Con F.Kennedi: “Mərdliyin profilləri” (davamı)

İngiliscədən Telman Orucov tərcümə edib

Lakin o, öz düşmənlərini itaətliliklərinə görə biabır edə bilmirdi. 1849-cu ilin dekabrında anti-Benton liderləri bəyanat verib, veteran Senatora “ehtiyatlılığı olmayan, şərəfsiz və prinsipsiz, əxlaqsız, qərəzli və söyüşcül yalançı” yarlığını vurdular, guya o, eqoist niyyətlərinə görə öz partiyasını satmağa cəhd göstərir”. Konqress yenidən yığıldıqda Kalhoun Demokratik partiya müşavirəsində uğur qazanmaqla, təkcə xarici işlər komitəsi istisna olmaqla, Bentonu bütün komitələrdən çıxartdırdı, adı çəkilən komitədə isə o, yalnız bir vacib əhvalat üçün saxlanmışdı ki, orada Atçison onu yaxşı bir qaydada əvəz etsin.

Hətta onun nəhəng eqosu Tomas Hart Bentondan gizlədə bilməzdi ki, bu axırıncı müddətin olması səhvsiz bir faktdır. Əgər ki, heç nə baş verməsə o, bütün Missuri Demokratlarının qurultayını, onunla quldarlıq tərəfdarı olan düşərgə arasındakı fərqləri həll etməyə, çağırmağa təşəbbüs göstərə bilərdimi? “Mən tezliklə” – o, şimşək çaxdırırdı, “Sent-Lyuisdə xoleradan ölmüş altı min ölü ilə bir şurada oturacağam, nəinki belə əclaflar dəstəsi olan qurultaya gedəcəyəm”. Kley Kompromissi barədə 1850-ci ilin böyük debatında o, bir söz deyəcəkdimi və ya ən azı, gələcək döyüşlər üçün sevdiyi yeri xilas etmək üçün dinməz qalacaqdımı? O, bunu etməyəcəkdir. Missuri assosiasiyası onu geri çağırmışdı: “...özünün mövcudluğunun erkən dövründə Plutarxı oxuyanda, o, qərara gəlmişdi ki, öz ölkəsinin xeyrinə lazım olsa, o, öz siyasi mövcudluğunu da qurban verəcəkdir”.

Ştat Qanunvericiliyi üçün mübahisə gedəndə onun varisinin adı Missuridə qəzəb doğuracaqdı, Senator Benton Vaşinqtonda tələsik öz vəzifəsini qorumağa çalışdı, özünə nifrət bəslənməsinin sonunda öz seçicilərinin baxışlarını bu vaxt səmimi qaydada qəbul etdiyini bildirdi. Öz prinsipləri ilə kompromissə getməkdənsə, məhvedici məğlubiyyəti qarşılamağa hazır olmaqla (buna görə Kley demişdi ki, bunun alçaldılmalı olması niyyəti ilə Benton “begemotdan gizlənmək” şansına malik idi, mənəvi igidlikdən yayınmaq şərti ilə öz məşhur kolleqalarından yuxarı qalxırdı. Bu vaxt Qərbdəki və Cənubdakı siyasi dostlarından izolyasiya olunmaq, həm də abolitsionistlərdən onun zəhləsi qaçmasını davam etdirməklə, axırıncıları isə o, Birliyin parçalanmasına görə bərabər qaydada məsuliyyət daşıyanlar hesab edirdi) Benton Kley Kompromissinə özünün söyüşcül hücumları ilə qeyri-adi müstəsna qaydada kurs aparırdı. “Böyük Kompromissi” formalaşdıran tədbirlər toplumuna sərt şəkildə hücum edərək və onun sponsorlarını söyüşlə ələ salaraq, o, sədrlik edən vəzifəli şəxs tərəfindən daim qaydaya əməl etməyə dəvət edilən vaxt isə şikayətlənirdi. Bentonun rəyinə görə belə adlanan kompromiss parçalanma tərəfdarlarına əliaçıq güzəşti və bu, onun ürəyinə əziz olan bir subyekt kimi Kaliforniyanı da buna ehtiyac olmadan cəlb edilməsini əhatə edən və içi boş əldə qayırma bir şey idi. Missuri Kompromissinin quldarlıq xəttinin Kaliforniyaya da genişlənməsi və ştatın parçalanması və ya onun Omnibus qanunu ilə qəbul edilməsinin ləngidilməsi Kaliforniyanın tədqiq və inkişaf etdirilməsinin qəhrəmanı olan polkovnik Con Frimontun qayınatası Benton üçün məzəmmətə layiq bir məsələ idi. Əgər Kaliforniyanın qəbul edilməsini qarşısı kompromissin uğursuzluğu ilə alınsaydı, onda necə olacaqdır, deyə o, soruşurdu.

“Mister Benton: ...Onda kim məzəmmət olunmalıdır? Mən bu sualı Kentakkidən olan Senatora (mister Kleyə) vermirəm. Belə etmək qanunsuz bir iş olardı; çünki torpaq qanununa görə heç kəs özünü məzəmmət etməyə bağlı deyildir.

Mister Kley (yerindən): Mən qanunun xeyirini iddia etmirəm.

Mister Benton: Qanuna boyun əyən və alicənab adam kimi qanunun xeyrini mən ona verərəm, istər o, buna iddia etsin, ya da etməsin. Bu onun üçün Kaliforniyanın həmin camaata qarışmasına səbəb olduğu üçün məsuliyyət daşımağı gözləməsinin başlanğıc vaxtıdır, haradakı ştat öz ölümünü qarşılamağa əmindir. Mister Prezident, səhvlər komediyası ilə nəsə edilməli olan bir vaxtdır. Kaliforniya qəbul edilməni istədiyinə görə əziyyət çəkir. Nyu-Meksiko himayəçilik axtardığına görə əziyyət çəkir. İctimai iş diqqəti cəlb etməyi axtardığına görə əziyyət çəkir. Bu elə bir vaxtdır ki, bu qədər çox sayda şər işlərə son qoyulmalıdır; və mən yersiz qanun layihələrinin idarə olunmayan kütləsini qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınmasını hərəkətə gətirmək barədə qeydimi edirəm, onların hər biri digərlərinə maneədir, onlar bir-bir qəbul olunmaq üçün götürülməlidir, necə ki, onların ehtiram bəslənən ləyaqətləri bunu tələb edir”.

İlin kursu ərzində “Senatın nə vaxtsa əzab çəkdiyi ən böyük hörmətsizlik” kimi terminlə digər bir melodramatik hadisə hələ də – Cənubun Bentona qarşı acı hissini göstərməyə xidmət edir. Missisipidən olan acı dilli Senator Henri Fut heç də Kalhounun kor-koranə ardıcılı deyildi, ancaq Benton özünün Missuridəki məğlubiyyəti üçün olan qəsdə kömək edən adam kimi ondan şübhələnirdi, Senatdakı bir sıra çıxışlarında Bentonun mövqeyini, hətta missurilinin ritorika izafiliyini də ötüb keçən qaydada təhqir edirdi. Missuridəki yaxınlaşan məğlubiyyətinə görə acı dildə danışırdı, Benton da onu əks-hücumları ilə sancırdı. Fut Bentonu “öz yaşını özünə qalxan edən,... özünün qorxaqlığını da qalxana çevirən” bir adam kimi ələ salırdı.

Nəticədə, Benton elan etdi ki, əgər Senat onu belə “saxta və qorxaqcasına” hücumlardan himayə etməkdə uğursuzluğa uğrasa, o, “özünü nəyin bahasına olursa-olsun mühafizə etmək” niyyətindədir. Aprelin 17-də, Fut tərəfindən ona bir söz hücumunun ortasında, Benton missisipiliyə tərəf irəlilədi, sonra geri dönüb kolleqasını saxlamaq üçün ona toxundu. Fut qəflətən tapançasını çıxardıb Bentona tuşladı, bu vaxt Benton dramatik qaydada pencəyinin qabağını açıb, qışqırdı: “Mənim tapançam yoxdur! Qoy o, məni güllə ilə vursun! Qoy qatil atəş açsın!”

Heç kəs atəş açmadı. Senat şokda idi – onun xüsusi komitəsinin iki iştirakçını ayırmağa cəhd etməsinə baxmayaraq, bu iki adam arasında söz hücumları kəsilmirdi. Benton Futun kiçik kitab yazmaq niyyətində olduğu hədəsini eşitdikdə, bu kitabda Bentonun l`affaire (fransızca adının çəkilməsi – tərcüməçi) aparıcı rol oynayacaqdı, Benton buna belə cavab verdi: “Futa deyin ki, mən çox böyük kitab yazacağam, onda ümumiyyətlə onun şəxsiyyəti olmayacaqdır!” (Və bunu o, etdi). Və Fut, Bentonun Missuridə gözlənilən məğlubiyyətindən yapışmağa üstünlük verərək, Senata qışqırdı: “Əgər biz bir tiraniyanın təbəələri olsaydıq və əgər biz illərlə səbirlilik üçün doğulsaydıq, bəli, ser, demək olar ki, 30 il üçün, Allaha şükür, biz nəhayət ucadan deyərdik ki, “tiranı seyr edənlər toz içərisində taqətdən düşür və Roma yenidən azaddır”.

Futun gözlədikləri bütünlüklə həyata keçdi. Bentonun Kaliforniyanın bölünməsi əleyhinə səs verməsi onun Senatdakı axırıncı mühüm hərəkəti idi. 1851-ci ilin yanvarında üç fərqli partiya arasında – Bentonun Demokratları, anti-Benton Demokratlar və Viqlər arasında – on günlük sərt mübarizə, Missuri Qanunvericiliyinin qırxıncı səsvermə ilə Viqləri seçməklə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Birləşmiş Ştatlar Senatında otuz illik görkəmli dövlət xadimliyindən sonra Tomas Hart Benton biabırçı qaydada öz xidməti vəzifəsindən azad edildi və vətəninə çağırıldı.

Qorxmaz və hələ də asan yolla getməkdən inadkarlıqla imtina etməklə cazibədar və populyar siyasi pensiyaçı Benton sonrakı ili Sent-Lyuisin təmsilçisi kimi Konqressə qayıtmaq uğrunda mübarizə apardı. Onun kampaniyası Nyu-Orleanın “Crescent” qəzetinin müxalifliyinə müvafiq olaraq “nə ictimai, nə də şəxsi məhkumluqdan qorunmadı. O, təhqirin hər bir söyüş ifadəsi ilə taqətdən düşürdü. O, ingilis dilinin söyüş və ələ salma terminlərinin bütün silsiləsindən sözlər çıxarırdı”. Şəxsi populyarlığın son partlayışlarından birində seçildikdə, o, tezliklə özünün gələcəkdə seçilmək naminə bütün şansların küləklərinə atdı. Bu onun ən çox yadda qalan, daha söyüşcül çıxışlarından biri idi və Kanzas-Nebraska qanununa (Kanzas-Nebraska Aktı 1854-cü ildə Birləşmiş Ştatlar tarixində müharibə əleyhinə olan dövrdə qəbul edilmişdi. 1820-ci il Missuri Kompromissi Luizina Satın alınmasının bir hissəsindən quldarlığı xaric etmişdi. Kanzas-Nebraska Aktı ilə Demokratik Senator Stifen A.Duqlas tərəfindən təqdim edilməklə xalq suverenliyi prinsipini irəli sürürdü. Buna görə Birləşmiş Ştatların ərazilərində bütün daxili məsələlərdə, bura quldarlıq da daxil idi, özünüidarəyə icazə veriləcəkdi. Kanzas-Nebraska Aktı istehzalı qaydada milli bölünmə alovunu küləkləməklə gücləndirdi. Kanzas ərazisinin özünə quldarlığın lehinə və əleyhinə olan fraksiyaların miqrasiyası və nüfuzlu institutlara nəzarəti ələ keçirməyə nail olmaq üstündəki mübarizəsi burada siyasi xaos və qan axıdılması dövrünün meydana gəlməsi ilə nəticələndi – tərcüməçi) qarşı öz partiyasının əsas tədbirlərinin əleyhinə yönəlmişdi. O, güclü invektiva ilə sevdiyi Missuri Kompromissinin ləğv edilməsinə kömək göstərilməsini pisləyir, ifşa edirdi və milli nöqteyi-nəzərə zəmanət verirdi. O, Corciyadan olan üzvün qeydlərini təfsir edərək deyirdi ki, “o, Cənub adamı və bölmə tərəfdarı kimi səs verir. Mən də Cənub adamıyam, lakin milli məsələlərdə milli qaydada səs verirəm... Mən doğumuma görə cənubluyam – öz məsləklərimdə, maraqlarımda və əlaqələrimdə cənubluyam və mən hər şeydə Cənubun taleyinə dözməliyəm, bunda ştat özünün tərəfində olmaq hüququna malikdir”.

1854-cü ildə yenidən seçilmək cəhdində məğlub olub, öz sevimli arvadının ölümündən kədərlənən Benton hələ də tabe olmağa hazır deyildi. 1855-ci ildə o, əbəs qaydada yenidən seçilməyə çalışdı; və 74 yaşında o, Qubernator seçilmək üçün axırıncı bir ümidsiz cəhdini etdi. Cessi Benton Frimont öz mərd atası barədə memuarında yazırdı ki, atası özünə məlum olan kimi məhvedici boğaz xərçəngindən əziyyət çəkdiyindən ictimai yerdə danışmaq üçün qabaqcadan bir neçə gün tam dinməz qalmağı gözləməli olurdu. Hətta o vaxt sərt çıxışlar edəndə və ondan sonrakı dövrdə onun boğazından qan gəlirdi. Hələ də o, min iki yüz mildən artıq bir məsafədə səfər edərək Viqlərin və anti-Benton Demokratların namizədlərini məğlub etmək üçün ümidsiz çıxışlar edirdi və evinə qayıdanda artıq məğlub olmuşdu, lakin fəxr edirdi ki, öz monumental tarixi əsərlərini tamamlayır.

Təmtəraqlı eqo, buna görə o, həm sevilirdi, həm də ona nifrət edilirdi, heç vaxt onu tərk etmirdi. Onun “Otuz illik baxışı”nın naşirləri mesaj göndərdi ki, hansı miqdar nüsxədə çap edilmək istədiyini bildirsin, o, yumşaqca cavab verdi: “Ser, onlar Birləşmiş Ştatlardakı əhalinin son siyahıya alınmasından nə qədər ailə olduğunu öyrənə bilərlər, ser”; və bu onun etdiyi yeganə təklif idi. Öz əsərinə müqəddimədə Benton bəyan edir ki, “ölçülərin çılpaq nömrələnməsindən o, müəllifdir və ilk təsisçidir, bu əsər demək olar ki, Konqress Qanunvericiliyinin tarixi olmalıdır”. “Torpağın bütün uzunluğundan və enliyindən uzun siyahı – ev adamlarına tanış olan sözlər təkrar edilir... və öz çiçəklənməsi daxilində şərəfli ambitsiyanın həyəcanlanmağa başladığını hiss edən kiçik uşaqlar tərəfindən öyrənilir”.

O, əsər üzərində möhkəm işlədiyi vaxt öldü. Onun əli artıq qələmi tuta bilməyəndə, diqtə etdiyini yazan şəxsi katibinin xidmətindən istifadə edirdi və hətta şikayətlənmədən öz axırıncı sözlərini pıçıldamışdı: “Mən rahatam, mən razıyam”. Onun ölümü bütün millət tərəfindən matəm saxlanılmaqla, namuslu karyerası vaxtı qızlarına topladığı var-dövlətin necə kiçik olduğunu açıb göstərdi.

Lakin hətta ölümündə və məğlubiyyətində Tomas Hart Benton qalib idi. Hələ keçmişdən Birliyin xeyrinə onun səsi Missurini bacı qul ştatları ilə birlikdə ayrılmaya qatılması barədəki bütün ümidsiz cəhdlərə tabe olmağın qarşısını almaqda həlledici faktorlardan biri olmuşdu. Bentonun bir Senator kimi öz seçicilərinə axırıncı məlumatı müdriklikdən doğmuş tale idi: “Mən möhkəm populyarlığı qiymətləndirirəm – yaxşı adamların yaxşı hərəkətlərə görə populyarlığını. Mən köpük populyarlığına nifrət edirəm, çünki o ləyaqətsiz qaydada qazanılır və cinayət baş vermədən itirilir. Mən 30 il Senator olmuşam... Mən bəzən şəxsi rəylərimə və seçicilərimin ilk təəssüratlarına qarşı hərəkət etməli olmuşam; lakin həmişə onların məni başa düşmək fərasətlərinə və məni ədalətlə mühakimə edəcəklərinə bel bağlamışam – və mən heç vaxt yanılmamışam”.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2014.- 8 mart.- S.18.