“Azərbaycan”ın leksikası

Azərbaycan dilinin (türkcəsinin) tarixən (və təbii olaraq!) müəyyənləşmiş öz leksik- semantik sistemi var... Mən hamının ixtiyari şəkildə dərhal anlayacağı və ya anladığını güman edəcəyi olduqca “neytral” bir anlayışdan – sadəcə lüğət tərkibindən danışmaq istəmirəm, söhbət leksik semantikadan (hətta imkan daxilində onun sistemindən) gedəcəkdir.

Keçən yüzilliyin 30- cu illərində – müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksik normalarının qərarlaşdığı bir dövrdə meydana çıxmış “Azərbaycan” şeirinin lüğət tərkibi, mənim fikrimcə, həm dövrün müəyyənləşməkdə olan leksik norma axtarıcılığı tendensiyalarının mənzərəsini əks etdirmək, həm də həmin normalaşma prosesinə təsir göstərmək baxımından tarixi maraq doğurmaya bilməz. “Azərbaycan” şeirinin müəllifi (və XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində formalaşmış azərbaycançılıq məfkurəsinin sovet dövründəki davamçısı!) Səməd Vurğunun 20- ci illərdən başlayıb 50-ci illərdə bitən “söz zövqü”nün obyektivliyinə də, yəqin ki, heç kimin şübhəsi ola bilməz.

Ona görə də “Azərbaycan” şeirinin leksikasını bütün sosial-semantik canlılığı ilə yalnız müəllifin (Səməd Vurğunun!) deyil, bütövlükdə Azərbaycan ədəbi dilinin leksik normativliyinin göstəricisi saymaqda yüz il sonra belə məni qınayacaq bir dil (və fikir!) tarixçisi meydana çıxacaqsa, ona minnətdar olardım.

Təxmini hesablamalarıma görə, “Azərbaycan” şeirində 200-dən artıq söz işlənir. Elə sözlər də var ki, təkrarlanır (bu da 350-yə qədər edir)... Təkrarları nəzərə almasaq, həmin 200-dən artıq sözün təxminən 75 faizi türk, 15 faizi fars, 10 faizi isə ərəb mənşəlidir. Ancaq nə fars, nə ərəb mənşəli sözlərdən, demək olar ki, heç biri bugünkü Azərbaycan ədəbi dili üçün yad və ya qeyri-normativ deyil. Yalnız “bəhr” (dəniz) sözünə etiraz etmək olar ki, bu da o qədər ekzopoetik kontekstdə təqdim edilir ki, leksik normativliyin keçən əsrin 30- cu illərində pozulduğu bugün ağıla gəlmir:

Bir tərəfin bəhri-Xəzər,

Yaşılbaş sonalar gəzər...

Və nə keçən yüzilliyin 30- cu illərinə qədər, nə də keçən yüzilliyin 30- cu illərindən sonra Azərbaycan şeirində yəqin ki, bu qədər bir- birindən fərqli coğrafiyanı əhatə edən yer adı işlənməmişdir: Araz, (lar), Azərbaycan, Xəzər, Muğan, Eldar, Astara, Lənkəran, Afrika, Hindistan, Qazax, Kəpəz dağı, Göygöl, Qarabağ, Bakı. Və Qoca Şərq.

Cəmisi üç şəxs adı işlənir... Xan (Şuşinski) və ümumi şəkildə: nizamilər, füzulilər.

Vətən sözünə cəmisi 3 dəfə təsadüf olunur, ancaq bu anlayışı bilavasitə ifadə edən yurd, yuva, məskən, el, gün, oba, bu yerlər, yaxud dolayısı ilə həmin mənanı verən bu dağlar, durna gözlü bulaqlar, ana (sən bir ana), bu düzlər, ala gözlü gündüzlər, sıra dağlar, gen dərələr, ürək açan mənzərələr, oylağın, aranın, yaylağın, dağların, səngər, göy yaylaqlar, çinarlar kölgəsi, günəş ölkəsi, beşik, günəşin qucağı, şeir, sənət ocağı, hər dağ, dərə, sahillər... və (Qoca Şərqin) qapısı kimi söz və ifadələr bir şeirə sığmayacaq qədərdir.

Və bu, sadəcə, dövrün şairə diqtəsi yox (əgər belə olsaydı analoji nümunələrə də təsadüf edərdik), daha çox Şairin dövrə diqtəsidir ki, sonralar nə qədər populyarlaşdığını müşahidə etmək o qədər də çətin deyil.

Səməd Vurğun “Azərbaycan” şeirində Vətəni az qala illərlə görmədiyi anasını tapmış bir uşaq emosiyası (və ehtirası!) ilə sevməyin leksikonunu, frazeologiyasını, hətta leksiko-sintaksisini təqdim edir... Və hamının dilinin əzbəri olan “el bilir ki, sən mənimsən” kimi kifayət qədər sadəlövh bir ifadənin poetizmə çevrilməsi də həmin sevginin nə qədər dərindən gəlməsinin ifadəsidir. Vətənə “ana” deyən maarifçi mütəfəkkirlərin (məsələn, Abbas Səhhətin) hisslərini, duyğularını siyasi-ideoloji bir səviyyəyə qaldıra-qaldıra sələflərinin səmimiyyətinə heç bir xələl gətirməyən Səməd Vurğun daha irəli gedərək həm Vətəni dəqiqləşdirir, konkretləşdirir, yəni “Azərbaycan! Azərbaycan!..” deyir, həm də ona “anam!” deyir:

...Anam, doğma vətənimsən!

Ayrılarmı könül candan,

Azərbaycan, Azərbaycan!

Ancaq Abbas Səhhətdən, ümumən sələflərindən fərqli olaraq Səməd Vurğunun poetik leksikonunda Vətən həm də tarixi faciə predmetidir:

...Bilinməyir yaşın sənin,

Nələr çəkmiş başın sənin.

Yaxud:

Düşdün uğursuz dillərə,

Nəhs aylara, nəhs illərə...

Və böyük Şair Vətənin başqa bir tarixi faciəsini də dərk etməyə bilməzdi... Ancaq bu faciə Vətənin (və Şairin) imtina edə bilməyəcəyi konyuktur olduğu qədər də qaçılmaz bir “tərcümeyi- hal” idi:

Gözəl vətən! O gün ki sən

Al bayraqlı bir səhərdən

İlham aldın, yarandım mən...

“Azərbaycan” şeirində Şairin səmimiliyini təmin edən ən mühüm göstəricilərdən biri, övladın Vətənə, yəni mən-in sən-ə müraciətidir. Olduqca çoxlu, bütöv bir poetik sistem təşkil edən qrammatik faktları nəzərə almasaq, şeirdə mən əvəzliyi altı, sən əvəzliyi isə on iki dəfə işlənir. Buraya mən-in davamı olan (və ümumən xalqı bildirən) biz əvəzliyinin də altı dəfə işləndiyini nəzərə alsaq, məlum olar ki, şeirdə polemika və ya mükalimə, yaxud da Səməd Vurğun üslubu üçün səciyyəvi olan müraciət-tribunluq intonasiyası “Azərbaycan”ın leksikasını da müəyyən edir.

Vətən, şeir, nəsil, məskən, tərəf, insan, zülm, məna, sakit, rəng, azad, bahar, dost, və s. kimi ərəb, fars mənşəli normativ sözlərlə yanaşı Şair müəyyən qədər etnoqrafik məzmun-təəssüratlı elə sözlər işlədir ki, o dövrdə ilk baxışda onların ərəb və ya fars mənşəli sözlər qədər normativ olduğuna inanmaq çətindir; məsələn: sınamaq, dən (saçlarıma dən düşəndə), qınamaq, dolaşmaq (xəyalım dolaşar gəzər), keçmək (keç bu dağdan, bu arandan), yaranışdan (bir səngərdir yaranışdan), acqarına, qan-tər, ocaq (şeir-sənət ocağısan) və s.

Yüzillər boyu Azərbaycan ədəbi dilində işlənən, xüsusi ədəbi nüfuz qazanan ərəb, fars mənşəli sözlərlə yanaşı bu cür milli etnoqrafik leksikanın ədəbiləşdirilməsi, onlara normativ status verilməsi Səməd Vurğunun (və dövrün!) hünəri idi ki, çox keçmədən müasir Azərbaycan dili lüğət tərkibinin tipologiyasına, xarakterinə çevrildi.

Şeirin dilində ərəb və ya fars mənşəli sözlər türk mənşəli şəkilçilərlə, bir növ, yarımmilliləşdirilir: gəncləşmək, havalanmaq, nazlanmaq və s.

Şair mövcud, ənənəvi frazeoloji vahidləri işlətməkdən daha çox öz (üslubi) frazeologiyasını yaratmağa çalışır: ayrılıq məndən düşəndə; boğar aylar, illər məni; düşdün uğursuz dillərə; xəyalım dolaşar gəzər; mənzil uzaq, ömür yarı; zülm əlindən qurtulmuşlar; hər üzümdən bir şirə çək; doyunca iç bu bahardan; alqış günəş ölkəsinə; aşıq deyər sərin- sərin; günəşin qucağı; deyilən söz yadigardır; sahillərə sinə gərək və s.

Üslub fərdiliyi (və yeniliyi) ümumən Azərbaycan şeiri üçün səciyyəvi olan bədii təyinlərdə (epitetlərdə) də hiss edilir: durna gözlü bulaqlar, nəhs aylar, nəhs illər, alagözlü gündüzlər, dilbər gəlin, xallı xalça, səhərlərin ülkər gözü, al bayraqlı bir səhər və s.

Və şeirin dilində, əgər belə demək mümkünsə, sel kimi bol-bol işıq gətirən, onu məzmunca nurlandıran çoxlu təntənəli (ancaq səmimi!) sözlər, ifadələr var ki, onları bu bolluqda, bu səmimilikdə yalnız Səməd Vurğun işlədə bilərdi: gündüz, ağ üz, ürək açan mənzərə, dümağ qar, rəng- rəng, pambığımız çiçək- çiçək, səhər- səhər, günəş, çıraq- çıraq, işıqlanmaq, səhərlər, Şərq və s.

“Azərbaycan” şeirinin leksik-semantik sistemində etnoqrafiklik nə qədər güclü olsa da, o, mahiyyəti etibarilə, siyasi-ideoloji məzmunlu əsərdir. Və həmin siyasi-ideoloji məzmunun öz leksikonu olmaqla yanaşı mətndəki az qala hər sözdə, ifadədə təəssüratı mövcuddur. “El bilir ki, sən mənimsən” misrasından başlamış “Qoca Şərqin qapısısan!” misrasına qədər hər sözdə siyasi-ideoloji məna əks olunur: Azərbaycan, (sakit axan) arazlar, Vətən, (böyük bir) keçmişin (vardır), (uğursuz) dillər, (nəsillərdən-nəsillərə keçən bir) şöhrət, səngər, azad, bizim Bakı və s.

Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeiri ümumən Azərbaycan şeirinə (və dilinə!) xüsusən leksik- semantik sistemi ilə dərhal, heç bir mübahisəsiz ənənəyə çevrilən elə bir yenilik gətirdi ki, neçə on illərdir diqqəti cəlb edən söz, ifadə yeniliyi axtarışları Səməd Vurğun miqyasından, demək olar ki, kənara çıxmır.

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2014.- 8 mart.- S.23.