Yaşam boyu sürən dostluq (Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Ağaoğlu)

Mənsub olduqları xalqın mədəniyyət və mənəviyyat tarixində mühüm izlər qoyan şəxsiyyətlərin dostluğu, qarşılıqlı insani münasibətləri, onları biri-birinə bağlayan gözəgörünməz tellər məni həmişə maraqlandırıb, düşündürüb.

Çünki sənət adamlarının dostluğu (söhbət növbətçi sağlıqlar, tostvari rəylər, yaxud yubiley məqalələri səviyyəsindəki dostluqdan getmir) heç də asanlıqla baş tutan məsələ deyil. Yaradıcı şəxsin öz həmkarının uğurunu həzm etməsi, üzdə deyil, ürəkdə sevinməsi, xudbin şəxsi hissləri bir tərəfə ataraq milli maraq və peşə təəssübü baxımından həqiqi iftixar duyması çətin işdir. Bu təkcə hər şeyin həmişə daha ifrat xarakter aldığı Şərqdə deyil, Avropada da belə olmuşdu. Və belədir. Sadəcə, məşhur “Motsart və Salyeri” sindromunu xatırlamaq kifayətdir...

Bizə gəldikdə isə...

İndi cəmiyyətimizdə iddialılıq, bəyənməzlik, alçaq dağların yaradıcısı olmaq, nəyinsə banisi sayılmaq mərəzi o qədər geniş yayılıb ki, müasirlərimizlə bağlı bu barədə sadəcə danışmağa lüzum görmürəm.

Amma tarixi təcrübə də var.

Nizami Xaqaninin vəfatı münasibəti ilə yazdığı təsirli mərsiyədə taleyin ədalətsizliyindən şikayətlənir, ölümünə mərsiyəni dostu Xaqanidən umduğu halda bu acı vəzifəni özünün icra etməsindən ürək ağrısı ilə söz açırdı.

Vaqiflə Vidadinin – fələyin bir-birindən acı, amansız zərbələrini yesələr də, “dünyanın əzabını toy-bayram” sayan iki müdrik insanın, iki söz ustadının həyatlarının sonuna qədər davam edən dostluğu da işıqlı nümunələrdən sayıla bilər.

Mirzə Fətəli Axundzadənin arxivində işləyərkən onun həmin dövrün başqa böyük azərbaycanlısı, eyni şəhərdə yaşadığı, eyni dövlət qulluğunda çalışdığı Abbasqulu ağa Bakıxanovla hər hansı münasibətini, dostluq əlaqəsini, yaradıcılıq bağını aşkara çıxarmağa çox çalışmışdım.

Mirzə Fətəlinin zəngin epistolyar irsində, rəsmi yazışmalarında yalnız bir yerdə Abbasqulu ağanın adına təsadüf etmişdim. Qafqazın ali baş komandanına ünvanladığı rəsmi raportda böyük dramaturq maaşının azlığından, ehtiyac içərisində yaşamasından, hətta paltarının köhnəliyindən şikayətlənir, özündən əvvəl həmin vəzifədə çalışan polkovnik Bakıxanovun zəngin olduğu üçün maaşa o qədər də ehtiyac duymadığını rəhbərliyin diqqətinə çatdırırdı.

Bakıxanovun da şəxsən tanıdığı, hətta evində olduğu Puşkinin ölümü ilə əlaqədar özünün “Şərq poeması” ilə birdən- birə Qafqazda və Rusiyada məşhurlaşan gənc soydaşı, həmvətəni haqqında hansısa bir fikir deməsi, münasibət bildirməsi faktı ədəbiyyat tarixçilərinə bəlli deyil.

Sadəcə bu qədər!

Sent-Ekzüperinin sevgi haqqında dəqiq müşahidənin məhsulu olan məşhur fikri var. “Balaca şahzadə”nin müəllifi deyirdi ki, sevmək biri-birinə baxmaq deyil, iki nəfərin bir tərəfə, bir istiqamətə baxmasıdır.

Dostluğun da əsasında sevgi dayanır. Və dostlar da yalnız biri-birinə deyil, bir səmtə, bir tərəfə baxanda, bir əqidəyə qulluq edib bir amal uğrunda mübarizə aparanda daha böyük işlər görməyə qadir olurlar.

Sadəcə biri-birinə baxanlar isə saxta qarşılıqlı təriflərdən, biri-birini boğazdan yuxarı öyməkdən çox uzağa gedə bilmirlər.

Yaradıcı insanların şəxsiyyət və sənətlərində müşahidə edilən oxşar münasibətlər tədqiqatçıların əsərlərində adətən bir qədər şablon səslənsə də “ideya qardaşlığı” adlandırılır.

Belə qardaşlıq XX yüzillikdə Azərbaycanın və Türkiyənin (həm Osmanlı imperiyasının, həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin) siyasi, mədəni və mənəvi tarixində mühüm izlər buraxmış iki görkəmli həmvətənimizin – Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Ağaoğlunun münasibətləri üçün də səciyyəvi olmuşdu. Sonuncu haqqında sanballı tədqiqatın müəllifi olan amerikalı türkoloq Holli Şissler XX yüzilliyin bu iki görkəmli azərbaycanlısının qarşılıqlı münasibətlərini çox dəqiq şəkildə “yaşam boyu sürən bir dostluq” kimi dəyərləndirmişdi.

Biri Salyanda, Qafqaz şeyxülislamının müəllim oğlunun ailəsində dünyaya gəlmişdi. İkincisi Şuşada, orta hallı, lakin vüqarlı, zəmanəyə uyğunlaşmağı bacaran, həyatdan zövq almağın yollarını bilən bəy ailəsində doğulmuşdu. Təbii ki, valideynlərindən irsən əxz etdikləri keyfiyyətlər onların təbiət və xarakterlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdı.

Hər ikisi təhsilə mədrəsə tipli başlamışdı. Mədrəsə adı eşidən kimi burada dərhal gerilik, cəhalət əlamətləri axtarmağa lüzum yoxdur. Doğrudur, təlim-tərbiyənin sxolastik əsaslar üzərində qurulduğu mədrəsələrlə mükəmməl dünyəvi təhsil verən klassik, yaxud real gimnaziyalar arasında yerlə göy qədər fərq vardı. Amma müsəlman mədrəsələrinin çalışqan, bacarıqlı, biliyə həvəs göstərən şagirdləri də oradan tamamilə əliboş çıxmırdılar. Ən azı fars dilini, islam tarixini, şəriətin əsaslarını öyrənir, Şərqə müəyyən dərəcədə bələd olurdular.

İstər Əli bəyin, istərsə də Əhməd Ağaoğlunun əski üsullu təhsilin bütün mümkün faydalarından yararlandıqlarını söyləmək mümkündür. Çünki ilk imkan yaranan kimi mükəmməl bildikləri rus dilindən imtina edərək ana dilində yazmağa başladılar. (Müqayisə üçün deyim ki, ümumi dostları, dövrün böyük ziyalısı və vətənpərvəri kimi tanınan Əlimərdan bəy Topçubaşov ömrünün sonuna qədər bunu bacarmamışdı). Hər ikisi islam Şərqinə, müsəlman-türk dünyasına bələdlikləri ilə seçilirdi. Bu isə özünü ilk növbədə onların islam və türk birliyinin tarixi- ideoloji əsaslarını formalaşdıran əsərlərində aydın şəkildə görünməkdədir.

Maraqlıdır ki, sonralar qələm adamı kimi şöhrətlənsələr də, ikisinin də ilk seçimi dəqiq elmlər sahəsi olmuşdu. Əli bəy 1889-cu ildə Peterburq universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirmişdi. Əhməd Ağaoğlu isə 1888-ci ildə Peterburq Texnologiya İnstitutuna bütün imtahanları uğurla vermişdi. Yalnız sonuncu imtahanda onu yəhudi sayan antisionist triqonometriya professorunun qəzəbinə uğradığından (əslində, Əhməd bəy özünün də yazdığı kimi, tənliyin cavabını düzgün tapmışdı, lakin nəticəyə hansı yolla gəldiyini izah edə bilməmişdi) Şimal paytaxtı ilə vidalaşıb Parisə üz tutmalı olmuşdu.

“İki imperatorluq arasında: Əhməd Ağaoğlu və yeni Türkiyə” kitabının müəllifi Ada Holli Şisslerin qənaətinə görə “Ağaoğlu həyatında çox önəmli rol oynayacaq iki insanla da Peterburqda tanış olmuşdu: onlar Hüseynzadə Əli bəy və Topçubaşi Əlimərdan bəy idi”. Həmin dövrdə Peterburqda ali təhsil alan azərbaycanlı gənclərin cəmi bir neçə nəfər olduqlarını xatırlasaq, burada qeyri-inandırıcı görünəcək heç bir şey yoxdur.

Növbəti təmasları isə aradan illər keçəndən sonra əbədi rahatlıq tapacaqları İstanbulda baş tuta bilərdi. 1894-cü ildə Fransada təhsilini başa vurub Vətənə dönən Əhməd bəy dörd ay Osmanlı paytaxtında qalmış, yeniləşmə və islahat hərəkatının bir sıra tanınmış nümayəndələri ilə görüşmüşdü. Doğrudur, xatirələrində onlardan yalnız ikisinin – dövrün təhsil naziri Münif Əfəndinin və nəşr etdiyi “Mizan” qəzetinə görə Mizançı Murad adı ilə tanınan Mehmet Murad Dağıstaninin adını çəkir. Amma Fransada İttihad və Tərəqqi cəmiyyətinin öndə gələnləri, xüsusən də Əhməd Riza ilə dostluq əlaqələri qurmuş Əhməd bəyin bu hərəkatın İstanbuldakı liderləri, ilk növbədə isə həmvətəni Əli bəy Hüseynzadədən uzaq durması o qədər də inandırıcı görünməməkdədir.

Adlarının qoşa çəkildiyi ilk mənbə Ə.Topçubaşovun redaktəsi altında çıxan “Kaspi” qəzetidir. Əhməd bəy 1898-ci ildən bu mətbu orqanın əsas müəlliflərindən biri idi. Sultan II Əbdülhəmidin məxfi polisinin təqiblərindən qurtarmaq üçün 1903-cü ildə tarixi vətəninə dönən Əli bəy də tezliklə “Kaspi” cameəsinə qoşulmuşdu. Az bir zaman içərisində bu “qüdrətli üçlük” Azərbaycanın ictimai mühitində və mətbuat həyatında köklü dəyişikliklərə imza atmışdı. Həm də təkcə Azərbaycanla kifayətlənməmişdilər. Fəaliyyətlərinin hüdudlarını genişləndirərək bütün Rusiya türklərini bir ideya ətrafında birləşdirməyə çalışmışdılar. Peterburqa göndərilən nümayəndə heyətlərinin tərkibində, həmvətənlərinin hüquqlarının qorunmasında, Rusiya türklərinin ilk qurultayının təşkilatçıları arasında Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaçov və Ə.Hüseynzadənin adları birlikdə çəkilirdi.

Tanışlıqlarının ilk günlərindən can atdıqları ən böyük arzularına isə 1905-ci ilin iyununda çatmışdılar – H.Z.Tağıyevin sahibi-imtiyaz, Ə. Topçubaşovun naşir, Ə.Hüseynzadə və Ə. Ağaoğlunun müdir (burada redaktor mənasında – V.Q.) olduqları “Həyat” qəzeti nəşrə başlamışdı. Yusif Akçura “Türkçülüyün tarixi” əsərində bu məsələdə sonuncu iki şəxsi xüsusi fərqləndirərək yazırdı: “Daha öncə Axundzadələr, Məlikzadələr, Ünsizadələr Qafqazda türk milli duyğu və şüurunun oyanmasına az-çox təsir etmiş olmaqla bərabər, bu şüurun qüvvətli və bəlli bir hala gəlməsi, iddia edilə bilər ki, Azərbaycanda gündəlik mətbuatın nəşrindən etibarən başlayır. Və bu böyük işin ilk xadimləri Hüseynzadə ilə Ağaoğludur”.

1903-cü ildən həyatlarının sonuna qədər dostluq edən Əli bəylə Əhməd Ağaoğlu təbiət etibarı ilə tamamilə fərqli insanlar idilər. Maqnitin əks qütbləri biri-birini özünə çəkdiyi kimi onları da çox güman, xarakterlərindəki ziddiyyətlər bağlayırdı. Odur ki, Əli bəyin güclü şəxsiyyətinin təsirini hər zaman üzərində hiss edən Səməd Ağaoğlu “Atamın dostları” kitabında gerçək təəccüblə yazırdı: “Bu iki insan –atamla onun dostu bir-biri ilə necə dil tapmışdılar? Atam əsəbi, sərt, həmişə hara isə tələsən, dostu isə yumşaq, sakit, ağır tərpənişli idi. Lakin təbiətlərindəki bu fərqlərə baxmayaraq mübarizələrini ifadə edən qəzetlər çıxardılar, birlikdə istiqlal hərəkatına qoşuldular, gizli cəmiyyətlər yaratdılar”.

Gerçək həyatda isə bütün bunlar o qədər də asan başa gəlmirdi. Doğrudur, qəzetçilik məsələsində Əli bəy yaşca özündən kiçik olan Əhməd Ağaoğlunun biliyini, təcrübəsini qiymətləndirir, onun mülahizə və məsləhətləri ilə hesablaşırdı. Lakin sonuncunun hədsiz tələbkarlığı, sərtliyi, hövsələsizliyi bəzən hətta Əli bəy kimi olduqca səbirli adamı da haldan çıxara bilirdi. Hər ikisinin ilk gənclik illərini arxada qoyduqları bir vaxtda bəzən gecikmiş yazı üstündə qovğaya da çıxmışdılar. Qəribədir ki, belə hallarda məhz yazının xətrinə yumşalan, hətta təslim bayrağını qaldıran Əhməd Ağaoğlu olmuşdu. Əli bəy Hüseynzadə xatırlayırdı:

“Qafqazda Əhməd bəylə birlikdə qəzet çıxarırdıq. Bir gün mənim öhdəmə düşən hissəni vaxtında yazmamışdım. Əhməd bəy gəldi, nə üçün yazmadığımı soruşdu. Bəlkə də bir az əsəbi idim. Ona görə də sərt cavab verdim. O da sərtləşdi. Münaqişə ağır hal aldı. Necə oldu, bilmirəm, birdən birə ayağa qalxdım, kətili götürərək Əhməd bəyin üstünə yürüdüm. Bunu edərkən onun da eyni işi görəcəyini düşünürdüm. Lakin o, irəli gələrək önümdə dayandı, boynunu bükdü:

– Vur! – dedi. – Amma yazını ver”.

Yəqin ki, Şuşada yaşadığı illərdə qudurğan bəylərin qabağından qaçmamaq üçün daim üstündə tapança gəzdirən Əhməd bəy yalnız sözün xətrinə bu cür təbiətinə uyğun gəlməyən güzəştə gedə bilərdi.

Proqram kimi elan olunmasa da, “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” ideyası “Həyat”ın ilk sayından etibarən hər iki əqidə dostunun əsas amalı, amacı idi. Əhməd bəy ilk saya yazdığı baş məqalədə vurğulayırdı ki, “əgər biz irəli getmək və həyati birliyə malik millət olmaq istəyiriksə, hər şeydən öncə müsəlman olaraq qalmalıyıq. Bizim irəliləmək istəyimiz, həyat şərtlərimizi yaxşılaşdırmaqla bağlı arzularımız İslam qanunlarına bağlı şəkildə əldə edilə bilər” (Qafqaz Senzura Komitəsinin rus dilinə çevirdiyi mətndən tərcümə olunmuşdur – V.Q.)

Təxminən eyni dövrdə işıq üzü görən başqa yazısında isə islam ümmətindən olduqlarını unutmamağa səslədiyi həmvətənlərini türk millətinə mənsubluqlarını da yadda saxlamağa çağırırdı: “Bizim toplum yalnız dini toplum olmayıb həm də etnik varlıqdır. Çünki bütün Rusiya müsəlmanları kiçik istisna ilə böyük türk-tatar irqinə mənsubdurlar, ümumi dildə danışır və eyni inancı paylaşırlar”.

Müasirləşmə, Qərbin bəşəri dəyərlərinə uyğunlaşma isə Ə.Ağaoğlunun bütün publisist yaradıcılığından, ictimai fəaliyyətindən qırmızı xətt kimi keçirdi.

Oxşar fikirlər Əli bəy Hüseynzadənin “Həyat” səhifələrində yer alan “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, “Bizə hansı elmlər lazımdır?”, “Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz” kimi proqram mahiyyətli yazıları üçün də səciyyəvi idi. Əli bəy də dostunun səsinə səs verərək yazırdı: “Müsəlmanlar və özəlliklə türklər hər yerdə olursa olsun – istər Osmanlıda, istər Türküstanda, istər Baykal gölünün ətrafında, ya Karakorum civarında olsun, bir-birlərini tanıyacaq, sünnilik və şiəlik və daha bilməm nəlik adları ilə məzhəb təəssübünü azaldıb “Qurani-Kərim”i anlatmaya qeyrət edəcək, dinin əsasının “Quran” olduğunu biləcək olurlarsa, əl verməzmi?”

Hər cəhətdən biri-birini tamamlayan iki intellektualın, iki inanclı fikir adamının birgə fəaliyyəti “Həyat”ı yeniləşmək istəyən Azərbaycan cəmiyyətinin əsas tribunasına çevirə bilərdi. Lakin alınmamışdı. Qəzetə müştərək redaktorluqları yalnız 1905-ci ilin sonuna qədər davam etmişdi. 101-ci say birgə imzaladıqları sonuncu say olmuşdu. Bundan sonra mətbuat aləmindəki yolları ayrılmışdı. “Həyat”ın növbəti, 102-ci sayında Əhməd Ağaoğlunun Əli bəyə ünvanlanmış qısa məktubu yer almışdı. Məktubda deyilirdi: “Sevgili qardaşım Əli bəy! Təvəqqe edirəm ki, qəzetinizdə məlum edəsiniz ki, mən bundan sonra “Həyat” müdirliyindən xaric olub “Həyat” ilə heç bir əlaqəm yoxdur”.

Əhməd bəyin həyatı qədər sevdiyi “Həyat”dan getməsinin səbəbi nə idi? Burada qəzetin digər redaktoru – Əli bəy Hüseynzadə ilə meydana çıxan hər hansı fikir ixtilafının və anlaşılmazlıqların rolu ola bilərdimi? Mətbuat tariximizi araşdıranlar indiyə qədər bu məsələyə aydınlıq gətirməmişlər.

Əhməd Ağaoğlunun 1905-ci ilin payızında istirahətə getdiyi Mərdəkandan Əli bəyə yazdığı iki məktub onun “Həyat”la vidalaşmasının tam fərqli səbəblərdən qaynaqlandığını və qətiyyən Əli bəylə bağlı olmadığını göstərməkdədir.

Maraqlıdır ki, hər iki məktub fransız dilində qələmə alınmışdır. XX yüzilliyin əvvəllərində Bakıda ana dilini, Osmanlı türkcəsini, daha geniş yayılan rus dilini mükəmməl bilən iki Azərbaycan ziyalısının fransızca yazışması qəribə deyilmi?

Məktubların, xüsusən də ikinci məktubun məzmunu bu qəribəliyin izahını tapmağa kömək edir. Hər şeydən öncə qeyd etməliyəm ki, Əli bəy Hüseynzadənin qızı Feyzavər Alpsar tərəfindən Egey universiteti Ədəbiyyat fakültəsi Türk dili və ədəbiyyatı bölümünə hədiyyə edilən bu məktublar ilk dəfə “Türk yurdu” jurnalının 2011-ci ildə çıxan 284-cü sayında türk tədqiqatçısı Yılmaz Özkaya tərəfindən xanım Selin Yüceatakın tərcüməsində nəşr edilmişdir.

“Əzizim Əli bəy!” – müraciəti ilə başlayan və “Qardaşın Əhməd” sözləri ilə bitən birinci məktub daha çox işgüzar xarakter daşıyır və müvəqqəti olaraq vəzifəsinin icrasından uzaqlaşmış Əhməd Ağaoğlunun qəzetin növbəti saylarının hazırlanması ilə əlaqədar bəzi mülahizə və məsləhətlərini özündə əks etdirirdi. Ağaoğlu yazırdı: “İşlər necədir? Gündəlik çıxan qəzeti idarə etmək asandırmı? Əziz dostum, səndən sadəcə ermənilərə çox üz verməməyi rica edirəm. Belə münasibət onları axmaqlıq dərəcəsinə çatacaq qədər cəsarətləndirir. Digər tərəfdən, çox elmi dildən istifadə etmək də oxucuları yora bilər. Bundan qaçmaq lazımdır. Qəzet üçün materialla bağlı əndişəyə düşməyinə əsla lüzum yoxdur. Sizə lazımi miqdarda mövzularla təmin edəcəyəm.

Bu məktubla bərabər bir baş məqalə mövzusu, habelə bəzi daxili və xarici xəbərlər göndərirəm. Xəbərləri ardıcıllıqla düzmüşəm. Mehdiyə (çox güman ki, Mehdi bəy Hacınski nəzərdə tutulur – V.Q.) de ki, onları nömrələr əsasında çapa hazırlasın. Çünki həmin sıralanmanı xəbərlərin mühümlüyünə görə etmişəm.

Bazar ertəsi şəhərə geri dönəcəyimə görə sənin də bura gəlib həftə boyunca dincəlməyin yaxşı olardı. Mehdi və digərlərinə salam söylə.”

Məktubdakı “ermənilərə üz verməmək” məsələsinə aydınlıq gətirməyə ehtiyac duyulur. Əhməd Ağaoğlunun cəsarəti və prinsipiallığı nəticəsində “Həyat” qısa müddət ərzində Cənubi Qafqazda ağalıq fikrinə düşmüş erməni millətçilərinə qarşı mübarizənin əsas ifadəçisinə çevrilmişdi. Holli Şisslerin yuxarıda istinad etdiyim kitabında da vurğulandığı kimi, onun erməni məsələsi ilə bağlı məqalələrində “ermənilərə qarşı sərt və meydan oxuyan vəziyyət diqqət çəkicidir. Türklərin hər hansı bir təhdidə eyni şəkildə cavab verəcəkləri barədə xəbərdarlığı, Rusiyaya sədaqət məsələsindəki ikiüzlülüyə qarşı çıxması da bu qəbildəndir”.

Ona görə də, Əhməd bəy qəzetdən uzaq düşdüyü bir-iki həftə ərzində mövcud kursu zəiflətməməyi zəruri sayırdı. Bu baxımdan birinci məktubun fransızca yazılmasının səbəbi müəyyən dərəcədə “erməni məsələsi” ola bilərdi.

İkinci məktub isə böyük ehtimalla bir tərəfdən “Həyat”ın imtiyaz sahibi və naşiri (H.Z. Tağıyev, Ə. Topçubaşov) , o biri tərəfdən isə redaktorları (Ə. Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu) arasındakı münaqişədən bəhs etdiyinə görə fransız dilində qələmə alınmışdı. Başqa sözlə desək, Əhməd bəy məktubun ələ düşəcəyi təqdirdə oradakı mülahizələrin dərhal açıqlanmaması qayğısına qalmışdı.

Münaqişənin kökündə xeyirxah Hacının qəzetin işinə müdaxilə etməsi, onun istiqamətinə, mövzu və mündəricəsinə istiqamət vermək istəməsi dayanırdı. Təbii ki, Hacı Zeynalabdin qəzet oxumurdu. Bütün bu məsələlərdə başlıca məlumat mənbəyi və məsləhətçisi naşir – Ə. Topçubaşov idi. Əlimərdan bəy də öz növbəsində Hacının adı ilə bağlı nəşrin daha mötədil, ehtiyatlı kurs götürməsinin tərəfdarı kimi çıxış edir, Tiflis və Peterburqla qarşıdurma yaratmamasına çalışır, bu baxımdan Əhməd bəyin istər müsəlman həmrəyliyi və türk birliyi, istərsə də erməni mövzusu ilə bağlı ortaya kifayət qədər sərt mövqe qoyan çağırış ruhlu yazılarını təhlükəli sayırdı. Və belə düşünmək üçün də müəyyən əsası vardı. Çünki ilk saylarından etibarən “Həyat” Qafqaz Senzura Komitəsinin erməni əsilli senzorları Kişmişevlə Qaraxanovun Peterburqa göndərdikləri donosların əsas hədəfinə çevrilmiş, qəzetin hər an bağlanma təhlükəsi yaranmışdı.

Əli bəy Leninin məşhur ifadəsi ilə desək, burjua cəmiyyətində yaradıcı şəxsin kapitalistin pul kisəsindən asılı olduğunu bilsə də, yaranmış qarşıdurmada dostunun mövqeyində dayanmışdı. Bunu Əhməd bəyin məktubundakı aşağıdakı sətirlərdən də görmək mümkündür:

“Qəzetin dünənki sayı məni üzmüşdü. Bu günkü sayı isə o qədər razı saldı.

Məni dəstəklədiyin üçün çox təşəkkür edirəm. Bu, şəxsi bir sevgi nümayişi deyil. Xeyr! Bütün məsələ sərvət, sərmayə, yaxud başqa yolla, bir sözlə, pul hesabına güc sahibinə çevrilmək istəyən qaba bir adamla azad və müstəqil olmağa can atan bilikli, bacarıqlı insan arasındakı uçurumdadır. Azad, sərbəst olmamız lazımdır. Hələ dünənə qədər ticarətlə uğraşan və bu gün ancaq bir bank sahibi ruhuna malik bir insanın mayasında duyğu və düşüncə dayanan belə böyük, müqəddəs davaya qarışmasına göz yummamalıyıq”.

Təfərrüatını bilmədiyimiz mövqe toqquşması başlanğıcda Əli bəylə Əhməd Ağaoğlunun üstünlüyü ilə nəticələnmişdi. Yaradıcılıq azadlığını hər şeydən üstün tutan, üstəlik xarakter etibarı ilə yumşaq, həlim təbiətli dostunu da buna səsləyən Əhməd bəy fransızca məktubunda daha sonra yazırdı:

“İlk zəfərimizi belə qazandıq. Möhkəm dayansaq, daha neçələrini də qazanacağımıza əminəm. Sabah həmin adam (çox güman ki, söhbət qəzetin naşiri Ə. Topçubaşovdan gedir – V.Q.) burada olacaq. Hacının qarşısında şiddətli bir çarpışma yaşayacağıq. Çünki mən bu adamın heç bir şeyə qarışmasını istəmirəm. Əvvəl Hacı da mənə qarşı çıxırdı. Lakin fikirlərimdə qərarlı olduğumu görüb vaz keçdi. Sən də güclü və qərarlı ol. Kimsənin sənsiz bir iş görməsinə izin vermə”.

Təbii ki, Əhməd bəy maarif və mədəniyyətə göstərdiyi böyük qayğıya görə Hacı Zeynalabdinə minnətdar idi. Eyni zamanda “Kaspi”də yeddi ilə yaxın çiyin-çiyinə çalışdığı Əlimərdan bəyə də böyük hörmət bəsləyirdi. Onların hər iksinin “Həyat”ın ərsəyə gəlməsindəki xidmətini yüksək qiymətləndirirdi. Lakin bununla bir sırada cəmiyyətdə pul, sərvət sahibinin deyil, ziyalının aparıcı qüvvə olmasını ən mühüm amil sayırdı. Qəzetin pul verənin deyil, dövrün və zamanın istəyinə uyğun olmasını jurnalistlik fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən sayırdı. Ona görə də, mövqelərindən çəkilməmək, “Həyat”ı öz istədikləri şəkildə çıxarmaq üçün bundan sonra da Əli bəylə birgə olmalarının zəruriliyini vurğulayırdı:

“Müsəlman camaata ağlın qaba qüvvət qarşısında əzildiyini göstərən örnək deyil, əksinə, hətta heç nəyin olmasa belə müstəqillik və sərbəstliyin qalib gəldiyini sübuta yetirən örnək verməliyik. Bu da ancaq birlikdə və bir-birimizə inanıb hərəkət etdiyimiz, biri-birimizə dəstək verdiyimiz halda mümkün olacaq”.

Üzərində bu qədər geniş dayandığım proqram xarakterli məktub başqa bir həqiqəti də üzə çıxarır: “Həyat”ın iki eyni hüquqlu redaktorunun mövcudluğuna baxmayaraq Əhməd Ağaoğlu bəlkə də təbiətindən irəli gələn bir ötkəmliklə daha dominant rol oynayırdı. Bütün məsələlərdə dostuna inanan Əli bəy isə heç bir yerdə təsbit olunmamış bu oyun qaydasını qəbul edirdi. Həmin cəhət müəyyən hökm səciyyəsi daşıyan aşağıdakı sətirlərdə öz əksini tapmışdı:

“Cümə və bazar günü sayları üçün məqalə və məktubları Mehdinin adına göndərirəm. İbrahimovun (qəzetin müəlliflərindən biri, Simbirsk quberniyasından olan tatar jurnalisti, sonralar Bakıda “İqbal” qəzetini nəşr edən Sənətulla İbrahimov –Aynulov nəzərdə tutulur – V.Q.) məktublarını mən baxmadan çapa vermə”.

Əli bəy tərəfindən də dəstəklənən Əhməd Ağaoğlu bəlli bir nöqtəyə qədər müqavimət göstərmişdi. Lakin imtiyaz sahibi və naşirlə münaqişənin sonda qəzetin başında çatlayacağı düşüncəsi onu öz inadından əl çəkməyə vadar etmişdi.

Beləliklə, “Həyat”dakı birgə fəaliyyət başa çatmışdı. Amma dövrün dəyişən şərtləri Əhməd bəyə yenə də aparıcı simalardan biri kimi mətbuat aləmində qalmaq imkanı yaratmışdı. Çünki çar II Nikolayın Rusiyada günü-gündən artan narazılığın qarşısını almaq üçün imzaladığı 1905-ci il 17 oktyabr Manifesti milli ucqarlara da müəyyən liberallıq əhval-ruhiyyəsi və azadlıq havası gətirmişdi. Şəraitdən yararlanan Əhməd bəy müstəqil qəzet təsis etmək qərarına gəlmiş və növbəti il yanvarın 8-də onun redaktorluğu ilə yeni gündəlik qəzetin – “İrşad”ın ilk sayı işıq üzü görmüşdü. Təbii ki, bu dəfə də başqa bir kapitalistin pul kisəsindən yararlanmaq lazım gəlmişdi – qəzet Bakıdakı bir sıra mədəni təsisatlara səxavətlə pul xərcləyən İsa bəy Aşurbəylinin maddi dəstəyi ilə çıxırdı. Əlamətdar haldır ki, “İrşad”ı ilk alqışlayanlardan biri Əli bəy Hüseynzadə olmuşdu. O, dostunun rəhbərlik etdiyi nəşri “Əkinçi” və “Həyat”dan sonra “xalqın ikinci sözü” adlandırmaq kimi böyük ürəklilik nümunəsi göstərmişdi...

Əslinə baxanda Əhməd Ağaoğlunun “Həyat”la üzülüşməsi nəticə etibarı ilə milli mətbuatın xeyrinə olmuşdu. Çünki o, əvvəlcə “İrşad”, ardınca isə “Tərəqqi” kimi daha cəsarətli, radikal və milliyyətçi mövqe tutan, geniş oxucu auditoriyasına malik qəzetlər yaratmışdı. Bundan daha mühüm olanı isə Üzeyir Hacıbəylinin çoxcəhətli istedadının daha bir sahəsinin – güclü publisist məharətinin meydana çıxmasına və parlamasına yol açması sayılmalıdır...

Lakin “Həyat”dan uzaqlaşma tamamilə izsiz də ötüşməmişdi. Arada inciklik qalmışdı. Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycanı tərk etdiyi günə qədər Əhməd bəy H.Z. Tağıyevin maliyyələşdirdiyi heç bir layihəyə qatılmamışdı. Görünür, ürəyinin dərinliklərində Ə. Topçubaşovu da bağışlaya bilməmişdi. Hətta aradan on beş il keçəndən sonra, Malta sürgünündə olduğu vaxt bəzi dostları xilas yollarından biri kimi Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə. Topçubaşova müraciət etməyi məsləhət görəndə Əhməd bəy xanımına 28 fevral 1920-ci il tarixli məktubunda əsəbi tərzdə yazmışdı: “Topçubaşovun adresini göndərmisiniz. Ona yazmaqdan vaz keçdim. Bihudə yerə minnətdar olmaq istəmirəm. Hər kəsi tanıdıq, öyrəndik. Getsinlər, zövq və səfalarını sürsünlər”. Bu sətirlərdə həmin əski incikliyin əks-sədasını sezməmək mümkün deyildir...

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2014.- 1 mart.- S.10-11.