Bir rəngin ədəbi tarixçəsi

Tədbirlərdə,adətən, iki-üç bəydən sonra söz bir xanıma verilir. Mən də bu yazı silsiləsi üçün həmin prinsipi seçdim. Bunun gender bərabərliyi tələbindən, ya rəngarənglik yaratmaq istəyindən, ya da centlmenlikdən irəli gələn bir addım olduğunu dəqiq deyə bilmərəm. Hər halda, bu, mənim xoşuma gəlir. Sənətdə cinsi ayrı-seçkiliyin doğru olmadığını düşünürəm. Sənətin öz ölçüləri, meyarı var. Dəqiq bilirəm ki, cins amili burada heç bir ölçü, meyar deyil.

Kitab dükanlarımızda əsasən iki xanım yazıçı – Aqata Kristi və Əlif Şəfəqin dominantlığı açıq-aydın görünür. Məni Toni Morrison haqqında yazmağa vadar edən nə gender bərabərliyi, nə rəngarənglik, nə də ingilissayağı centlmenlikdir. Bu yazının ən birinci məqsədi Toni Morrison yaradıcılığının ciddi problematikası haqqında fikir bildirmək, ikincisi isə bizdə az tanınan bu yazıçı ilə oxucuları tanış etməkdir.

Toni Morrison dünyaca məşhur xanım yazıçılardan biridir. Əsl adı Kloi Entoni Uofford olan bu romançı 1931-ci ildə Ohayo ştatında anadan olub. Atası poçtalyon, kuryer, sığorta agenti olmasından aslı olmayaraq evinin kandarından ağdərililərin keçməsinə imkan verməz, onlara heç vaxt etibar etməzdi. Doğulduğu gündən həm ailədə, həm də cəmiyyətdə ağdərili-qaradərili qarşıdurmasından yaxasını qurtara bilməyən, onların bir-birlərinə qarşılıqlı nifrəti ilə əhatələnən Kloi Entoni çox sonralar bütün bunları qələmə alacaq, quldarlıq quruluşunu çılpaqlığı ilə təsvir edəcəkdi. Toni yazıçının adının qısaldılmış (Entoni) formasıdır, Morrison soyadı isə ona keçmiş həyat yoldaşından qalıb. O, yazıçı karyerasına bir qədər gec başlayıb. Əvvəlcə müəllim kimi fəaliyyət göstərib, “Random house” nəşriyyatında redaktor müavini, bir müddət sonra isə baş redaktor vəzifəsini icra edib. O, əfsanəvi boksçu Məhəmməd Əli kimi bir sıra məşhur afroamerikalıların kitablarını redaktə edib. Yazıçının əsərləri çap olunduğu gündən böyük oxucu marağına səbəb olur, müxtəlif mükafatlar qazanır və ən nüfuzlu jurnallar yazıçının əsərlərindən parçalar verirlər.

Toni Morrisonun elə bir romanı yoxdur ki, orada qaradərili insanların ağır həyatından bəhs olunmasın. Yazıçı bütün ömrünü bir rəngin tarixçəsini dünyaya çatdırmağa həsr edib. Onun romanlarının hər biri köləliyin, Amerika quldarlığının başqa-başqa dövrlərini əhatə edir. Sanki, yazıçının bir missiyası var: ta qədimdən müasir dövrəcən qaradərililərə olan münasibətin ən qaranlıq tərəflərini işıqlandırmaq, ört-basdır olmuş həqiqətləri üzə çıxarmaq.

Mükafatsız qalan bir romanı belə olmayan, 1988-ci “Pulitser”ə layiq görülən Toni Morrison, nəhayət, ədəbi mükafatların son həddinə də gəlib çatır: “Amerika gerçəkliyinin vacib aspektini dirçəltdiyi arzu və poeziyayla zəngin romanlarına görə” 1993-cü ildə Nobelə layiq görülür.

Toni Morrisonun əsərlərinin əsas obrazları qadınlardır. O, quldarlığın kişilərin həyatından daha çox qadınlara, qız uşaqlarına vurduğu zərbələrdən bəhs edir. Görünür, bu, yazıçının qadın olması ilə bağlıdır. Yazıçı qadın dünyasının ən görünməz tərəflərini işıqlandırır, onun psixologiyasının dərinliyinə baş vurur. Bu baxımdan kişi oxucular onun romanlarında qadınlar haqqında bir çox yeni məlumatlar əldə edə bilərlər. Toni Morrisonu feminist adlandıranlar da az deyil. Düzdür, Toni Morrison bir çox qadın cəmiyyətlərinə köməklik edib və romanlarında az da olsa feminizm dalğası əsir, ancaq bu radikal, kəskin şəkildə deyil. Azad qadın, qadınların kişilərin tələbləri ilə oturub-durmaması kimi fikirlər irəli sürsə də, ümumən, romanlarında qütbləşdirilən, kəskin şəkildə qarşı-qarşıya qoyulan qadın-kişi obrazı yoxdur.

O, müəllimlik illərində yazıçılıq cəhdləri edərək bir neçə qısa hekayələr yazıb. Bunlardan biri də özünə göy gözlər arzulayan qaradərili qız haqqında olan hekayə idi. Yazıçı sonralar bu hekayəni genişləndirərək romana çevirir. “Ən göy gözlər” yazıçının ilk romanıdır (1970). Əsər çap olunduğu gündən böyük oxucu marağına səbəb olur. Sözün hər iki mənasında roman dörd fəslə bölünür – Payız. Qış. Yaz. Yay.

Romanın əsas obrazları iki bacı: Frida və Klodiyadır. Bir gün onların evinə Pekola adlı bir qız gəlir. Pekolanın bu evə gəlməsinin səbəbi isə atasının (Çolli Bridlou) evlərini yandırması, anasını döyməsi və nəticədə onların küçədə qalmaları idi. Zaman keçdikcə bu üç azyaşlı qız dostlaşırlar. Pekola ailəsi ilə yeni evə köçəndən sonra da onların dostluqları davam edir.

Romanda ağdərililərlə qaradərililərin bir-birinə münasibəti bu qızların fonunda təsvir olunur. Məlum olur ki, təkcə böyüklər arasında yox, həmçinin məktəblilər arasında da bir uçurum var. Məsələn, qaradərili qızlar ağdərililəri fürsət düşən kimi döymək istəyirlər. Ağdərili qızlar isə özlərini daha gözəl hesab edir, onları ələ salırlar. Zənci qız da (Klodiya) ağdərililərdə qalan qisasını gəlinciklərdən çıxır. O, bütün ağdərili gəlinciklərini sındırır, parça-parça edir. Və onun içində oyuncağa etdiyini ağdərili qızların üzərində də yoxlamaq istəyi baş qaldırır.

...Ata-anasının dava-dalaşlarından bezən on dörd yaşlı Semmi azı iyirmi yeddi dəfə evdən qaçır. Pekolanın qız olması ona qaçmağa imkan vermirdi və onun bu dava-dalaş qarşısında edə biləcəyi tək şey yorğanın altında gizlənmək və ağlamaq idi. O, bütün günahı (g)özündə görürdü. Bəlkə də, onun xoşbəxtlik rəmzi hesab olunan göy gözləri olsaydı, valideynləri belə gözləri olan qızlarının yanında heç vaxt dalaşmazdı. Pekola Tanrıya dua edir, Ondan yalnız bir şey istəyirdi – göy gözlər! O, göy gözlərə qovuşa bilmədi. Bundan da dəhşətlisi o idi ki, əyyaş atası Pekolanı zorladı və yazıq qız dəli oldu.

Yazıçının Çolli Bridlou kimi ər və ata obrazına nifrəti hiss olunmur. Çünki hələlik bizim gördüyümüz üzdə olan məsələdir. Növbəti səhifələrdə yazıçı oxucunun diqqətini medalyonun o biri üzünə fokuslayır. Sən demə, dördgünlük Çollini başdanxarab anası zibilliyə atmaq istəyəndə onu bibisi Cimmi xilas edib. O gündən sonra da anası heç harada görünməyib. Ancaq bu hadisə də hələ Çollinin etdiklərinə bəraət qazandırmır. Əsl hekayə isə tamam başqadı: Bir vaxtlar Çolli sevdiyi qızla sevişərkən iki ağdərili oğlan onları yaxalayır. Və qısaca deyim ki, onlar Çollinin başına it oyunu açırlar. Beləliklə, yazıçı yenə irqçilik məsələsini qabardır. Çolli Bridlounun əyyaşlığa, qızını zorlamağa vadar edən onun gəncliyində aldığı psixi zərbəni göstərir. Şübhəsiz ki, yazıçı belə bir adama haqq qazandırmır. Lakin həm də bunu yazmaqla göstərir ki, uşaq, qadın, kişi olmasından asılı olmayaraq qaradərililərin hamısının öz ağır həyat tarixçəsi, öz faciəsi var.

Yazıçıya daha çox məşhurluq gətirən, ünlü mükafatları qazandıran romanı “Sevgili”dir. Bu əsər ingilis dilində yazılmış 100 ən yaxşı romandan biri hesab olunur. Əsərin süjet xəttində nizamsızlıq (xaotiklik) var. Buna görə də oxucu hadisələri çözməkdə bir az çətinlik çəkə bilər. Romanın əvvəlində oxucunun beynində bir çox suallar yaranır. Cavabları tapmaq üçün isə çox da uzağa getmək lazım deyil. Diqqətlə oxuduqda bütün sualların cavabını elə əsərin özündə tapmaq mümkündür. Əsərin süjet xəttini nəql etmək fikrindən tamam uzaq olsam da, bir neçə məqamları bölüşmək istəyirəm.

Məncə, doğmalarımızın, sevdiklərimizin vaxtsız (?) ölümü qədər ağır heç nə yoxdur. Yəqin, itirdiyimiz adamlar haqqında bir-iki pis-yaxşı xatirələrimiz var. Buna da şükür! Gəlin, romanın əsas obrazlarından biri olan Bebi Saqzın dediklərini eşidək: “Böyük qızım.... Bircə o yadımdadır ki, çörəyin qızarmış qırağını yaman xoşlayırdı. Necədir sənin üçün? Səkkiz uşaq doğmuşam, yadımda qalan yalnız budur”. Düşünməyin ki, bu qarı dəli olub, ya da amneziyadan əziyyət çəkir. Əsla. Sadəcə, Bebi Saqzın bircə oğlundan başqa bütün uşaqları pul müqabilində satılmışdı...

Bu romanın adını “Bebi Saqz və gəlini Setinin hekayəsi” də qoymaq olardı. Yazıçı köləliyin fonunda analığın məhv olmasından danışır. Səkkiz uşağı haqqında Bebi Saqzın yaddaşında cəmi bir cümlə qalması nə qədər dəhşətdirsə, Setinin başına gələnlər də bir o qədərdi: Seti uşaqlarının da özü kimi kölə həyatını yaşamasını istəməyən bir qadındır. Bir neçə qaradərili birlikdə qaçmağı planlaşdırırlar. O, uşaqlarını əvvəlcədən gedəcəkləri yerə göndərir. Sonra bu plandan xəbər tuturlar və onların hərəsini bir cür öldürürlər. Seti hamilə olduğundan onun bu halda qaça bilməsi heç kəsin ağlına gəlmir və o, qaçmağı bacarır. Hələ qaçmazdan əvvəl isə iki ağdərili oğlan Setinin südünü alır. Bundan sonra onun südü quruyur. Bu hadisəni ev sahibəsinə danışdığı üçün isə hamilə-hamilə onu qamçılayırlar. Seti qaçandan sonra ərini heç vaxt görmür. Çünki onun əri həmin iki oğlanın Setiyə nə etdiyini gizlincə görmüş və dəli olmuşdu...

Toni Morrisonun heç kəsə qəzəbi, nifrəti duyulmur. O, yalnız hadisələri yazır, sevməyi, nifrət etməyi isə oxucunun öhdəsinə buraxır. Yazıçı birmənalı olaraq ağdərililəri pisləmir, “Sevgili” romanında iki müsbət ağdərili obrazı yaradır. Onlardan biri Denevr adlı bir qızdır ki, o, Setiyə meşədə doğuş vaxtı kömək edir. Qızına həmin ağdərilinin adını verməsi ilə Seti bu yaxşılığın əvəzini çıxır. Digər müsbət obraz isə ev sahibi mister Qarnerdir. O, evindəki qaradərili oğlanları kişi kimi böyüdən yeganə ağadır. Mister Qarner öldükdən sonra evin hesab işlərini yerinə yetirmək üçün müəllim gəlir. Müəllim isə mister Qarnerin bütün kişilərini çöp kimi sındırır, Setini isə qatilə çevirir: Bir dəfə Setinin içi qorxu ilə dolur, elə bilir ki, müəllim onun arxasınca gəlir. O, qızının müəllimin əlinə keçməməsi, qul olmaması üçün yeganə çıxış yolu kimi onu öldürməkdə görür. Buna görə həbsxanada yatır. Sonra isə öldürdüyü qızının ruhu Setidən hesab soruşmaq üçün başqa bir görkəmdə peyda olur...

Toni Morrison romanlarının əsas obrazları qaradərili qadınlar olsa da, onun ideyaları əksər dünya qadınları tərəfindən müsbət qarşılandı. Bütün yaradıcılığı boyu bir rəngin tarixçəsini yazan bu xanım yazıçı haqqında yüzlərlə məqalələr, onlarla monoqrafiyalar yazıldı.

Ramil Əhməd

525-ci qəzet.- 2014.- 8 mart.- S.24.