu xana çatmalı idi. Kürəkçay müqaviləsində qeyd olunan bayraq  çar Rusiyası  tərəfindən 1807-ci ildə Mehdiqulu xana təqdim edildi.

 

Bayraq (ölçüləri 115 x 100 sm) zamanın təsirindən saralmış dördkünc ikiqat qanovuz ipək parçadandır. Bayrağın hər iki üzündəki  təsvirlər eynidir. Hər iki  tərəfdə Rusiya imperiyasının gerbi təsvir olunmuşdur. Boz rəngli ikibaşlı qartalın dimdiyi, gözləri, caynaqları və caynaqlarında tutduğu hakimiyyət rəmzləri, eləcə də qartalın hər iki başında və başlarının üstündə, ortada təsvir edilmiş iki kiçik və bir  böyük  tac qızılı rəngdədir. Tacların üstü  göy və qırmızı daşlarla bəzənib. Qartalın sinəsində  qızılı  haşiyəsi olan Avropa  qalxanı  təsvir edilib. Qalxanın üzərində , qırmızı və boz rənglərlə Moskva şəhərinin gerbi – Müqəddəs Müzəffər Georginin əksi verilib. Bayrağın kənarlarına gümüşü güləbətin saplarla bafta tikilib, onun üzərində isə uzunsov dairələrdə səkkizləçək güllər və xaçlar salınıb. Bayrağa üç tərəfdən qızılı saplardan və altıləçəkli gül formasında olan zərif gümüş asmalardan saçaq tökülüb.

 

Rusiya imperiyası tərəfindən bayraq əta edilməsi  təkcə Qarabağ xanlığı ilə məhdudlaşmamışdır. Aşağıdakı  təsvirlərdə Naxçıvan xanlığının işğalından əvvəlki  və sonrakı dövrlərdə Kəngərli süvarilərinə aid bayraq nümunələri verilmişdir.

 

Təsvirlərdən göründüyü kimi,  Naxçıvan Kəngərlilərinin batalyonunun 1827 –ci ilə aid bayrağı  istisna olmaqla, digər bütün bayraqlarda  əsas elementlər, demək olar ki,  eynidir. Əslində bu, Rusiya imperiyasının əsarət altına aldığı xalqların dövlətçilik ənənələrini məhv etmək,  onları  öz bayrağı altına toplamaq cəhdindən başqa  bir  şey deyildir. Çox  təəssüf  ki, bəzi alimlərimiz  I Aleksandr  tərəfindən Mehdiqulu xana verilmiş bayrağı köləlik simvolu kimi qiymətləndirmək əvəzinə,  bu  bayraqla  tarixin müxtəlif  dövrlərində  Azərbaycan ərazisində  mövcüd  olmuş  bəzi dövlətlərin bayraqları  arasında  “varislik əlaqələri”  axtarışına çıxmışlar.

 

Qaynaqların verdiyi   məlumata görə,  Qarabağ xanlığının öz bayrağı olmuşdur. Qarabağ xanlığının bizə məlum  olan  dövlət atributlarına, tarixi  mənbələrə  diqqətlə nəzər saldıqda,  zənnimcə , Qarabağ  xanlığının bayrağı  hər birimizin  gözü qarşısında canlanacaqdır.  İlk  növbədə  “Pənahabad” adlanan gümüş pulun  təsvirinə nəzər salaq:

 

Mirzə Adıgözəl  bəy “Qarabağnamə” əsərində yazırdı: “mərhum Pənah xan Cavanşirin dövlət günəşi və şövkət bayrağı  riyasət üfüqündən baş vurub Qarabağ  vilayətinin bütün sahəsini  cəlal və dəbdəbə  ilə işıqlandırdı”.                                                                                                                           

 

Düşünürəm ki,  bu bir cümlə Qarabağ xanlığının bayrağının  mahiyyətini  dərk etmək üçün açar rolunu oynayır. Burada  dövlət günəşi”  ifadəsi bayrağın üzərindəki  doğan günəş  təsvirinin  ifadəsidir.  Heraldikada  əbədi, daimi, sonsuz həyat”  rəmzi kimi,  günəş geniş  istifadə edilən əsas fiqurlardan biridir, adətən, doğan və ya batan günəş təsvirlərindən istifadə edilir.

 

Bir qayda olaraq günəş qızılı rəngdə verilir, şüalarının sayı müxtəlif  sayda olsa da, 16-dan  çox olmur. Azərbaycan Respublikasının  Dövlət  Gerbi üzərindəki  qızılı rəngli 8 düymə də günəş şüaları kimi qəbul olunur. Bu gün günəş                                                                                                                             təsvirini  Nepal, Argentina, Qazaxıstan, Makedoniya Respublikası, Uruqvay,  Malayziya, Filippin, Yaponiya dövlət bayraqlarında görmək olar.  Hesab edirəm ki, Mirzə Adıgözəl bəyin  yuxarıda  xatırladılan cümləsindəki  “şövkət”  ifadəsi  “əzəmət, qüdrət, güc” şir rəsmini ifadə edir. Dünya  heraldikasında  şir təsvirləri  qoruyucu funksiyasını, dövlətin  hərbi  gücünü də  əks etdirir.  Bayrağın hərbi əhəmiyyətini  xüsusi  vurğulayan tədqiqatçılar onun döyüş meydanında oynadığı mühüm rolu da qeyd edirlər. Türk dünyasının  təkraredilməz  abidəsi  olan  “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında düşmən hücumunun qarşısını ala bilən Salur Qazanın qardaşının “Kafərin tuğilə sancağı (yəni bayrağı) qılıncladı”ğı    “yerə  saldı”ğı  göstərilir. Bu  isə  düşmənin məğlub edilməsi demək idi. Ölkəmizin müxtəlif guşələrində, xüsusilə, Bakı şəhərində daha tez-tez rastlaşdığımız qoruyucu sayılan şir heykəlləri qədimdə daha çox sarayların və evlərin giriş qapılarında qoyulurdu. Bu heykəllər giriş və dəhlizin sağında, solunda sıra ilə düzülürdü. Hətta qədim şumerlər pəncərənin üstündə də şir başları qoyurdular ki, pis ruhlar guya oradan evə girməsinlər. Azərbaycan dövlətçilik tarixinə nəzər saldıqda Səfəvilər  dövlətinin,  İrəvan xanlığının, Nadir şah Əfşarın imperiyasının dövlət rəmzlərində də  günəş  və sir təsvirlərinin əsas  yer  tutduğunun şahidi oluruq.

 

Mürzə Adıgözəl bəyin ifadəsində diqqəti cəlb edən məqamlardan biri    “riyasət üfüqündən” sözləridir. Çox şübhəsiz ki, “riyasət” ifadəsi bayrağın mərkəzində dövlətin qoruyucusu kimi mövqe tutan şir  təsvirinə  bir işarədir. Pənahabad adlanan pulun üzərindəki  günəşin tutduğu mövqeyə  bir  daha diqqət  yetirildikdə, Azərbaycan tarixçisinin geniş təfəkkür sahibi olduğu bir daha meydana  çıxır.

 

Bu gümüş pulun üzərində  qızılı  rəngli  düymələr də  əks olunmuşdur.  Pulun üzərində günəş təsviri verildiyinə görə həmin  düymələr  günəşin təcəssümü ola bilməz. Yenə də köməyimizə Mirzə Adıgözəl bəy çatır. Görkəmli tarixçinin ifadəsini bir daha xatırlayaq:  ”mərhum Pənah xan  Cavanşirin dövlət günəşi və şövkət bayrağı  riyasət üfüqündən baş vurub Qarabağ  vilayətinin bütün sahəsini  cəlal və dəbdəbə  ilə işıqlandırdı”.  “Qarabağ  vilayətinin bütün sahəsini” –zənnimcə, yalnız bu düymələr təsdiq edə bilər.  Bu düymələr Qarabağ  xanlığını  təşkil  edən mahalların sayını göstərir. Tarixi  mənbələr sübut edir ki, heraldika tarixində həmin dövrə aid ayrı-ayrı dövlətlərin ərazi vahidlərinin sayını  həmin dövlətlərin bayraqlarında  əks etdirən elementlərin əks olunması faktları heç də az olmamışdır.  Pulun kənarları isə qızılı rəngli saçaqlarla haşiyələnmişdir.

 

Qeyd olunanlar əsasında gözlərimiz önündə Qarabağ xanlığının bayrağını canlandırsaq, bu bayraqla Səfəvilər dövlətinin bayrağı arasında  varislik əlaqəsini görmək mümkündür. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, Qarabağ xanlığının bayrağında şir  təsvirinin  istiqaməti fərqlidir  və bu bayrağa düymə təsvirləri əlavə olunmuşdur. Səfəvilər dövlətinin 235 illik dövlətçilik ənənələrini, 1736-cı ildə Muğan qurultayında şah seçilən Nadir  tərəfindən  Səfəviləri  müdafiə etdiklərinə görə Qarabağın  Cavanşir, İyirmi dörd, Otuzikilər, kəbirli,  ziyadoğlu, baharlı tayfalarının  ciddi cəzalandırılmasını, onların arasında Qarabağ  xanlığının banisi  Pənahəli xanın da olduğunu nəzərə alsaq, hər iki dövlətin bayraqları arasındakı oxşarlığın heç də təsadüfi olmadığı qənaətinə gəlmək mümkündür.

 

İnanıram ki, yaxın gələcəkdə Qarabağ xanlığının bərpa edilmiş bayrağı tarixi Azərbaycan bayraqları arasında öz layiqli yerini tutacaqdır.

 

Rəşid NURMƏMMƏDOV,

tarixçi, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet.- 2014.- 14 iyun.- S.19.