Mərdliyin profilləri

C. F. Kennedi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

“Mən prezidentliyə namizəd göstərilməyimi gözləmirdim. Öz siyasi kursu ilə gedən adam kimi mən vəzifəmdən xaric edilməliydim... Mən dəqiq qərara aldım ki, Prezidentliyə namizədliyə gedəndə mənim ifadə etdiyim baxışları heç kəs müdafiə etməyəcəkdir”.

Herbert Huverin prezidentlik üçün birgə hərəkət etmək mövqeyinin qəbul edilməsi barədəki təklifdən o, and altında imtina etdi və Respublikaçılar Qurultayının platformasına və onun öz namizədlərini seçmək metodlarına hücum etdi. Bu illərdə başlıca məsələ T.V.A-nı (Tennessi Vadi Hakimiyyətini – tərcüməçi) qurmaq idi və Nebraskadan olan Senator isə ictimai hakimiyyətin ən çox çıxış edən milli müdafiəçisi idi; və inanırdı ki, “monopolist hakimiyyət tresti” Huverin namizəd göstərilməsini və Respublikaçıların platformasını diqtə etmişdir.

Demokratik partiyaya keçməsinə hazır olmadığından, o, buna daim əks çıxırdı və inanırdı ki, bu partiyanın da platforması bərabər qaydada ziddir. Norris ölkəyə səfərə çıxdı ki, partiyaya məhəl qoymadan proqressivist yoldaşlarının kampaniyasında iştirak etsin. Nyu-Yorkdan olan Demokratik namizəd Al Smitin kampaniyadakı çıxışları Norrisin öz baxışları ilə eyni xətt üzərinə düşdükcə, o, öz partiyasının ən çətin problemi ilə üz-üzə dayanmalı oldu.

Corc Norris Respublikaçı idi; Ortaqərbli idi, protestant və “quru” (1920-ci illərdə ABŞ-da spirtli içkilərin istehsalı və satışının qadağan olunması tərəfdarlarına “qurular”, əleyhinə olanları isə “yaşlar” deyirdilər, “quru” qanun 1920-ci ildə qüvvəyə minmişdi, 1933-34-cü ildə isə ləğv edilmişdir – tərcüməçi) idi və Herbert Huver də bütün bu şeylərin hamısı demək idi. Lakin Al Smit Nyu-Yorkun küçəsindən gələn Tammani Zalı (Nyu-York şəhərində Demokratik partiyanın icraiyyə komitəsinin populyar adı belə idi, tarixən tipik xeyriyyəçilik və himayəçiliyin qarışığı ilə siyasi nəzarəti həyata keçirirdi. Bu bütün Delaver hindularının müdrik başçısı Tammanendin adından götürülmüşdü. Tammaninin qüdrəti 19-cu əsrdə və 20-ci əsrin əvvəllərində qorxulu idi. Prezident Franklin Delano Ruzvelt sonralar onun statusunu aşağı salmaqla Nyu-York siyasətinə nəzarətini kiçiltmişdi – tərcüməçi) Demokratı idi. Qadağanın (spirtli içkilər barədə qadağanın – tərcüməçi) ləğv edilməsi xeyrinə çalışan katolik olmaqla, onlardan heç kəs deyildi. Əlbəttə ki, Smit Nebraskada kiçik dəstəyə malik olacaqdı. Axı ştat həmçinin Respublikaçı, Ortaqərbli, protestant və təbiəti etibarilə “quru” idi. Norris öz partiyasını tərk etsəydi, onun ştatı və seçiciləri belə şəraitdə nə edərdilər?

O, bunu edə bilərdi. O, daim “partiya məsuliyyətini ləğv etmək və əvəzində şəxsi məsuliyyəti qoymağı” dəstəkləyirdi. “İstənilən adam hətta Respublikaçıların sərt növü olsaydı da, o, inanmazdı ki, partiyanın naminə apardığım mübarizə düzgündür, öz əqidəsinə görə hərəkət edərdi və mənə qarşı səs verərdi”. Və beləliklə, 1928-ci ildə Norris nəhayət proqressivistlərə elan etdi:

“Smitin düşərgəsindən savayı heç bir yerə malik deyiləm... Biz belə bir tərəfdar olacağıqmı ki, partiyamızı ölkədən yuxarıda qoyaq və yeganə liderin arxasınca getməkdən imtina edəcəyikmi ki, o, bizə (hakimiyyət) trestinin nəzarətindən qaçmağa imkan verəcəkdir?... Bu mənə belə görünür ki, biz öz vicdanımızı dağıda və bizim çox illər ərzində uğrunda vuruşduğumuz şeylərə müxalif olmağı əvvəlcədən bilən kimisə dəstəkləyə bilmərik”.

Bəs Smitin dini baxışları necə olsun? Onun içki məsələsinə münasibəti necə olsun?

“İctimai həyatda o adam üçün bu mümkündür ki, o, öz dini inamını siyasi fəaliyyətindən ayırsın... Mən protestantam və “quruyam”, həm də “yaş” olan adamı müdafiə edəcəyəm və mən inanıram ki, katolik də qanunu həyata keçirməyin xeyrinə səmimidir və iqtisadi məsələlərdə düzgündür... Mən proqressiv olan və öz qərarında mərd olan vicdanlı “yaşlara”, özünü “qurular” tərəfində olduğunu etiraf edən, lakin qadağanı səmərəli etmək üçün ölkədəki bütün rom qaçaqmalçılarına, içki alverçilərinə qarşı o qədər də çox şey etməyən siyasətçilərdən daha çox etibar edirəm”.

Bunlar mərd hisslər idi, lakin qəzəbli seçicilərə təsirini itirirdi. Onun qatarı ştatdan keçib Omahaya istiqamət götürdükdə, orada ümummilli radio ilə, bir neçə radio stansiyaları vasitəsilə Smit barədə danışmalı idi, uzun müddət dostluq etdiyi adamlar və Respublikaçı liderlər qatarın üstünə dırmaşdılar ki, öz partiyaları və karyeraları adından müraciət etsinlər. Nebraskanın qüdrətli Anti-Salon Liqasının başçısı, əvvəllər Norrisin mühüm müdafiəçisi olan adam özünün hakimiyyət məsələsi iynəsini boş şey adlandırdı. “Bu kampaniyadakı məsələ içki məsələsidir və Norris onu bilir. Əgər o, Smitin xeyrinə çıxış etsə, Liqa onun vasitəsilə hərəkət edəcəkdir”. Norrisdən soruşanda ki, belə baxışlarla 1930-cu ildəki yenidən seçilmək üçün necə cəhd göstərəcəkdir, o, buna quru şəkildə cavab verdi: “Belə şeylər məni onun yanına qova bilər”. Omahadakı iri baptist kilsəsinin pastoru Senatora yazmışdı ki, “bizi ümumiyyətlə təmsil etmir və biz onun administrasiyaya olan münasibətindən xəcalət çəkirik”. Lakin Norris öz cavabında sakitcə keşişdən soruşdu ki, o, “öz gözündəki tiri çıxarmağa cəhd etmişdirmi ki, eləcə də öz qardaşının gözündəki tozcuğu necə dartıb çıxarmaq barədə fikirləşir”.

Respublikaçı liderlərin köhnə mühafizəçisi əvvəlcədən ən azı özəl qaydada israr edirdi ki, Norris “Respublikaçı olmamışdır”, bu ittihamı həmin vaxt onlar açıq şəkildə dilə gətirirdilər. Lakin elə bu vaxt Norrisin özünü daha artıq həsr etdiyi dostlarından çoxu bu nizə zərbəsindən qorxularını ifadə etdi. Kiçik biznesmen Nebraska qartalı barədə deyirdi ki, “mən 20 il ərzində Norrisi dəstəkləmişəm, lakin daha heç vaxt dəstəkləməyəcəyəm. O, siyasi cəhətdən dəyişəndir və əqli cəhətdən pis əhval-ruhiyyədədir və Ruzvelt (söhbət prezident Teodor Ruzveltdən gedir – tərcüməçi) vaxtından hər bir Respublikaçı Administrasiyaya qarşı əks mövqedə dayanır. Senator öz pərəstişkarlarına daha hörmətlə yanaşmalıdır, nəinki onlar öz püşkünü “yaş” Demokratlarla birgə atmağı gözləməlidirlər”. Norrisin birinci Konqress katibi reportyorlara demişdi ki, o, “Prezidentliyə Tammani namizədini səlahiyyətsiz qaydada Senatorun dəstəkləməsinə sərt qaydada müxalifdir”.

Respublikaçıların Qurultayında Norrisin Prezidentliyə namizəd göstərilməsini dəstəkləyən nümayəndə mətbuata demişdi ki, Norris “mənim siyasi vicdanımı özünün jilet cibində gəzdirmir. Mən onun tutduğu yerdə dayanmasını görəndə dərindən kədərlənirəm. Norris yeni dostlar axtarmalıdır və əgər o, Nyu-York tərəflərdə olanları axtarmağı seçsə, bu onun üstünlüyü olacaqdır. Lakin bədbəxtlikdən o, vəzifəyə girmək üçün Respublikaçılar partiyasını istifadə etdiyi bir nəqliyyat vasitəsi hesab edir və bu vaxt özünün bayraq gəzdirənlərindən imtina edir”.

Uoltillin “Times” qəzetinin naşiri yazırdı ki, “mən bunu kədərlə deyirəm, ancaq Norris barədə deyirəm. Siyasi cəhətdən o, səhrada, öz proqressiv dostlarından çox uzaqda olmaqla, itmişdir”.

Linkolnun prokuroru demişdi ki, “yüzlərlə ac fermer və ya susuzluqdan yanan “yaş” üçün orta hesabla siyasi cəzadan az da olsa, hansısa bir bağışlanma ola bilər. Lakin Norris qabiliyyətdə və təcrübədə olan bir dövlət xadimi üçün heç bir bağışlanma yoxdur”. Həmin prokuror Norris düşərgəsinə yaxın adam idi.

Lakin Corc Norris ac fermerə kömək etmək istəyirdi, əgər bu susuzluqdan yanan “yaşa” kömək etmək mənasını versə də, onun müraciəti və ya hücumları təsirsiz qaldıqda, o, Omahada Smit üçün ona haqq qazandıran bir güclü səbəb irəli sürdü. O, dedi ki, Nyu-York qubernatoru Tammaninin diqtəsindən yuxarı qalxmışdır, bu vaxt Respublikaçılar Qurultayının istifadə etdiyi texnikalar “Tammani Zalına ağ xalatlı müqəddəs kimi xarici görünüş” verəcəkdi. O, öz auditoriyasına dedi ki, əks partiyanın namizədini müdafiə edən “ən hörmətli kampaniyada səyahət edir, çünki Herbert Huverin özü on il əvvəl buna bənzər qaydada hərəkət etmişdi. Lakin çıxışının əksər hissəsi hakimiyyət trestinə – “sürüşkən barmaqları olan osminoq ənamları yığıb, onları hər bir od tərəfinə qoyur” deyə hücumdan ibarət idi, həm də “dinməz dayanmaqla günah işlətdikdə, biz etiraz etməli olanda, bu etiraz adamlardan qorxaqlar düzəldir” məsələlərini müzakirə etməkdən imtina etdiyinə görə Huverin üzərinə hücum idi.

Nəticədə, Norris dini məsələlər ilə qarşılaşdıqda öz müraciətini açıq şəkildəki bu sözlərlə qurtardı:

“Bir vətənpərvər kimi bu bizim borcumuzdur ki, qeyri-Amerikan doktrinasını kənara ataq və dözümsüzlük məşəlini qaldıranları məzəmmət edək. İstənilən dinə bütün inanc gətirənlər birləşə və bizim siyasi işimizi xalqımız üçün xoşbəxtliyin maksimum yekununa doğru irəli apara bilər”.

Lakin 1928-ci ildə Nebraska əhalisi dözümlülük mövzusunu eşitməyə və ya məsələləri müzakirə etməyə hazır deyildi. Katoliki və “yaş”ı dəstəklədiyi üçün Norrisin üzərinə teleqramlar axışıb gəlirdi. Norris sonralar demişdi: “Smit üçün rəsmi Omaha bəyanatı gəldikdən sonrakı tufan nə vaxtsa rastlaşdığımdan daha çox sərt idi. Bu yaxşı idi ki, mən təhqir məsələsində müəyyən məşq keçmişdim”. Hətta onun arvadından qəzetlər sitat gətirərək deyirdilər ki, o, nə Smitə, nə də Huverə səs verməyəcəkdir: “Mən bütün bunlarda Corcun arxasınca getməyəcəyəm... Mən həmişə “quru” olmuşam və hətta əgər Corc ona səs versə də, mən ona səs verməyə hazırlaşmıram”. Eyni qüdrətə malik olan Omahanın Demokratik “World Herald” qəzeti Vudro Vilsonun prinsipcə əleyhinə olduğuna görə ona hücum etmişdi, bu vaxt isə Senator Norrisi “onun gözəl mərdliyinə və özünü həsr etməsinə görə” alqışlamağı bacardı, digər Nebraska qəzetləri onu Tammani Zalına görə öz ştatını ayağa verməkdə ittiham etdi. O, bunu belə bir ümidlə edirdi ki, dörd il sonra özünün Prezidentlik seçkisinin hay-küyünü bərpa edəcəkdi. Onun çıxışı özünün Respublikaçı liberal kolleqasının yenidən seçilməsi şansına da təhlükə törədirdi və Senatdakı üsyançı Respublikaçı yoldaşı onun kursuna narazılığını bildirdi. Senator öz doğma şəhərinə qayıdanda dostları və digər aparıcı vətəndaşlar ondan üz çevirdilər, baxmayaraq ki, onlar şad olacaqdılar ki, “mənim ürəyimi kəsib çıxarsınlar və başqalarını da xəbərdar etmək üçün həmin ürəyi çəpərin üstündən assınlar”.

Nebraskanın hər bir qraflığının iclasında, bütün ölkədə olduğu kimi öz kampaniyasını aparan Huver Norrisi qəzəbləndirdi. O, elan etdi ki, Huver real problemlərin hakimiyyət və fermaların vəziyyətinin yüngülləşdirilməsi olduğu halda, dinin və qadağanın saxta məsələlərinə görə qalib gəlmişdir. O, deyirdi ki, xüsusi maraqlar və maşın siyasətçiləri “bu məsələni qabaqda tuturlar (baxmayaraq ki,) onlar bilirlər ki, bu saxta, pis və düzgün olmayan məsələdir”.

Corc Norrisin Silahlanmış Gəmi Billinə qarşı obstruksiyası, bilavasitə Prezidentin hərəkətinin qarşısını almaq məqsədi və ona cəhd etdikdə milləti müharibədən kənarda qoymaq uğursuzluğa uğradı, bir neçə ay sonra millət müharibəyə gömüldü. Onun Al Smitə görə apardığı kampaniya da uğursuzluğa, özü də qorxulu uğursuzluğa uğradı. Və həm də Senator sonrakı illərdə öz dostuna bu sözləri etibar etdi:

“Bu, çox tez-tez baş verirdi, biri nəyisə etməyə cəhd etdi və uğursuz oldu. O, narazılığı hiss etdi və həm də o, illər keçdikdən sonra aşkar etdi ki, onun etdiyi cəhd bir səbəbə malik idi, bu səbəb o idi ki, niyə başqası həmçinin onu tutur və uğur qazanır. Mən həqiqətən də inanıram ki, proqressiv sivilizasiya üçün nədənsə istifadə etsəydim, bu şeylərdə müvəffəqiyyət qazanardım, mən həqiqətən etdiklərimə nisbətən nəsə etməkdə uğursuzluğa uğradım”.

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2014.- 28 iyun.- S. 22.