Regional koloritlə milli ruhun simbiozu
(Rəfail
İncəyurdun“Arzuların yuvasını uçurma”nın
mayasından “ÖZü SÖZə
ucaltmışlar odası”nın qayəsinə)
Yurd.
Zaman. Doğuluş.
İnsan. Həyat. Düşüncələr və ... Yazılar.
Bunlardan hər biri yaradıcı şəxsiyyətin təfəkkür
və yaddaşında daşlaşmış ifadələr,
onlara münasibət bildirmək istəyi, arzusu, sevinci, bəzi
hallarda isə kədərin ifadəçisi kimi
çıxış etməsi.
Sadaladığımız
leksik vahidlərdən birincisi olan “yurd”, bizə elə gəlir
ki, “Zaman”, “Həyat” və s. semantikasının fövqündə
dayanır. Hər halda İncə yurdundan (İncə dərəsi)
olan, incə qəlbli, həssas nəfəsli yurdunu
özünün soyu və boyu kimi götürən, ona
bütün yaradıcılığı ilə xidmət edən
Rəfail İncəyurdun “Arzuların yuvasını
uçurma” (şeirlər) və “ÖZü SÖZə
ucaltmışlar odası” ədəbi-publisistik
düşüncələr kitablarını oxuyandan sonra təfəkkürümüzün
dərinliyində iz salmış fikirləri oxucularla (həm
də ədəbi tənqidlə) bölüşmək qərarına
gəldik.
Vətən. Yurd. El. Oba. Sadə simalar. Tanış
sifətlər. Daha çox görüb
öyrəşdiyin insanların çöhrəsi. Davranışı. Ləngəri.
Şıltaqlığı.
Müdrikliyi... Ağır taxtalı insanların
ağır oturub batman gəldiyi yer. Hamısı
da özəl və gözəl, hər şey göz
önündə öz nəfəsi, öz qoxusu, öz təravəti,
öz təkrarsızlığı ilə. Onları
hamı görür, onların hamı içində olur,
onlarla hamı ünsiyyətdə, mükalimədə...
Di gəl ki, hamı onları (içdən gələn
səsləri) kağıza köçürüb
başqalarına ötürə bilmir. Ötürməyi
bacaranlarsa xoşbəxtdirlər. Biz bunu A.Səhhət,
M.Hadi, S.Yesenin, N.Tixonov, V.Lebedev-Kumaç, S.Vurğun, R.Rza,
A.Tvardovski, A.Surkov, S.Vasilyev, Ə.Kərim, M.Araz, X.Rza
Ulutürk, M.Yaqub, T.Bayram və başqalarında yaxşı
görmüşük...
Elə Rəfail İncəyurdun da yurd sevgisi belədir. Sakraldır.
Müqəddəsdir. Yenilməzdir.
Rəfail İncəyurdda yurda sevgi lokal mənbəyindən və
anlamından çıxıb etnik-külruroloji, sosial-ictimai
mahiyyət kəsb edir. R.İncəyurdda “yurd”
anlayışı son dərəcə dialektik və
perspektivdir. Şair nəinki
doğulduğu yerlə qürurlanır, onu vəsf edir, həm
də onun yeniyetməlik dövrünün xatirələrinə
isti qucağında qol açmış bu yurdu sanki
dünyanın mərkəzi sayır.
Rəfail İncəyurd şeirimizdə iki onillikdən
artıqdır ki, öz yolu, öz cığırı,
öz üslub tərzi ilə irəliləyir. Yaradıcılığı
haqqında tənqidimizdə bəzən obyektiv, bəzən
də tələsik ümumiləşdirmələrə səy
göstərənlər də olur. Bu təsadüfi
olmadığı kimi, təbii qəbul edilməlidir. Əvvəla, ədəbi tənqid amorf hadisə
deyil, sonra da hərənin öz arşını ilə
ölçmə istəyi də davam etməkdədir. Lakin bütün hallarda İncəyurd
yaradıcılığına adekvat nəzər salmaq da
qabaqdangəlmişlik kimi dəyərləndirilməməlidir.
İncəyurd şeirlərinin alt qatına nəzər
salarkən, onların genezisində folklor ənənələrinin,
xalq deyimlərinin, duyumlarının dayandığını
sezmək mümkündür. Rəfail İncəyurd
öz şeirlərini hamının qəbul və dərk edə
biləcəyi sadə xalq dilində yazır. O, poetik
sözün urvatını bilməyən və bilmək istəməyən
bəzi özündən müştəbeh şairlər kimi
mürəkkəb deyilişi və yazılışı,
forma və mahiyyəti qavranılmayan konstruksiyalardan, demək
olar ki, istifadə etmir və bu, İncəyurd
yaradıcılığının özəl xüsusiyyəti
kimi göz önündədir. Folklor
düşüncəsi ilə həyatın təsdiqedici
pafosu İncəyurdda realist təsvirlərlə yaddaşlara
çökür.
Folklor stixiyası el-obaya daha yaxından bağlı olan
Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılığının danılmaz cəzbedici
qüvvəsi olub. R.İncəyurd, heç şübhəsiz
ki, şeirlərində, bir tərəfdən, poetik “mən”i
ifadə etmək üçün ona üstünlük verirsə,
digər tərəfdən, yurdun mənəvi, mədəni,
sosial, folklor, etnoqrafik xüsusiyyətlərini əks etdirmək
üçün ona müraciət edir və bu, xalq
yaradıcılığı çeşməsindən
qidalanmaqla, şairin poetik düşüncəsinin ifadəçisinə
çevrilir. İncəyurdun bədii ifadələr
palitrasında ideya əlvanlığı dini-etnik obrazlara
müraciət etdiyi zaman da yeni çalar qazanır.
R.İncəyurdun
“Arzuların yuvasını uçurma” kitabında biz
şairin zamanla, həyatla, cəmiyyətlə, tarixi şərait
və s. əsasən yurd kontekstində görüşə
bilirik. Bütün hallarda biz şairin əsrə
və dövrə, müasirlərə (həm də zəruri
olduqda bariz fakt, olay və hadisələrə, şəxsiyyətlərə)
mövqe ifadə etdiyinin şahidi oluruq. Qazağın
zəngin flora və faunasının, təbiət gözəlliklərinin
tərənnümü İncəyurdun lirik-romantik duyğulu
sənətkar olduğunu təsdiqləyir. Yurd Rəfail İncəyurd üçün kəndindən
Vətənə və dünyaya açılan pəncərədir.
Öz xarakterinə görə bu
yaradıcılıq yurdsevərlik pafosu ilə nikbin əhval-ruhiyyə
pafosunun simbiozunu yaradır.
Rəfail
İncəyurdun “Arzuların yuvasını uçurma”
kitabı ilə bağlı eksklüziv qənaətlərimiz
bizi buradan
müəllifin publisistikasına səmt almağa meylləndirir.
Onun yaradıcılığının bu janrına
baxış şairin
ədəbi-publisistik düşüncələrini
əks etdirən “ÖZü SÖZə ucaltmışlar
odası” kitabı da müəllifin yurdsevərlik kredosuna
sadiqliyindən ortaya çıxdığını göstərir.
Kitabda R. İncəyurdun müxtəlif səviyyəli və istedadlı söz
sərraflarının əsərlərinin keyfiyyəti ilə
bağlı onların kitablarında və ya Azərbaycan
dövrü mətbuatında gedən məqalə və
publisistik yazıları toplanmışdır. Burada
tanınmış qələm sahiblərinin
yaradıcılığı ilə yanaşı, oxucu qəlbini
kədər, niskil hissi ilə dolduran “Qocalar evində”, rəssamın
yaradıcılıq tabloları üzərində
düşüncələrin məhsulu kimi ortaya
çıxan və onun poetik yaradıcılığından
publisistikasına aparan bir cığırı
görürük. Bu, yenə də yurd
yolları ilə irəliləyib onun qələm əhli,
söz sahibləri haqqında öz fikirlərini
bölüşməkdi.
Biz yuxarıda Rəfailin saz-söz diyarı
Qazağın etnoqrafik və folklor ruhunu qoruyan İncə dərəsindən
olduğunu qeyd etmişdik. Burada az qala hər
evdə, hər odada ulu ozanımız Dədə Qorqudun
yadigarı olan saz divardan asılıb və onu hər bir kəs
yetərincə ustalıqla dilləndirə bilir. Sözə-saza yüksək dəyər verən
müəllif sanki bununla tarix içində türk mənəvi
mədəniyyətinin ana axarını dəyərləndirməklə
türk etnik-mədəni sisteminin, o cümlədən ulu
babalarımız oğuz-qıpçaq türklərinin mənəvi-ruhani
hamisinin, yol göstəricisinin etnosu gələcəyə
istiqamətləndirən düşüncəsini rəmzi-mifoloji
müstəvidən günümüzə gətirib
çıxarır.
Müəllif yaxşı başa düşüb
anlayır ki, əski çağların mifik qatlarına gedib
çıxan saz və ozan-aşıq sənəti mürəkkəb
təşəkkül və inkişaf yolu keçmiş,
müxtəlif yönlü sosial iqlimə, mədəni-ədəbi
şəraitə, irfani-fəlsəfi axınlarla
qarşılaşıb. Lakin bütün hallarda saz və
aşıq müxtəlif zaman kəsiklərində
urvatlı olub, onlar müqəddəs və hədsiz nüfuz
sahibi kimi dəyərləndiriliblər. Məsələn,
Rəfailin “Sazın yaşamaq haqqı” məqaləsində
müəllifin bunları kifayət qədər dərindən
bildiyini görə bilirik. Müəllif burada xalqın
musiqi mədəniyyətinə onun mənəvi ehtiyacı
olmasından danışmaqla, saza olan meylinin heç zaman səngimədiyini,
əksinə xalqın mənəvi dünyasının
nağıllarda, dastanlarda, əfsanələrdə, rəvayətlərdə,
bayatılarda əks olunduğunu, insanın hiss və
duyğularının tərcümanı kimi folklorla birləşdiyini,
saz havaları və aşıq mahnıları əcdadlarımızın
taleyini, onların əhval-ruhiyyəsini rəngarəngliklə
ifadə etdiyini, əliqılınclı
döyüşçünün də sinəsidağlı
aşiqin də ürək
çırpıntılarını sazın eyni dərəcədə
ifadə edə bildiyi qənaətindədir. Qədim
ozanlar, ulusun müdrikləri müqəddəsliyi daim
sazın köməyi ilə qoruyub saxlamışlar. Rəfail
sazdan, ifaçılıqdan o qədər kompetensiyalı
söhbət açır ki, az qala onun bir
folklor araşdırıcısı olması qənaətinə
gəlmək barədə düşünürsən...
Türkün qılıncı ilə sazı əslində
eyni mərama xidmət edib. Bunu qopuz, dombra alətlərinin
virtuoz ifaçıları qıpçaq türkləri,
qaraqalpaqlar, sonralar oğuzlarla müxtəlif ictimai-siyasi,
dini-hərbi, mədəni-mənəvi ehtiyaclar ucbatından
qaynayıb-qarışmış qarapapaqlar (Rəfail İncəyurd
bizim dəqiq müşahidələrimizə görə
qarapapaqdır – N.T.) bu alətlə ayrılmaz dost olublar. Rəfailin ruhundan qıpçaq
çölünün yovşanının, qarapapaq tərəkəmələrinin
təravəti hiss olunur. Biz Rəfailə “qarapapaq” etnonimini elə belə
yaraşdırmadıq. Bütün Gəncəbasar, Qazax,
Borçalı bu genetikanın
daşıyıcılarıdır və bunu çoxları
bilir. Və bu, onların danılmaz qürur mənbəyi
kimi xidmət etməkdədir. Tarixi fakt və
hadisələr bununla bağlı çox şeylər deyir.
Lazım gəldikdə biz onları incələməyə
hazırıq...
Kitabda
müəllifin istedadlı, dünyasını vaxtsız dəyişmiş
Eldar Nəsibli Sibirelə həsr etdiyi lakonik, eyni zamanda
insanı kədər notlarına kökləyən “Qəzanın
və qəlbin qədəri” məqaləsində Eldarın
“Hardan ağlına gəlsin ki, toyun üstündən bir-iki
gün keçməmiş dədə yurduna yollanasan və
ağlagəlməz bir qəzaya ürcah olasan...”, – deyə
içini çəkir.. Və sonra da Eldar Nəsiblinin Aslan Kəmərli
taleyini yaşaması, hər ikisinin “Azərbaycan” qəzetinin
müxbiri kimi Qazağa getməsi, orada avtomobil qəzasında
dünyasını dəyişməsi ... Hər ikisinin
canında sonsuz yurd sevgisi, torpaq eşqi... Hər
ikisinin istedadlı şair – publisist olması”. Onların
çin olmayan arzularının xalqımızın çin
edəcəyinə Rəfailin inanması...
Ədəbi-publisistik düşüncələrində
Rəfail İncəyurdun bəzən həm də şair
dostlarına məsləhət verməsi maraqlı şəkildə
təqdim olunmuşdur. Bu baxımdan onun şair Şərif
Ağayara ünvanlanmış “Eşitsən də sağ ol,
eşitməsən də...” məqaləsi diqqətçəkənliyi
və analitikliyi ilə seçilir. Burada müəllif
Ş.Ağayarın “Səhra məsnəvisi” kitabında təqdim
etdiyi “Uşaqlıq şeirlərim”,
“Xalq şeiri”, “Modern şeirlər”, “Epik şeirlər”
bölmələrində təqdim olunan nümunələri
müqayisəli-tipoloji aspektdə bir-biri ilə tutuşdurur,
şair Ağayara bəzi fikirlərini
qəbul etməyi məsləhət bilir. Elə buradaca “küyə
düşüb yazılan modern şeirlərin əksərində
ya hansısa bir mənsur şeirin, ya bir kiçik essenin, ya
bir qısa hekayənin, ya da yaxşı bir şeirin yerinin
göründüyünü” söyləyir. Modern
üsluba təsir altında meyillənərək öz yerində
oturmuş ötürücülük potensialından,
öz-özündən uzaqlaşmaq, özünü
çaşdırmaq əbədiyaşar şeirlərin
yaranmasına süni şəkildə mane olmaq İncəyurd
tərəfindən pislənilməklə, milli
düşüncəmizə yad olan modernizmə getməyi məqbul
hesab etmir və konkret örnəklər əsasında fikirlərini
sübuta yetirir və i.a.və s.
İncəyurd publisistikasında “Qocalar evində” məqaləsi də diqqət çəkir. Bu materialda şair Bilgəhdə qocalar evinin sakinləri ilə necə görüşdüyünü, hansı taleyi sınıq insanlara həmsöhbət olduğunu, bu görüşün onun hiss və duyğularına necə kədər çökdürdüyünü olduqca relyefli və təsirli təsvirlərlə qələmə ala bilir. Məsələn, məqalədəki Qəhrəmanov Fərrux Səttar oğlunun taleyində müəllif az qala yüzlərlə qocaların taleyini nəinki fərdi cizgilərdə, həm də ümumiləşdirmələr kontekstində canlandıra bilir, onların acı, uğursuz taleyini öz içinə yükləyib, özünün fərdi probleminə çevirməklə, İncəyurd insanları xeyirxahlığa, humanizmə necə səslədiyini və onların halına daxilən yandığını oxucuya ötürməyi bacarır.
Rəfailin “ÖZü SÖZə ucaltmışlar odası” kitabında kifayətqədər uğurlu obrazlaşdıra bilib təqdim etdiyi portretlərdən biri də prof.Nizami Cəfərova həsr etdiyi “Köhnə kişi” yazısıdır. Müəllif burada Nizami Cəfərovun həyatını, bioqrafiyasını, elmi axtarışları ilə Azərbaycan ictimaiyyəti gözündə statik görüntüləri ilə yox, dinamik, çevik düşüncə tərzi ilə seçilməyi bacarıb özünə və yalnız öz fərdi keyfiyyətlərinə söykənən intellekt sahibi kimi səciyyələndirib. Nizami Cəfərovun özəl xüsusiyyətlərini qabardarkən müəllif öyrəndiyi obyektin (həm də subyektin) bir sıra cəhətlərini orijinal şəkildə incələməyə və onun köhnə kişilərdən olduğunu dəlillərlə ortaya çıxarır. Müəllif haqlı olaraq yazır ki, Nizamidə özünü tanımaq və ədəbiyyatda yerini bilmək cəhdi var, hissiyyat elmi təfəkküründən də, ağlından da yuxarı mərtəbədədir. Adamları səviyyəsindən, mənsəbindən asılı olmayaraq təmkinlə dinləyər, başından eləməz, ötəri münasibət bildirməz, istedadına, savadına baxmayaraq elitar ətrafla sadə davranışa üstünlük verər, heç kimin qəlbini qırmayıb, istedadı az olanlara belə onların potensialını üzə çıxarmağa şərait yaradar, sənətdə sadəliyi qəbul edər, mürəkkəb dünyanın sadə ifadəsini bəyəndiyi halda, elmdə dərinlik, mürəkkəblik arayar, təbiətlə, dostlarla təmasdan zövq alar və hamıya örnək ola biləcək kişi kimi daim özünü təqdim edər.
Ümumiyyətlə, Rəfail İncəyurdun yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabında toplanmış ədəbi-publisistik yazıları əsasən daha çox tanıdığı, ədəbi əlaqələr qurduğu şair, yazıçı, publisist, rəssam və elm xadimlərinin yaradıcılığı haqqında adekvat təsəvvürlər yaratmaqla yanaşı, ədəbiyyatımızın bu janrındakı bəzi məsələlərin yaradıcı şəkildə çözülməsi müstəvisində özünəməxsus yeri olduğunu təsdiq edir.
Nizami Tağısoy
Professor
525-ci qəzet.-2014.- 28 may.- S.20.