Humanitar fəaliyyətin təşkili
prosesində vətəndaş cəmiyyəti
institutlarının iştirakı
Bu yazıda vətəndaş cəmiyyəti
institutlarının aparıcı qüvvəsi olan QHT-lərin
keçən illlər ərzində ölkəmizdə
humanitar fəaliyyətin təşkilindəki rolu, əldə
etdikləri uğurlar və üzləşdikləri çətinliklər
barədə məlumat verərək, bu sahədəki vəziyyətə
qısaca nəzər salacağıq.
1988-ci ildən
etibarən Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların
kütləvi və hamılıqla deportasiya olunması və
bunun ardınca Ermənistanın
Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini işğal etməsi
bir milyondan artıq soydaşımızın qaçqın və
məcburi köçkün vəziyyətinə düşməsinə
və bütövlükdə ölkədə humanitar
böhranın yaranmasına səbəb oldu. Heç
kimin belə bir böhranlı vəziyyətə hazır
olmadığı kimi, yenicə yaranmağa başlayan
qeyri-hökumət təşkilatları da bu ağır duruma
hazır deyildilər. Əslində isə müasir
qeyri-hökumət təşkilatları məhz həmin hadisələrin
diqtəsi və yaranmış gərgin vəziyyətin tələbinə
uyğun və buna paralel olaraq yaranmağa
başladı.
Humanitar
böhranın ilk illərində təcrübənin az
olmasına baxmayaraq, 1991-ci ildə 52, 1992-ci ildə 146 ,
1993-cü ildə 160 və sonrakı illərdə yüzlərlə
QHT yaranıb fəaliyyətə başladı ki, bunların
da bir qisminin əsas missiyası qaçqın və məcburi
köçkünlərə maddi və mənəvi dəstək
olmaq və işğalın nəticələrini gücləri
çatan səviyyədə aradan qaldırmağa köməklik
etməkdən ibarət idi.
Qısa
olaraq, milli QHT-lərin
Azərbaycanda humanitar fəaliyyətin təşkilində
iştirakını ümumiləşdirsək, onları 5 əsas hissəyə bölmək
olar: humanitar yardımların paylanılması; sosial
dayanıqlıq və reabilitasiya; infrastrukturun
yaxşılaşdırılması; institutlaşma icma
inkişafı; təlim və məsləhət.
Humanitar
yardımın paylanması
90-cı
illərin əvvələrində QHT-lər tərəfindən
sistemli və kütləvi yardımlar təşkil etmək
mümkün olmasa da, bir sıra cəmiyyətlər beynəlxalq
təşkilatlardan və əhalidən könüllü ianələr
toplayaraq onları
qaçqın və məcburi köçkünlərə
çatdırmağa çalışırdılar. İlk
belə təşkilatlardan olan Azərbaycan Qızıl Aypara
Cəmiyyəti, Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti,
Pəmbək xeyriyyə cəmiyyəti, Xocalı xeyriyyə cəmiyyəti,
Haqq və Ədalət Təşkilatı və digər minlərlə
qaçqın və məcburi köçkünün müvəqqəti
məskunlaşmasına, onların isti paltar və ərzaqla təmin
olunmasına köməklik göstərdi. Sonralar
yeni qaçqın kütləsinin yaranması və beynəlxalq
humanitar təşkilatların fəaliyyətinin genişlənməsi
QHT-lərin bu sahədəki missiyasına yeni dəyişikliklər
etməsinə səbəb oldu. 1994-cü
ildən etibarən QHT-lər beynəlxalq təşkilatlar və
xarici həmkarları ilə birlikdə iri həcmli humanitar
yardımların paylanması işində yaxından
iştirak etməyə başladılar. Həmin ilin
yayında yaranan "Həyat" humanitar təşkilatı
tərəfindən Beynəlxalq ərzaq proqramı, BMT-nin
Qaçqınlar üzrə Ali Baş Komissarlığı,
Beynəlxalq İslam Dayaq Təşkilatı və digər bu
kimi qurumların maliyyəsi
hesabına 35 min məcburi
köçkünə 724 tona yaxın müxtəlif növ ərzaq
məhsulları, 26 min nəfərə isə çadır,
mətbəx və geyim ləvazimatı paylanıldı.
Bundan
başqa yataq, məktəb ləvazimatları, kitab, isti paltar,
gigiyenik dəst və s. kimi qeyri-ərzaq humanitar yardımlar
Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti,
"Ümid" humanitar sosial dayaq mərkəzi, Tutu uşaq
mədəniyyət mərkəzi, Buta Humanitar Uşaq fondu, Azərbaycan
qaçqın və məcburi köçkünlərə
yardım cəmiyyəti tərəfindən on minlərlə
bu təbəqədən olan insanlara
çatdırıldı.
Sosial
dayanıqlıq və reabilitasiya
90-cı illərin ortalarından başlayaraq humanitar
yardımdan sosial inkişaf və reabilitasiya strategiyasına
keçid qaçqın və məcburi köçkünlərin
həyatında yeni mərhələnin əsasını
qoydu. Bu
dövrdə qaçqın və məjburi
köçkünlər üçün yeni iş yerlərinin
və gəlir gətirən sahələrin yaradılması
istiqamətində QHT-lər xeyli uğurlar əldə etdilər.
Hər ailəyə 5 baş kiçik buynuzlu mal-qaranın verilməsi
nəticəsində 2,267 ailə olmaqla 12,867 nəfər fərdi
təsərrüfat yaradaraq davamlı gəlir mənbəyi əldə
etməyə nail oldu. Kənd yerlərində yaşayan 215,712
nəfər qaçqın və məcburi köçkünə
bitkiçiliklə məşğul olmaq və qazanc əldə
etmək üçün 13 növdə 15 ton bitki toxumu paylanıldı. Bu imkandan faydalanan köçkünlər növbəti
illərdə daha çox məhsul əldə edib, müəyyən
səviyyədə öz məşğulluqlarını təmin
edə bildilər.
QHT-lər tərəfindən uğurla həyata
keçirilən layihələrdən biri də məcburi
köçkünlərin pullu xidmət sahələrinin
yaradılması və kiçik sahibkarlıq fəaliyyətilə
məşğul olmalarına yardım etməkdən ibarət
idi. Belə ki, məcburi köçkünlər
xüsusi peşə hazırlıq kurslarında bərbər,
dərzi, bənna, dülgər və digər peşələrə
yiyələnməklə pullu xidmət sahələri
açmağa müvəffəq oldular. Bundan başqa
QHT-lər tərəfindən 4-7 məcburi köçkün
və az təminatlı şəxslərdən ibarət
"Yığım və Kredit" qruplarına
sahibkarlıqla məşğul olmaq üçün borclar
verilərək, bir müddətdən sonra bu qrupların
yaratdığı hər bir fondda 2 milyon manatdan çox vəsait
toplanmışdı. Nəticədə 3500 nəfər
ümumilikdə bu proqramdan faydalanmışdı.
Məcburi köçkünlərin sosial
dayanaqlığının təmin olunmasında BMT-nin
Qaçqınlar üzrə Ali Baş Komissarlığı,
Mərhəmət Korpusu, Danimarka və Norveç
qaçqınlar şuralarının maliyyə dəstəyilə
Həyat humanitar təşkilatı və Ümid humanitar
Sosial dayaq mərkəzi xüsusi fəallıq göstəriblər.
Məcburi köçkünlərin, xüsusilə
uşaq və yeniyetmələrin psixoloji reabilitasiyası sahəsində
də QHT-lərin fəaliyyəti xüsusi qeyd
olunmalıdır. Keçən müddət ərzində Buta humanitar
uşaq fondu, Azərbaycan Uşaqlar Birliyi, Təbib Tələbələr
Asossasiyası, Təkamül İctimai Asossasiyası,
Avropanın Gənc Azərbaycanlı Dostları və digər
təşkilatlar tərəfindən minlərlə
uşaqların psixoloci reabilitasiyası üçün
çoxlu sayda layihə həyata keçirilmiş, bu məqsədlə
müxtəlif yerlərdə uşaq yay məktəbləri və
düşərgələri təşkil edilib.
İnfrastrukturun
yaxşılaşdırılması
Məcburi köçkün və qaçqın ailələrinin
müvəqqəti məskunlaşdığı
yaşayış və istifadə etdikləri sosial obyektlərin
yararsız vəziyyətdə olması QHT-lərin də diqqətindən
kənarda qalmadı. Belə ki, bu vaxta kimi beynəlxalq humanitar təşkilatların
və xarici ölkə səfirliklərinin yardımı ilə
132 ictimai bina təmir olunaraq, bütün kommunal təchizatı
ilə 190-dan çox ev tikilib məcburi
köçkünlərin istifadəsinə verilmişdi.
Bu istiqamətdə görülən ən əhəmiyyətli
işlərdən biri də QHT-lərin işğaldan azad
olunmuş ərazilərin minalardan təmizlənməsi
prossesinə yaxından cəlb olunmasıdır. ANAMA və BMTİP-nın dəstəyi
ilə Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondu Naxçıvan da
daxil olmaqla 16 rayonda 1164 icma arasında minaların mənfi təsirinin
araşdırılması proqramını həyata
keçirmiş, onların 648-də mina aşkarlanıb qeydə
alınmış və Fondun "İcma mina aksiyası
komandası" 5 milyon kv metr ərazini minalardan təmizlənib.
Ərazilərin minalardan təmizlənməsi proqramında
yaxından iştirak edən digər bir QHT, "Dayaq" Azərbayjan təşkilatı
8 milyon kvadrat metrdən çox ərazini minalardan təmizləyib dövlətə
təhvil verib.
Sevindirici haldır ki, həmin ərazilərdə təmir-bərpa
işləri həyata keçirildikdən sonra bu ərazilər
məcburi köçkünlərin istifadəsinə verilib.
İnstitutlaşma
icma inkişafı
Azərbayjanda humanitar fəaliyyətin təşkilindən
danışarkən məcburi köçkünlərin
kompakt yaşadığı ərazilərdə əhalinin təşkilatlanması
və onların icma halında birləşməsini ayrıca
qeyd etmək lazım gəlir. Mübaliğəsiz
demək olar ki, bu prosesin əsas aparıcılarından biri
olan milli QHT-lər təşkilatlanma və idarəetmə sahəsində
əldə etdikləri təcrübəni İcmaların
yaranması və inkişafı layihələrinə
çox həvəslə tətbiq etməyə
başladılar. İcmaların
yaradılmasında əsas məqsəd qaçqın və
məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin
yaxşılaşdırılmasında, təhsil, səhiyyə
və sosial problemlərinin həllində onların özlərinin
birbaşa iştirakını təmin etmək, bu istiqamətdə
mövcud resurslardan səmərəli şəkildə istifadə
etməkdən ibarət idi.
Bir çox beynəlxalq təşkilatların və
xarici QHT-lərin yaxından köməkliyi ilə yaradılan
yüzlərlə icma əsaslı təşkilatlar biznes,
sahibkarlıq, peşə bacarıqlarının
artırılması, həmçinin təhsil, səhiyyə,
infrastrukturun bərpası və ya yenidən qurulması layihələrinin
icrasına cəlb olunaraq, bu sahədə nəzərə
çarpacaq uğurlar əldə ediblər. Təsadüfi
deyil ki, ölkəmizin müxtəlif ərazilərində məskunlaşan
məcburi köçkün icmaları daxili yol şəbəkəsi,
elektrik, kanalizasiya, suvarma və su təchizatı sistemlərinin
bərpası və ya yenidən qurulması, həbelə
yataqxana, ictimai bina və məktəblərin təmiri
işində layihə təklifləri ilə
çıxış edir, onların reallaşmasına nail
olurlar.
Artıq mobil bir qurum kimi formalaşan icmalar bu kimi layihələrdə
çətinliklə olsa da öz paylarını qoymağa
çalışır və layihələrin icrasına nəzarət
edə bilirlər.
Qeyri-hökumət təşkilatlarının xüsusi təlim kurslarını keçən icmalar, mikro-kreditlərin səmərəli şəkilda istifadə olunması və kiçik sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsində qaçqın və məcburi köçkünlər üçün çox gözəl bir vasitədir. Bu işin effektliyini artırmaq məqsədilə son 8 ildə 7-dən çox İcma inkişafı və biznes mərkəzi və 23 QHT və İcma əsaslı təşkilatların Resurs və Təlim Mərkəzləri yaradılıb onların ixtiyarına verilib. Hazırda bu rəqəm daha da artıb.
Təlim və məsləhət
Milli QHT-lərin humanitar fəaliyyətin təşkilində iştirakının əsas komponentlərindən biri də qeyd etdiyimiz kimi təlim və məsləhətdir. Qaçqın və məcburi köçkünlərin müasir tələblərə cavab verən bilik və bacarıqlarının artırılması, onlara müxtəlif mövzularda huquqi yardımların göstərilməsi sahəsində bu gün ölkəmizdə çoxsaylı QHT fəaliyyət göstərir.
Bu istiqamətdə ixtisaslaşmış QHT-lər tərəfindən qaçqın və məcburi köçkünlərin ehtiyacları dəqiq araşdırılaraq, onlara aşağıda qeyd olunan sahələrdə mütəmadi olaraq təlim kursları keçirilib ki, kompüter və ingilis dili, ixtisas artırma və peşə, kiçik biznes və kommersiya, İcma inkişafı və təşkilatlanma, ibtidai təhsil və gigiyena, ailə planlaşdırması və repreduktiv sağlamlıq, ali məktəblərə hazırlıq və digərləri bu sıradandır.
Minlərlə şəxsin iştirak etdiyi bu təlimlər nəticəsində çoxlu sayda qaçqın və məcburi köçkün gənclərimiz özlərinə yeni iş yerləri taparaq, pullu xidmət və gəlir gətirən sahələr yaradıb. Həmçinin təhsildən kənarda qalan yüzlərlə uşaq təhsilə cəlb edilib və gigiyenik vərdişlər qazanaraq, ali məktəblərə daxil olub. Nəticə etibarı ilə onlar şəxsi həyatlarında ciddi dönüş yarada biliblər. Bu təlimlərin uğurla həyata keçirilməsində Ümid humanitar Sosial dayaq mərkəzi, Qadın və İnkişaf Mərkəzi, Səhhət ictimai fondu,Təhsil cəmiyyəti, Təbib Tələbələr Assosiasiyası, Sosiologiya Assosiasiyası, Azərbaycandan Kənarda Təhsil Almış Mütəxəssilər Təşkilatı, Loğman qaçqınlara yardım mərkəzi, Tutu uşaq mədəniyyət mərkəzi, Buta Humanitar Uşaq fondu və digərlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Qaçqın və məcburi köçkünlərə hüquq məsləhətləri verən və üzləşdiyi problemləri həll etməkdə yardımçı olan Hüquqi və İqtisadi Təhsil Mərkəzi və Müstəqil Elmi-Praktik Hüquq mərkəzi onların bu sahədə olan bütün ehtiyaclarını davamlı olaraq qarşılamağa çalışıblar.
Biz bu yazıda milli QHT-lərin Azərbaycanda humanitar fəaliyyətin təşkilində yeri və rolu haqqında qısa məlumat verdik. QHT-lərin Azərbaycanda humanitar fəaliyyətin təşkilində rolu hər keçən gün daha da artır. QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının yaranması bu sahənin daha da inkişafına bir təkan verib.
AQİL
525-ci qəzet.-
2014.- 7 mart.- S.6.