Ümidlə inamın işığında

“Poeziya kədərsiz təsəvvüredilməzdir. Amma böyük poeziyaya böyük kədər, dünyəvi kədər, bəşəriyyətin taleyi haqqında narahatlıqlardan doğan kədər lazımdır”.

Aydın Məmmədov

Sovet rejiminin ədəbiyyat siyasətində qəmə, kədərə yer yox idi. Tənqid hamını “ələmdən nəşəyə” səsləyir, mahiyyətində kədər ifadə olunan hər cür sənətə, xüsusən “qəmin poeziyası” kimi yaranan romantik şeirə, romantizm ədəbi cərəyanına da bu mənada “daloy” deyilir, onlar ideolojinin bütün gücü və təlqinləri ilə təhrif olunur, gözdən salınırdı. Bu, sovet rejiminin düşünülmüş siyasəti idi. Çünki sənətdəki qəmin, kədərin qnesioloji kökləri milli yaddaşla bağlı idi, milli özünüdərkin bədii ifadəsi idi.

Ancaq milli müstəqillik dövrünün ədəbiyyatında qəm, kədər motivi sənətə, xüsusən poeziyaya total şəkildə nüfuz edərək, əgər belə demək mümkünsə, onun aparıcı pafosuna çevrilmək imkanı qazandı. Fikrimizcə, milli müstəqillik dövrünün poeziyasının qəm, kədər notuna köklənməsinin kökündə XX əsrin əvvəllərinin poeziyasında olduğu kimi, fəal vətəndaşlıq düşüncəsi dayanır. Elə bilirəm ki, bu motivi məhz estetik düşüncənin milli varlıq, milli birlik və dövlətçilik uğrunda mübarizəsinin tərkib hissəsi kimi başa düşmək lazımdır. Qəti bir əminliklə onu da demək olar ki, yeni əsrin ədəbi prosesində hər gün daha artıq şəkildə özünü göstərən “qəmin poeziyası”nın “ağladıqca kişi qeyrətsiz olur” tendensiyası ilə heç bir bağlılığı yoxdur. Hərgah ki, tənqid və ədəbiyyatşünaslıqda ədəbiyyatın bu motivinə zəiflik əlaməti kimi yanaşmaq psixologiyası da özünə yer alıb.

Çağdaş şeirimizdə “qəmin poeziyası”nı yaradanlar sırasında Firuzə Məmmədlinin özünəməxsus yeri vardır. F.Məmmədlinin oxuculara təqdim olunan “Dərd üzünü gizləyir” kitabı (Bakı, “Adiloğlu” nəşr., 2011) zamanla üz-üzə duran, nəhəng zaman nəhrinin axınına qarşı üzən, həm də yorulmaz-usanmaz bir güc-qüvvətlə üzən vətəndaş şairənin vətəndaş narahatlığının konseptual əksidir.

Həcmcə çox da böyük olmayan bu şeir kitabında toplanan şeirlərin birinci “oxu”su poetik “Söz”ün həqiqətlərini bütövlükdə görməyə mənə imkan vermədi. Birinci “oxu” ənənəvi milli-realist üslubda yazılmış bu şeirlərin qeyri-ənənəviliyi haqqında ilkin qənaətlər formalaşdırsa da, bu qənaətlərin məzmunu mənim üçün tam aydın deyildi. Firuzənin şeirləri çətin “ələ gəlir”, çətin qavranılırdı. Bəlkə, bu, rasional düşüncənin şairənin şeirlərindəki sərhədsiz aktivliyi ilə bağlı idi? Axı, şairə:

Hər üzünə – hazıram

Yaxşı, yaman ... yazıram.

Dibindən söz qazıram,

Ağrıyır, beynim daha –

misralarında özü də sanki bizim düşündüyümüzü təsdiq edirdi. Lakin bədii mətnlərin ilkin təəssüratları belə, bu ehtimalı birmənalı həqiqət şəklində qavramağa imkan vermirdi. Çünki Firuzənin söz dünyasında onun inikas üsulunun mürəkkəbliyinə işarə edən başqa simvollar da aydın görünməkdədir. “Gəlir” şeirində şairə etiraf edirdi ki, sözlərim:

Qəlbimdə yoğrulur, beynimdən sızır,

Boyumdan, çəkimdən, eynimdən sızır,

Oynumdan, fəndimdən, felimdən sızır,

Məni yorub əldən salmağa gəlir.

“İlkin oxu”dan alınan əsas qənaətlərdən biri də bu idi ki, Firuzənin şeirləri həqiqi yaşantının məhsuludur. Burada hissi və rasional düşüncə metaforik düşüncə ilə üzvi bir sintez yaradır. Şeir Firuzənin bütün varlığından qopur. Həyatın ona təlqin etdikləri, hissini, düşüncəsini əsir edərək şairəni yorub əldən salanda qələmə əl atmamaq mümkünsüzləşir. Ruhi rahatlıq yalnız bu zaman – “ürəkdən yük atılanda” (N.Kəsəmənli) gəlir.

Sanki hər şey aydındır. Hamı kimi, bütün digər həmkarları kimi, Firuzə də həyat materialını hissindən və düşüncəsindən keçirib, istedadının imkanları çərçivəsində onu bədii həqiqətə çevirir. Yəni bədii sözün ənənəvi ifadə yolu. Elə isə “Dərd üzünü gizləyir” kitabında toplanmış şeirlərin hələ “ilk oxu”dan oxucuya təlqin etdiyi, intuitiv olaraq dərk edilən nə isə bir qeyri-adilik nədən ibarətdir? Bu “nə isə”ni başa düşmək üçün şeirləri ikinci dəfə oxuyuruq.

İkinci “oxu”nun ilk təəssüratı belə idi: bu ki, “Şikayətnamə”dir. Orta əsrlərin yox, yeni əsrin “Şikayətnamə”si. Bu həqiqətdir ki, Firuzənin şeirlərindən orta əsrlər “Şikayətnamə”sinin “salam verdim, rüşvət deyildir – deyə almadılar” motivi özünəməxsus bir şəkildə keçib gedir.Firuzə orta əsrlərin Füzuli həqiqətinin ölməzliyini yeni əsrin ibtidasında aşağıdakı kimi təqdim edir:

Darthadart bazarında

Vallah, ortaq malım yox.

Tanrım, məni görmürlər,

Ya rüşvətsiz salam yox?

Bu, bəlkə də heç Füzuli–Firuzə bağlılığının estetik təzahürü deyil, Firuzənin Füzuliyanə “nəfəs”i deyil, bu, bəlkə, daha çox “rüşvətsiz salamlar”ın olmadığı zamanlar arasındakı əlaqənin həssas müşahidəsindən doğan bir keyfiyyət kimi təcəssümünü tapır? Qəti fikir söyləmək çətindir. Ancaq bir məsələ də var ki, bu, irs-varislik əlaqəsinin heç də sadə təbiətli olmadığını, üzdən görünən tərəflərlə sonuclanmadığını göstərir. “Şikayətnamə” ruhu Firuzə yaradıcılığında ancaq “Gəlir” şeirində üzə çıxan bir xüsusiyyət deyildir. Fikrimizcə, “Gəlir” Firuzə şeirini “Şikayətnamə”yə, Füzuli kədərinə bağlayan ən üzdə olan, prozaik bir cəhətin ifadəsi kimi daha çox səciyyəvidir. İrs-varislik əlaqəsinin həqiqi mahiyyəti Firuzə şeirinin həyat materialına münasibətinin estetik dərinliyindədir, bu poeziyanın fəlsəfi ümumiləşdirnə gücündədir. Ümumən götürəndə Firuzə lirik şairdir. Ancaq “Dərd üzünü gizləyir” kitabındakı lirikanın daxili ahəngi tənqidə köklənib. Bu tənqid öz ruhu, pafosu ilə Zakirdən Sabirə qədər satiranın keçdiyi klassik yolun ahəngindən köklü şəkildə fərqlənir. Baxmayaraq ki, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sübut edib ki, Füzulidən Sabirə qədər Azərbaycan poeziyasının keçdiyi yolda Füzuliyə yaradıcı münasibət ən həqiqi bir məzmunda Sabir yaradıcılığında üzə çıxıb. Yəni lirik şeirlə satirik şeirin üzvi bağlılığı ədəbiyyatımız üçün qanunauyğun bir hadisədir.

Çağdaş poeziyada dərdin aparıcı motiv səviyyəsinə qalxmasının təkzibedilməz bir həqiqət olduğunu qəbul etsək, onda dərdin “şairliyin əsas sərmayəsi” olmasına dair Füzuli həqiqətinə gəlib çıxmış olarıq. Bu cəhət təkcə Füzuli poeziyasının ölməzliyini sübut edən bir göstərici deyil, bu həm də çağdaş dövr milli poeziyamızın Füzuli şeirinin varisi kimi çıxış etmək imkanlarının göstəricisidir. Dərd “şairliyin əsas sərmayəsi” kimi çağdaş poeziyanın da estetik həqiqəti kimi təzahür edirsə, bu, müasirlərimizin “Füzuli orbitində fırlanmaları”nın əlaməti deyiı. Bu, şeirə məxsus əlamətdar keyfiyyətin, şeir poetikasının özünəməxsusluğunun zaman-zaman öz əslini qoruyub saxlaması, böyük poeziya məktəbinin imkanlarının bitib-tükənməzliyidir. Firuzənin sənət yolu da bu poeziya məktəbindən keçib həyata vəsiqə alır, poeziya ümmanının bir damlası kimi özünü təsdiq edir.

Firuzə Məmmədli şeirlərinin birinin ilk bəndində yazır:

Bu dərd sənə ürək açıb,

Köynəyindən keçir daha.

Həmin şeirin son bəndi isə belə bitir:

Yüklə ürəyinə, daşı,

Dərd ürəyin çəkisidir.

Dərdin bu cür poetik mənalandırılması, dərdə olunan “elani-eşq” ona Məcnunsayaq, lap elə “dərd əlindən dağa çıxan” Füzulisayaq münasibətin cizgilərini özündə əks etdirsə də, şairə, bir çox şeirlərində yenə də Füzulisayaq “dərd əlindən dağa çıxdığını” elan etsə də,

Dərd başıma – mərəkə,

Uduram çəkə-çəkə,

Yaxud

Gələninin üzünə

Qapını dərd açacaq –

deyərək “dərd dolu illər” yaşadığını poetik düşüncənin predmetinə çevirsə də və biz bu şikayətin səmimiliyinə, həqiqətin bədii ifadəsindən doğduğuna inansaq da, bu şeirlərdə hələ dərd “şairliyin əsas sərmayəsi” kimi çıxış edə bilmir.Yazımızın pafosunu nikbinliyə kökləyən cəhət isə odur ki, bu tipli şeirlər ümumən Firuzənin yaradıcılığında fərdi üslubun daşıyıcısı rolunda çıxış etmir, dominantlıq yaratmır.

“Dərd üzünü gizləyir” kitabında F.Məmmədli ədəbiyyatın bu estetik missiyasından çıxış edir. İlk növbədə, milli-mənəvi varlığımızı analitik təhlil müstəvisinə gətirərək, mənəviyyatın ekologiyasında baş verən sapmalar, bunların səbəbləri və profilaktikası haqqında düşüncələrini oxucuları ilə bölüşür.

Bu “bölüşmə”də sənətkarın poetik düşüncənin sərhədlərini şüurlu şəkildə genişləndirmək istəyi hiss olunmur. Hiss olunur ki, “üzünü gizlədən” dərdlər lirikanın predmeti olmamışdan, lirik “mən”in daxili dünyasına daxil olmamışdan qabaq bir vətəndaş kimi, bir insan kimi daim Firuzəni düşündürmüş, narahat etmişdir. Firuzənin içi “dərd”lə doludur, O, daim bu “dərdlər”in ağrısı ilə yaşayır, bu ağrıların dözülməzliyi çox vaxt onları poetik sözə çevirir. Böyük “Söz”ün Firuzənin yaradıcılıq laboratoriyasında məhz bu cür ətə-qana dolmasına dair sənətkar bizə heç nə demir. Ancaq biz bunu bütün varlığımızla duyur, hiss edirik. Çünki Firuzənin poetik “söz”ə çevirdiyi ağrıları biz də yaşayırıq.

İnsan əxlaqı, mənəviyyatı Firuzə Məmmədlini milli-tarixi planda da düşündürür. Yaşı, həyat təcrübəsi, milli-tarixi varlığa bağlılığı imkan verir ki, insanın daxili dünyasına dəyişən zamanların kontekstində nüfuz edə bilsin. Firuzənin insanlıq, əxlaq, mənəviyyat haqqında düşüncə konsepsiyası öz başlanğıcını milli varlığın tarixi xarakterindən götürür. Görünür ki, tarixi yaxşı bilən sənətkar milli xarakterin tarixi təbiətinə də yetərincə bələddir. O, çağdaş zamana, onun insanına milli-tarixi varlıqdan baxır, onun təbiətində əmələ gələn metamarfozaları məhz bu meyarla görüntüyə gətirib, ona kəskin tənqidi münasibət bildirir.

Firuzə Məmmədli “əyilməkdən dörd qat olub”, boyunda “taqət qalmayan” çağdaş insana tarixi xarakterimizin əyilməz dünyasından baxır. Çağdaş insanın görünməmiş surətlə əxz etdyi yalançılıq, ikiüzlülük, əyrilik, natəmizlik, yaltaqlıq, vəzifə hərisliyi, bu yolda namusunu belə çəkinmədən hərraca qoyması Firuzəni daxilən sarsıdır. Məhz bu “sarsılma” anında lirik qəhrəmanın əhvali-ruhiyyəsində bir pessimizm müşahidə edirik. Firuzə bütün bu bu psixoloji məqamları, insan haqqında düşüncələrini gerçəkliyin dəqiq ifadəsi kimi tam təbii şəkildə poetikləşdirir:

Dağını, daşını yeyir,

Min illik yaşını yeyir.

Dünyanın başını yeyir,

İndi gözü açdı adam.

Bu poetik qənaətlər artıq neçə əsrlərdir ki, maddiyə köklənən insanın çağdaş durumu haqqında acı həqiqətləri əks etdirməklə bərabər, insanlığın keçib gəldiyi tarixi yolu da öz içərisinə alır.

“Dərd üzünü gizləyir” kitabındakı şeirlərin hamısının estetik qayəsi milli intibah düşüncəsinə hesablanıb. F.Məmmədli həyat hadisələrinə, gördüklərinə, müşahidə etdiklərinə, bədii təsvirin predmetinə çevirdiyi çoxsaylı insan xislətlərinə, əməl və hərəkətlərinə ancaq bu mövqedən yanaşır, dəyər verir. O öz şeirlərini gümandan ümidə, ümiddən inama, inamdan həqiqətə gedən yolun işığında yazır. Bu şeirlərdə lirik qəhrəman tapındığı həqiqəti gümanının, ümidin və inamın işığında axtarır. “Dərd üzünü gizləyir” kitabı oxucusunu da gümanın, ümidin, inamın işığında həqiqəti tapmağa səsləyir.

Təyyar Salamoğlu

525-ci qəzet.- 2014.- 8 mart.- S.26.