əsərləri V cild

(1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov.

Transliterasiya redaktorları:

professor Şamil Vəliyev

elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Siyasi vəziyyətimiz

Getdikcə ingilislərin Qafqasiya cümhuriyyətləri həqqindəki siyasətləri aşkar oluyor.

General Tomsonun ikinci bəyannaməsini üçüncüsü Azərbaycan hökumətinin Azərbaycan ərazisi üzərində yeganə məşru bir hökumət olduğu həqqindəki bəyannanməsi təqib elədi.

Bu kərə də müttəfiqlərin Şərq orduları komandanı əlahəzrət İngiltərə kralı hökumətinin nümayəndəsi general Miln rəsmi surətdə Azərbaycan hökumətini tanıdığını bildirmişdir.

General Milnin hökumət rəisi Fətəli Xan Xoyski həzrətlərinə vaqe olan bəyanatında Azərbaycan hökumətini “hökuməti-məhəlliyyə” təbiri ilə degil, “ələletlaq” tələffüz olunmuşdur.

General, Fətəli Xan Xoyski həzrətlərinə dedigini Tiflisdə dəxi Gürcüstan rəisi-hökuməti Jordaniya həzrətlərinə söyləmişdir.

Demək ki, Qafqasiyadakı cümhuriyyətlərin sülhi-ümumi konfransınca qəbuluna İngiltərə hökuməti səy edəcəkdir.

Səlahiyyətdar ingilis generallarının müttəfiqlər naminə hərəkət edən sahib kəlməsinə siyasət ricalının Qafqasiya məsələsi həqqində söyləmiş olduqları bu sərih bəyanları heç şübhəsiz ki, Qafqasiya məsaili həqqində söyləmiş olduqları bir sərih bəyanları heç şübhəsiz ki, Qafqasiya millətlərinə kəndi başlarına təyini-müqəddərat etmələrini istəməyən qızğın qafalı siyasət kərdənlərə soyuq su vəzifəsini görmüşdür.

Fətəli Xan həzrətləri general Miln ilə vaqe olan müsahibəsini Məclisi-Məbusana təbliğ edərkən məbusan bunu böyük bir məmnuniyyətlə tələqqi elədi. Divani-riyasətə tapşırdı ki, general təkrar şəhərimizdədirkən fürsətdən istifadə edərək məbusan naminə kəndisinə təşəkkür və məmnuniyyət izhar eləsin.

Məbusanın bu təşəkkürü Azərbaycanın təşəkkürüdür. Bu təşəkkürə istiqlalını göz bəbəyi kibi saxlamaq əzmində olan millət də iştirak eylər.

Müttəfiq dövlət nümayəndələrinin bu surətlə rəftarı şübhəsiz ki, cəmaətimizdə, cəmaət xadimlərimizə ruh verəcək, əzm və cəsarətlərinin birə on artmasına səbəb olacaqdır.

İngilis qüvvəsinin tərzi-hərəkətindəki bu sərahət, paytaxtımızda bulunub da başqa havalar tərənnüm edən bir para rusiyaçı partiyalarla, mətbuatın dəxi xətti-hərəkətlərini dəgişməyə səbəb oldu.

Sosial-demokrat və sosial-revolyusioner firqələrinə mənsub olan qəzetələr təğyiri-lisan edərək Azərbaycan istiqlalına təhəmmüllərindən, Azərbaycan parlamanına girmək istədiklərindən bəhs etməgə başladılar. Hətta “S-R”lər parlamana girmək arzusunda olduqlarını divani-rəyasətə yazdıqları bir müraciətnamə ilə dəxi bildirdilər.

Sosial-demokratların “İskra” adlı qəzetəsi millətlərin kəndi müqəddəratlarını kəndiləri təyin etməgə həqli olduqları əsasına “hər zaman tərəfdar ola gəldigindən” bəhs elədi. Əsas etibarilə Azərbaycanın Rusiya ilə birlikdə qalmasını Azərbaycan demokratiyasının mənafeinə daha faidəli görüyorsa da hal-hazırda Azərbaycan hökumətinin (olmuş bir iş) bir əmri-vaqe olduğunu da nəzərə aldığını söylədi. Azərbaycan Rusiya ilə meyli və arzusu ilə birləşsin, bu onun faidəsidir – dedi. Yoxsa Azərbaycan buna icbar edilməsin, icbar edilərsə bu böyük bir həqsizlik olur! Bu həqsizliyə isə hər kəsdən ziyadə sosial-demokratlar qarşı qoyarlar – deyə bəyanatda bulundu.

“İskra” daha iləri gediyor. Diyor ki, Azərbaycan istiqlalı bu gün onlardan ötrü bir şüardır. Çünki müstəqil Azərbaycanın yaxın bir istiqbalda öz meyli və arzu-rizası ilə təkrar Rusiya demokratiyası ilə bir muxtariyyət və ya federasyon əsası üzərinə birləşməsi ehtimal daxilindədir. Halbuki müstəqil degil, xarici bir Avropa dövlətinə mərbut olursa, o zaman Azərbaycan əbədiyyən Rusiyadan ayrı qalacaqdır.

Demək ki, bu gündən etibarən Azərbaycan istiqlalının müdafeləri zümrəsinə bir də sosialist partiləri daxil oluyorlar.

Bismillah, daxil olsunlar. Həqiqi sosialist olsalar bundan başqa rəftar edəməzlər. Bu rəftarə onlar imdi degil, çoxdan süluk etməlidilər.

– Heçdənsə gec!..

M.Ə.

“Azərbaycan”, 28 qanuni-sani (yanvar) 1919, №99

Ələletlaq – bütünlüklə, mütləq, tam

Süluk – hərəkət tərzi, rəftar

Tədbir gərəkdir

Əql və tədbirin hökmü üstün gəldi. Əmələlər hissiyyata degil, əqliyyata görə rəftar etdilər. Hökumət ilə mədənçilərin mümkün edə bildikləri güzəştə razı olub tətil etmədilər.

Mədənçiləri mədənin düçar olduğu müşkülatına rəğmən bu güzəştlərə getməgə bir tərəfdən əmələlərin tələbi, bir tərəfdən də Azərbaycan hökumətinin mötədilanə və aqilanə təsiri səbəb oldu.

Hökumət bu işdə göstərdi ki, əmələlərin mənafei, hüquqi onun üçün yabançı bir şey degildir. “Kollektivnı doqovor”ı mədənçilər qəbul etmiyordular. Hökumət bunu müvəqqətən olsa da verdigi əmrlə icra etdirdi. Evli, subay məsələsinin aradan qaldırılıb da bütün əmələlərə 360 manat məvacibin artırılması üçün hökumət nümayəndə və parlaman vəkilləri səy etdilər, təsirləri oldu.

Fəqət əmələlərin almış olduqları 360 manat əlavə ilə ehtiyacları rəf olunacağını düşünmək doğru olamaz.

Daha əmələ konfransında əmələlər özləri diyorlardı ki, “bu əlavə bizə degil, dükançılaradır”.

Doğrudur. Məvacib artınca dükançılar da mətahın, bilxassə ərzağın qiymətini artırıyorlar. Həyat yenə də bahalaşır, su yenə də köprüdən o tayda qalır.

Buna qarşı tədbir eləməlidir. Bu tədbiri hökumət görməlidir. Hökumət bütün əmtəəyi olmasa da, heç olmasa ərzaq üçün bir tədbir görməli, əmələ rayonlarında ucuz qiymətlə çörək satdırmağa səy eləməlidir.

Bu xüsusda hökumət ticarət və sənaye nəzarətindəki üsulsuz hərəkətlərə bir nəhayət verərək başqa məmləkətlərlə mal dəgişdirməsi işini yoluna qoya bilməklə bəlkə də Ukraynadan “cövhər” müqabilində buğda gətirə bilər.

Bu yol ilə şəkər gətirmək dəxi mümkündür.

Eyni zamanda hökumət səy etməlidir ki, İngiltərədən bizə yeni mallar gəlsin, bazarda mətah çoxlaşsın. Mətah çoxlaşırsa, o zaman qiymətlər təbiətilə aşağı düşər.

Hökumət bu kibi tədbirlərə qətiyyən təvəssül etməlidir. Yoxsa bu gün növbədən götürülmüş tətil məsələsi təkrar bütün təhdidi ilə meydana çıxar. O zaman əql və məsləhətin göstərdigi yollar degil, hərəkəti-hissiyyat və ehtiyacın çox da məntiq tanımayan rəhbərligi hakim olar.

Azərbaycan sənaət və ticarət həyatını hər növ intizar olunmayan hadisələrə qarşı mühafizə etmək hökumətin borcudur.

Bu borcunu hökumət ərzağı bollaşdırmaq yolunda tutacağı hərəkət və görəcəgi tədbirlərlə ifa edə bilər.

Oyanıq olmalı, tədbir görməlidir.

M.Ə.

“Azərbaycan”, 29 qanuni-sani (yanvar) 1919, №100

Ciddiyyət gərək!

Hər bir hökumət, bilxassə yeni bina tutmaq üzrə olan hökumətlər üçün hər şeydən əvvəl həyat və fəaliyyət əsəri göstərəcək bir meydan vardır.

Asayiş və əmniyyət meydanı.

Hüquqi-milliyyə, ixtiyariyyati-ammə bunlar mənəviyyatdır. Bu mənəviyyat hər yanda olduğu kibi, bizdə də cəmaətdən yalnız bir qisminin, idraklı bir qisminin ruhunu, zehnini işğal edə bilər. Əhalidən fədakar bir qismi keçirdigimiz müşkülatın bir haldan digər hala keçmək zamanına aid müvəqqəti bir hal olduğunu dərk ilə, o qədər narazılıq göstərmədən hər növ məşəqqətlərə təhəmmül edə bilər. Fəqət xəlqin əksəriyyəti təbiidir ki, bu halda olamaz.

Xəlq hər şeydən əvvəl hökuməti onun hərəkətləri, fəaliyyətləri ilə tanıya bilər. Bu hərəkətlər arasında asayiş ilə əmniyyət birinci dərəcədə mühümdür.

Xəlqi əmniyyət və asayiş etibarilə razı salan bir hökumət heç şübhəsiz ki, yarı-yarıya bəqasını təmin eləmiş, deməkdir.

Hökumətimiz Məclisi-Məbusan kürsüsündən irad elədigi bəyannaməsində bu nöqtəyi iyi dərk elədigini izhar eləmişdi. Fəqət burada bir qeyd etmək məvburiyyətindəyiz ki, bu xüsusda hökumət lüzumi dərəcədə əsəri-fəaliyyət göstərməmişdir.

Dəmir yollarında hadis olan vaqeələrin təkrar vücudə gəlməməsi üçün hökumət tədbirlər görüyor. Biz bu tədbirlərin bir an əvvəl səmərədar olmasını istəriz. Fəqət bununla bərabər şəhərimizin dəxi əmniyyət və asayışınə baxmalıdır. Biliyoruz ki, şəhərimizdə bir çox fasid ünsürlər var. Bu ünsürlər bizə xaricdən gətirilmiş, istəmədigimiz halda bizimlə həmşəhrilik həqqini qazanmışlardır. Hökumət başqa bir vəziyyətdə, başqa bir imkanda olsaydı, onsuz da bikarı çox olan bir şəhri yeni-yeni bikar dəstələri ilə doldurmazdı.

Fəqət bu kibi səbəblər hökuməti təbiidir ki, daha ciddi tədbirlər görməgə vadar etməlidir.

Şəhərdə oğurluq çoxalmış, dün heyrətəngiz bir cinayətə şahid olduq. Canilik yavaş-yavaş artmağa başladı. Polis vəzifəsi ilə mütənasib bir dərəcədə degildir.

Demək istiyoruz ki, polis idarəsində bir növ zəif idarə görülməkdədir.

Bu zəifin bir səbəbi şəhərdə olan bir çox nadinc ünsürlərin vücudi isə də, digər cəhətdən polis nəfəratının, milislərin kimlərdən ibarət olduğuna dəxi diqqət və etina edilməlidir.

Polisin başında Azərbaycan mənafei ilə mənən əlaqədar adamlar olmalı, əxlaqı düzgün məmurlar bulundurulmalıdır. Bununla bərabər hökumət məqamati-aliyəsi əli altındakı məmurların üstündə daimi gözətçi olduğunu asarilə göstərməlidir. Xəlqin əmniyyət və asayişi kəndilərinə tapşırılmış olan adamlar hər saət və hər dəqiqədə öhdələrinə götürdükləri məsuliyyəti xatırlamalıdırlar. Onları sorğu və suala çəkəcək qüvvəti daima başları üstündə görməlidirlər.

Bununla bərabər bir şeyə də hökumətin nəzər-diqqətini cəlb etmək istiyoruz. Polis zabitəsinin aldığı məvacib kəndisindən tələb olunan vəzifə ilə mütənasib degildir. Adi bir əmələnin 1000 manatdan ziyadə məvacib aldığı bir şəhərdə 700 manat məvacib alan bir məhəllə pristavından vəzifəşünaslıq tələb etmək pək də məntiqə gəlir bir şey degildir.

Hökumət hər şeydə qənaət edirsə-etsin, fəqət məmləkətin əmniyyət və asayişinə aid xüsuslarda xəsislik göstərməsin. Çünki bu xissət, qüvvəti-layəmutundan qənaət edən adamın halıdır ki, vəqtilə ət və əkməgə əsirgədigini sonra təbib ilə dərmana vermək məcburiyyətində qalar.

Biz daxiliyyə nəzarətindən ciddi tədbirlər, kəskin hərəkətlər, tərəddüdsüz əzmlər istəriz. Bunu bütün məmləkət, bütün əhali istiyor.

Bu xüsusda adam lazımsa adam, para lazımsa para vermək millətin borcudur. Bu borcunu millət əsirgəməz! Əzm və fəaliyyət istəriz. Himmətimiz artsın, ciddiyyətimiz çoxalsın!...

M. Ə.

“Azərbaycan”, 31 qanuni-sani (yanvar) 1919, №102

Xissət – alçaqlıq, ədnalıq

Layəmut – ölməz, əbədi

İki konfrans

Mənən olmasa da maddətən bu günün hakimi olduqları kimsə tərəfindən inkar olunmayan qalib dövlətlərin mərifətilə Parisdə “Versal”da dövlətlərin nümayəndələrindən ibarət bir konfrans açılmaqdadır.

Bu konfransla bərabər maddətən olmasa da, mənən bu günün hakim əfkarı olan demokratiya naminə ümumdünya sosialistləri tərəfindən İsveçrədə Bern şəhərində digər bir konfrans, sosialistlər konfransı toplanmaqdadır.

Dünyanın cahangirləri qarşı-qarşıya gəldilər. Dünya alt-üst oldu, qiyamət qopdu!

Cahangirlərdən bir zümrəsi qalib, digəri məğlub oldu. Toplar dayandı. Hesab günü gəldi.

Divani-mühasibat quruldu.

Bu divana yalnız qaliblərlə məğlublar degil, bütün dünya gəliyor. Bütün millətlər ərzi-hesab ediyorlar.

Təbiətdə itlaf yoxdur. Hər şey nisbidir.

Bu divana ərz olunan hesablar bir ədaləti-səhnə üzərinə görüləcəkmidir? Görülə biləcəkmidir?

Bu bir məsələdir.

Biz Parisdə toplanacaq sülh konfransından bahis “Hesab günü” ünvanilə yazdığımız məqalədə bu divandan çıxacaq hökmlərin kimidən ötrü “cənnət”, kimidən ötrü “cəhənnəm”, kimidən ötrü “bərzəx” qərarını verəcəgini təsəvvür etmişdik.

Fəqət bunu təsəvvür edərkən oxucular bilərlər ki, “Versal” divanının adili-mütləq olacağına çox da iman etməmişdik.

Müsəlman sosialistlərinin naşiri-əfkarı bulunan “Al bayraq”ın isnad elədigi kibi bu konfransı biz “günah”ları “səvab”ları adilanə ölçə bilər qiyamət “Allah”ı deyə tələqqi etmədik.

Böylə tələqqi etmiş olsaydıq o məqalədə bu sətirləri yazmazdıq:

“Məhkəmənin bu üç hökmdən birisini verməsinə oradakı nümayəndələrimizin, təbiri-digərlə, dəva vəkillərimizin məharəti, ciddiyyəti, səy və çalışqanlığı təsirsiz olmayacaq. Fəqət bu kifayət etməz! Lazımdır ki, biz də burada çalışaq, kəndimizi idarə edək. Behiştlik dərəcədə idarəyə istehqaq qazanmış olduğumuzu isbat edək.

Bu vasitə ilə işin yarısı görülmüş olsa da, məhkəmə hökmünün xırda millətlər həqqində tamamilə müvafiq çıxarılması üçün Avropa və Amerika demokratiyasının bu hökmlər üzərinə həqiqi bir nüfuz icra eləməsini arzu etməliyiz. Bu nüfuz vaqe olursa, o zaman bütün cahana qarşı elan olunan prinsiplər az-çox safiyyətini saxlar. Onların saflıqlarının məhfuz qalması isə bizim kibi xırda millətləri qurtarıyor. Dirilik yarlığı əllərimizə irişir”.

Müsavat başçılığından əvvəl bir mühərrir olan Rəsulzadənin “yanıldığını” isbat edən “sosialist” qəzetə görünüyor ki, münaqişə həvəsilə pürşur kəsilərək tənqid etdigi məqaləyi diqqətlə oxumağa, aradan bir çox zaman keçmişsə də vəqt bulamamışdır.

“Al bayraq” Berndəki sosialist konfransının toplanmaq üzrə bulunduğu xəbəri çıxdıqdan sonra beynəlmiləl demokratiyanın Azərbaycan müqəddəratına təsirbəxş olacağından bəhs ediyorsa, biz daha böylə bir xəbər yoxkən Avropa və Amerika demokratiyasının Versal konfransı üzərinə icrai-təsir etməsini arzu eləmişdik. Və “bu nüfuz vaqe olursa, xırda millətlər qurtarır” demişdik. Bu məqsədlə dəxi “Paris konfransını təbrik” degil, Parisə qibtə edərkən kəndisinə xitab etmiş, demişdik ki:

“Sakın: möhtərəm salonlarından birisində ehtimal ki, “Versal”ın tarixi binasında, iniqad edəcək bəşəriyyət qarşısındakı məsul ricala təlqin et ki, məğrur olmasın, mövqe və iqtidarlarını suyi-istemal etməsin. Yalnız bəşəriyyəti və yalnız istiqbali-bəşəri düşünsünlər, hökmlərini verərkən bütün demokratiyanın tələbini nəzərə alsınlar: məzarlarından qalxmış və diriligə təşnə olmuş millətləri təkrar məzarlarına gömməsinlər!!”.

Arzu etdigimiz “demokratiya nüfuzu” deyək ki, təşəkkül etmək istiyor. Beynəlmiləl sosialist konfransı toplanıyor.

Berndən sədası gələn bu konqrenin Versal divanı üzərinə az-çox nüfuzu olacağını inkar edənlərdən degiliz, əvvəla, millətimizin kəndi ciddi-cəhdindən və saniyən, dəxi bu “nüfuz və təsir”dən istifadə edəcəgini zatən “Hesab günü”ndə söyləmişdik.

Əvvəlcə dəxi yazmışdıq:

“Bu hesab gününün nəticəsində dəxi bütün dünya millətlərinin “behiştlik” olacaqlarına hökm verə bilmək üçün həddindən artıq nikbin olmaq lazımdır”.

Diqqət olunursa daima hesab divanında degil, hesab günündən bəhs olunuyor. Bu günün divan mühasibatı biri “Versal”, digəri “Bern”də olmaq üzrə iki məclisli ola bilər.

Birincisi adili-mütləq olamazsa, ikinci məclis hakimi-mütləq ola biləcəkmidir?.. Zənn etməm. Bir kərə araya toplaşacaq sosialistlər Versaldakı diplomatlar cinsindən olmasalar da, onlarla birlikdə hərbi-ümumiyə iştirak eləmiş partiyalara mənsub adamlardır. Binaənileyh onların kamilən bitərəf və “Al bayraq”ın istədigi adili-mütləq adamlar olduğunu düşünmək üçün dəxi fəzlə nikbin olmaq gərək.

Bernin Versala müqabiləsini Rusiya inqilabındakı əmələ şurası ilə müvəqqəti hökumətə qiyas edənlər vardır.

Rusiya mühitində Əmələ Şurasını icrai-nüfuz dərəcəsini keçib hökmdarlıq mərhələsinə çıxdı. Maddi və mənəvi bütün qüvvəti əlinə aldı.

Fəqət nəticədə Milyukovun almaq istədigi İstanbul üzərində “israr” etmədisə də kadetlərin “Moskvadan ziyadə mühafizə edəcəkləri” Bakıdan dəxi kolaylıqla əl çəkmədi. Qafqasiya imperatorların gövhər tacı idi: demokratların tacı yox. Fəqət mədələri var, iştahları kəsiyordu. Qafqasiyayı bir gövhər kibi degilsə də, bir malikanə kibi saxlamaq istədilər.

Nə məlum ki, Berndəki sosialistlər Rusiyadakı insanlardan degil, başqa bir növ məliklərdən olacaqlar.

Məəmafihə bununla biz Bern konfransının Versal üzərindəki xırda millətlər nöqteyi-nəzərindən pək faidəli təsir icra edəcəgini inkar etmək istəmiyoruz. Yalnız istəriz ki, həqiqəti olduğu kibi görərək pək də xəyalatə qapılmayalım. Biləlim ki, bügünki amil qüvvətlərin tənasübi son qərarın Versala aid olduğunu göstərməkdədir.

Məgər ki, yarınki gün başqa bir hökm, başqa bir hikmətlə zühur edə!...

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 2 şubat (fevral) 1919, №103

İtlaf – tələf etmə, atma, boşama

Bərzəx – əzablı yer

Qiyas – müqayisə

Bahis – bəhs edən

Pürşur – çox coşqun, həyəcanlı

Məclisi-Məbusan və müxaliflər

Azərbaycanın siyasi vəziyyəti nə qədər ki, müəyyən degildi, türklərdən olmayan bütün siyasi firqələr, bolşevik ruhlu menşevikdən tutub monarxist ruhlu kadetinə qədər Azərbaycan istiqlalı ilə Azərbaycan parlamanına qarşı barışmaz bir vəziyyət almışlardı.

Onlar bu vəziyyətləri ilə Azərbaycan türklərini bir növ mühasirəyə almış, təslimə məcbur etmək istəmişlərdi.

Zənn ediyorlardı ki, xaricdən gəlmə müttəfiqlər qüvvəti də onlara kömək olacaq, əqillərincə türklər tərəfindən qurulmuş olan Azərbaycan hökumətini yer dibində atacaqlardır.

Azərbaycan türkü ilə bərabər bu türkün ruhundan doğan idealları tərvic edən, onun yolu ilə gedən Azərbaycan xadimləri isə qəflətən üzərlərinə atılan qüvvətlərə qarşı mətanət göstərdilər, durdular. Azərbaycan fikrinin “İstanbuldan” degil, Bakıdan doğmuş olduğunu isbat etdilər.

Bu sübutla hər kəsdən əvvəl bitərəf bir qüvvət olması həsəbilə ilk əvvəl ingilis komandanlığı qane oldu. Onun bu qənaəti Azərbaycanın daxili müxaliflərini düşündürdü.

Türk olmayan müxaliflər düşündülər, daşındılar. Xətti-hərəkətlərini dəgişmək, nöqteyi-nəzərlərini əvəz etmək məcburiyyətində qaldılar.

Eserlər, əslən milliyyət əsasına əhəmiyyət verən idealist və indualist bir firqə olduqlarını xatırladılar. Azərbaycan parlamanı bir “əmri-vaqe”dir, olmuş bir işdir – dedilər.

Menşeviklər dəxi “qalu bəla”dan millətlərin kəndi müqəddəratlarını kəndiləri təyinə həqli olduqlarını qəbul edənlərdən olduqlarını etiraf etdilər.

Həmkarlar ittifaqı dəxi Azərbaycan parlamanına getmək həqqindəki qərarına tazədən baxmaq məcburiyyətində qaldı.

Erməni milli komitəsi dəxi daşı ətəgindən tökməgə başladı. Yalnız parlamana degil, hökumətə də girmək meylini izhar elədi.

Bir də yalnız bir rus komitəsi qaldı.

Rus komitəsi yalnız tüfəng təsirilə olmalıdır ki, o da əvvəlcə mövcud olan qərarını tazədən bir “götür-qoy” elədi. Anladı ki, “Rusiya millətlərinin son şəkli Rusiyanın iradəsilə bilaetilaf təyin edilmək üzrə kəndi başlarına idarə qurmaq həqləri vardır və bu həqlə parlaman da qura bilərlər və bu parlamana yalnız siyasi bir minbər qazanmaq üçün degil, vilayətə əmin və asayiş vermək işində şərakət etmək üçün dəxi getmək lazımdır”.

Bunu anlamaqla bərabər rus komitəsi özünün parlamana girməsini yalnız bir mətləblə əlaqədar görüyor. Əvvəlcə bəzi mühüm məsələlər aşkar olmalıdır. Bu məsələlər aşkar olmayınca parlamana girmək, onlarca faidəsizdir. Çünki burada Rusiyanın mənafei-aliyəsinə mərbut olan nöqtələr var ki, onları örtülü olaraq keçmək bərabər işləməgi qeyri-mümkün edər.

Məsələ Azərbaycanın Rusiyaya əlaqəsini təyin etməkdədir.

Zatən yalnız rus komitəsindəki kadetlər degil, digər firqələrdə olan ruslar – rusiyaçılarla bizim aramızda və digər türk partiyalarının arasında olan ixtilafi-nəzər dəxi bu nöqtə üzərində idi.

Biz Azərbaycanı müstəqil bir dövlət tələqqi ediyoruz. Bu tələqqisini Azərbaycan demokratiyası əksəriyyəti-əzimə təşkil edən türk xəlqinin idarəyi-aliyəsi ilə bütün dünyaya elan eləmişdir.

Bu bir əmri-vaqedir.

Azərbaycan hökuməti, Azərbaycan parlamanı, Azərbaycan siyasi firqələrinin bəyannaməsi, Azərbaycan xəlqinin bu əsasları qəbul və tərvic eləməsi bu əmri-vaqenin xarici əlamətləridir.

Azərbaycan hökuməti bütün firqələrinin müməssilligi beynəlmiləl münasibatə girişmiş, felən müttəfiqlər tərəfindən tanınmışdır. Ondan başqa bu topraq üstündə, bu əhali üzərində başqa nafiz və tanınmış bir hökumət yoxdur.

Bizimlə bərabər çalışmaq, türklərlə birlikdə “əmniyyət və asayişin təmini” və yaxud “fevral hürriyyətlərinin bəqası” üçün işləmək istəyən firqələr hər şeydən əvvəl bu cəhəti nəzər-diqqətə almalıdırlar: Azərbaycan bir əmri-vaqedir – bunu səmimi bir surətdə qəbul etməlidirlər.

Azərbaycanın Rusiya ilə iləridəki əlaqəsinə gəlincə, bu əlaqəyi iləridə azərbaycanlıların rusiyalılarla dostluqla, azadlıqla, tərəfinin rizası ilə həll olunacaq bir məsələ kibi görməlidirlər.

Parlamana gələcək müxalif, “Siz Rusiyadan ayrılmışsınız, bu ayrılışınızla faidəli bir iş görməmişsiniz, yaxşı olar ki, onunla birləşəsiniz” dersə onu dinləriz. Fəqət “Siz Rusiyanın bir parçasısınız, nə həqlə ondan ayrılmışsız” dersə, ona təhəmmül etməz, kürsüdən salarız.

Azərbaycan parlamanına, Azərbaycan istiqlalı bayrağını yüksək qaldırmış olan bu müəssisəyə hər kəs gələrsə, bu parlamanın felən təsis etmiş, olmuş-bitmiş bir hökumətin Məclisi-Məbusanına gəlmiş və bununla o, Azərbaycan istiqlalını fikirdə degilsə də, işdə tanımış, deməkdir.

Rusiya ilə əlaqəyə gəlincə, bunu müxaliflər bilməlidirlər ki, müvafiqlər heç bir zaman fikirdə Rusiyanın düşməni olmayıb, Rusiya demokratiyası ilə ədavət bəsləməmişlərdir.

Azərbaycan parlamanının bütün firqələri kəndi bəyannamələrində bu fikri zikr eləmişlərdir. Müxaliflər nöqteyi-nəzərindən ən müdhiş bir milliyyətçi və iftiraqçı təsəvvür olunan “Müsavat” firqəsi belə kəndi bəyannaməsində fikrən təbii və mötədil bir halə gələcək Rusiya ilə əqdi-ittifaq etmək fikrinə yabançı olmadığını bildirmişdi.

Fəqət buna biz öz meylimiz, öz xahişimiz ilə gedəcəgiz. Bu məsələyi Rusiya Məclisi-Müəssisanı degil, Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı həll edə bilər. Bu səlahiyyət başqalarının degil, bizimdir. Çünki milliyyət həqqi yalnız bu surətlə müdafiə oluna bilər.

Yoxsa bir “menşevik” çıxar da “biz sizə Rusiyadan ayrılmaq həqqini vermiyoruz” dersə və bu məqsədinə yetişmək üçün müsəlman sosialistləri ilə birlikdə bizə qarşı mübarizə edə biləcəginə güvənərsə, biz öylələrinə güləriz, zira öylə düşünən bir türk parlaman firqəsi təsəvvür edəməyiz!

Rusiyadan ayrılmaq, Rusiyaya qoşulmaq və yaxud başqa bir şəkil ilə kəndi müqəddəratını təyin eləmək həqqi Azərbaycan xəlqinin müqəddəs bir həqqidir. Bu həqqi ona təbiət bəxş eləmiş. Bu həqqi o nə kadetlərin ala gözlərinə, nə də sosialistlərin yağlı dillərinə fəda edəməz!

Müxaliflər bunu bilsinlər, qulaqlarına sırğa etsinlər və bu beləcə Azərbaycan istiqlalını əmri-vaqenin qəlləm həlqə beguşi olaraq parlamana buyursunlar.

Başqa məsələlərdə keyfləri istədigi müxalifəti etsin, tənqidatda bulunsun, təbliğatında olsunlar. O onların həqqi və vəzifələridir.

Biz heç bir zaman onların parlaman firqələrinin müvafiqləri cərgəsində oturacaqlarını zatən təsəvvür eləməmişdik.

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 3 şubat (fevral) 1919, №104

Qalu bəla – çoxdan, lap əvvəldən, ata-babadan

İftiraq – ayrılma, fəraq

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 21 iyun.- S.26-27.