Anar: “Ömrün müxtəlif çağlarında nostalji də fərqli olur”

“QƏRİBSƏMƏK ELƏ ÇOXCƏHƏTLİ HİSSDİR Kİ, BİR MƏXRƏCƏ GƏTİRMƏK MÜMKÜN DEYİL”

“Keçmiş insan ruhunun vətənidir. Ona görə biz tez-tez nə vaxtsa keçirdiyimiz hisslərin, hətta nə vaxtsa duyduğumuz qəm-kədərin həsrətini çəkirik”. Henrix Heynenin bu kəlmələri məni bu gün yaxaladı. Və dünəni düşündüm. Qeyri –müəyyən zaman kəsimi mənasında dünəni... Keçmişi xatırladım. Səslə, sözlə, qoxuyla birgə nələr keçdi gözümün qarşısından... Anladım ki, bu nostalgiyadır... İstəsək də, istəməsək də, hansısa bir ətrin qoxusuyla, hansısa mahnının melodiyası ilə, hansısa dejavü ilə bizi bir anda keçmişə götürən nostalgiya... Nostalgiya daha çox zaman anlayışı ilə ehtiva olunur. BUGÜN SABAH DÜNƏN olacaq. Və nostalgiyaya çevriləcək. “Hər ötən günə kiçik bir həyat kimi baxmaq lazımdır” – Qorki belə deyir. Haqlıymış, çünki biz “Keçən günlərimi qaytaraydılar, gələn günlərimi qurban verərdim...” nostaljisi ilə yaşayan insanlarıq...

Şekspir yazırdı ki, keçmişə nəzər salmağın bizə faydası var. Məhz bu həqiqətə dayanaraq hazırda İNDİ kimi mövcud olan və GƏLƏCƏYimizi də təmsil eləyəcək möhtəşəm bir KEÇMİŞlə keçənlərdən danışmağın da gələcəkdə bir nostalgiya olacağını düşündüm...

Keçmişi, mənəviyyatı zəngin, içi dolu adamların nostalgiyası da doyumlu olur. Onların hətta danışarkən səsinin titrəyişində duyulan xiffət, gözlərində yerləşən qəribsəmə özü bir əsərdir... Məhz bu baxımdan sözün əsl mənasında əsilzadə bir keçmişin daşıyıcısı, Xalq yazıçısı ANAR yeni əsərlə qarşınızdadır: Həm də 76-cı baharının ilk günündə...

ANARı səciyyələndirmək bugünün işi deyil. Çünki o artıq çoxdan səciyyələndirilən deyil, səciyyələndirən statusundadır.

“Məncə, nostalgiya sözünün Azərbaycan dilində dəqiq tərcüməsi qəribsəmə kəlməsinə uyğun gəlir. Həmişə nəyə görəsə qəribsəyirsən. Xaricdə olanda Vətənə görə qəribsəyirsən, daxildə olanda ötən illərə görə... İtirdiyin dostlara görə qəribsəyirsən... Bu dünyada o qədər qəribsəməli şeylər var ki... Nostalgiya qəribsəməkdir...”

Soruşduqlarım dediklərindən çox zəif idi. Amma soruşurdum...

“Ömrün müxtəlif çağlarında və müxtəlif şəraitdə nostalji də fərqli olur. Məsələn, mən Türkiyədə işləyəndə təbii ki, Azərbaycan üçün qəribsəyirdim. Moskvada oxuduğum illərdə yenə də Bakı üçün darıxırdım. Bakıda olanda itirdiyim dostlarım üçün qəribsəyirəm. Yəni, qəribsəmək elə çoxcəhətli hissdir ki, bir məxrəcə gətirmək mümkün deyil. Elə musiqi parçaları var ki, onları dinləyib qəribsəyirsən. Elə qoxular var ki, onda da nostalgiyaya qərq olursan, insanın yadına nələrsə düşür. Bəzən bir söz belə, insanın yadına nəyisə salır. Ancaq ən çox əlbəttə insanı keçmişə qaytaran, hissləri oyadan, xatirələr aləminə aparan musiqidi. Ən müxtəlif musiqilər... Muğamlarımızı da sevirəm, retro mahnılarımızı, dünya musiqisini də. Konkret nəsə demək çətindi bu zaman. Filmlərlə bağlı da nostalgiya olur, təbii ki. Çünki mənim gəncliyim filmlərin içində keçib. Moskvada ssenari kurslarında oxumuşam. Ona görə də o filmlərə təzədən baxanda ya da yadıma salanda qəribsəmə hisslərini keçirirəm. Ən çox sevdiyim filmlər Çaplinin və Fellininin filmləridir”.

“Sizsiz” başdan sona bir nostalgiyadır. Bu, həm də təkcə böyük yazıçının əsilzadə və yazıçı soyunu yazması deyil, övladın valideyn xiffətinin təcəssümüdür...

“Təbii ki, insana ən yaxın valideynlərdir. Əlbəttə ki valideynlərim, Ənvər Məmmədxanlı, itirdiyim dostlarım üçün darıxıram... Araz Dadaşzadə, Emin Sabitoğlu, Yusif Səmədoğlu üçün... O qədər gözəl insanlar vardı ki... Doğmalarımdan, yaxınlarımdan sonra fiziki olaraq itirdiyim dostlarımın xiffətini çəkirəm. Mənəvi itirmə ilə bağlı da nələrsə yaşayırsan, amma mənəvi itirmə qəribsəmə yox, təəssüf hissi oyadır. Həmişə yaxşılıq etdiyin adam birdən sənə dönük çıxırsa, bu artıq qəribsəmə hissi deyil, peşmançılıq hissidir. Düşünürsən ki, niyə bu adamı vaxtında tanımamısan? İndi yaşadıqlarımız bizə adi görünür, amma bir neçə ildən sonra onlar üçün də qəribsəyirik. Həyat belədi ki, hər keçən il əvvəlkilərə qayıtdıqca adam qəribsəyir.

Yazıçılar da müxtəlifdi. Elə yazıçılar var ki, inanmıram onda nostalji hisslər olsun, amma çox böyük yazıçılardı. İnsanlar müxtəlif səbəblərdən əsərlərində müxtəlif hissləri ifadə edirlər. Nostalji hissləri də, tənhalıq hisslərini də, məhəbbət hisslərini də, sədaqət hisslərini də... Dünyanın min bir çaları, min bir hissi var. Dünya tək nostaljidən ibarət deyil. Mənim də təkcə nostaljiyə köklənmiş əsərlərim yoxdu, başqa ruhda da əsərlər yazmışam”.

ANAR yazır:

“... Üç obrazı əsas götürmüşdülər – pəncərə, qapı, güzgü... bəzi adamlar otaqlarında pəncərələri, qapıları güzgülərlə əvəz eləyir, yəni hara baxır özünü görür. Belə adamçün yalnız tək bir özü mövcuddur. Onun üçün nə pəncərədən görünən mənzərə var, nə də ki qapının dalındakı həyat. Ancaq güzgü. İkinci qisim adamlar pəncərədən baxır. Pəncərədən həyatı seyr edirlər, seyrçidirlər. ...və nəhayət üçüncü qisim adamlar, onlar qapını açıb həyata, insanların yanına çıxanlardır”. İllər öncə yazılıb. Amma illər o qədər dönükləri tanıdıb ki, o qədər sapmaları aşkarlayıb ki, bir az sərtləşib fikirlər, amma oxucusundan üzr istəyəcək bir kübarlıqla sərtləşib:

“Bu söz üçün bağışlayın, amma elə qalınqabıq adamlar var ki.. Onlar üçün nə nostalji var, nə keçmiş...Belələri üçün ancaq indi mövcuddur. Ancaq çalışırlar ki indidən nəyi isə qamarlasınlar, nə keçmişi xatırlayırlar, nə də gələcək haqqında düşünürlər... Belələri haqqında demək olar ki, onlar bu günü daha çox “dəyərləndirirlər”. Bir dəfə “525-ci qəzet”də çıxan bir məqaləmdə Puşkinin sözünü misal gətirmişdim. Puşkin deyir: cahilliklə aqillik arasında fərq odur ki, cahillik keçmişi qəbul eləmir, inkar edir, keçmişi danır. Keçmişə arxa çevirmək ən böyük cahillikdir”.

Bakının ən fərqli vaxtlarını, hər çağını görmüş yazıçı bəzi itkilərlə və dilimizə biganəliklə barışa bilmir:

“Keçmiş Bakı ilə indiki Bakı çox fərqlidir. İndiki Bakı daha abaddı, daha müasir şəhərdi. Bir çox cəhətdən gözəlləşib. Həmişə bunu demişəm; dənizkənarı sözü düz deyil. Azərbaycanca dənizkənarı deməzlər, sahil deyərlər. Onun adı Sahil bulvarı olmalıdır. Dənizkənarı hərfən ruscadan tərcümədir: Primorski... Bunu ona görə dedim ki, müasir Bakının Sahil bulvarı çox gözəldi... Yeri gəlmişkən bunu da deyim: yaxud da ruscadan Naqornıy Parkı Dağüstü Park kimi tərcümə ediblər. Bu da azərbaycanca düz deyil. Dağüstü nə deməkdir? Dağın üstü olmaz, ətəyi olar, yamacı olar, zirvəsi olar. Oranın adını mən özüm Şəhidlər Dağı yazıram. Çox istərdim ki, oranı Şəhidlər Dağı adlandırsınlar. Bu çox gözəl ifadədir. Əvvəla, şəhidlər orada dəfn olunublar. Şəhidlər Dağı zirvə mənasında, həm də ürəyə çəkilən dağ mənasında işlənir. Mən onu yazmışam da, təklif də eləmişəm. Rəsmi şəkildə dağa ad verməyəcəklər. Amma yaxşı olardı ki, bizim jurnalistlər, şairlər, yazıçılar, publisistlər yazanda oranı Şəhidlər Dağı adlandırsınlar. Müasir Bakının Neftçilər prospekti çox gözəldir. Gecə Bakısı çox gözəldir. Amma bizim gəncliyimizin Bakısı çox fərqli idi. Məsələn, onu deyim ki, köhnə İnturistin sökülməsi hamımızın ürəyinə bir yara oldu. Çünki çox xatirələrimiz ora ilə bağlı idi. Bakıya gələn – Nazim Hikmətdən, Şostakoviçdən tutmuş çox böyük insanlar orada qalıblar. Onu uçurtmaq çox səhv bir hərəkət idi. İkinci səhv bir hərəkət Nizami heykəlinin yanında qarajın tikilməsidir. Bütün o meydanın ansamblı pozulub. Bu da çox böyük bir səhv idi. Bunları deyirəm, tənqid edirəm. Amma bununla bərabər Bakıda olan böyük abadlıq işləri – Kristall Hollun, Heydər Əliyev Mərkəzinin tikilməsi, başqa binaların inşası şübhəsiz şəhəri gözəlləşdirir”.

Anar üçün nostalgiya dünyanın rəngarəng hisslər palitrasından sadəcə bir çalardır. O, nostalgiyanı patologiya kimi yaşamağın tərəfdarı deyil:

“Keçmişi unutmayaq. Gələcəyə ümidlə baxmaqla yanaşı, gələcək üçün işlər də görmək lazımdır. Bu günün kefini də çıxaraq, ancaq qayğılarını da bilək. Heç kim qayğısız yaşamır, hərənin bir dərdi var. Bəzən kənardan kiməsə baxıb deyirik ki, əşi onun nə qayğısı var? Kənardan başqa cür görünə bilər, amma dərdsiz adam yoxdur. Maraqlı bir hekayə düşdü yadıma. Bunu rəhmətlik Ənvər Məmmədxanlı bir kənddə qoca bir kişidən eşidib yazmışdı. Deyirdi ki, çox maraqlı olduğu üçün qələmə alıb.

Bilirsiniz, gəzəyən süjetlər olur, bu da belə bir süjet imiş. Sonra məlum olub ki, buna bənzər hekayəni Tolstoy da yazıb. Bunu biləndən sonra Ənvər Məmmədxanlı o hekayəni seçilmiş əsərlərin içindən çıxardı. O hekayə bir dəfə dövri mətbuatda çap olunmuşdu, ondan sonra heç bir yerdə çap etdirmədi. Rəvayət belə idi: “Bir adama müdriklər deyir ki, xoşbəxt olmaq üçün dərdsiz-qəmsiz birini tapıb köynəyini geyinməlisən. Çox axtarsa da elə birini tapa bilmir. Axtarışlar zamanı gəlib nəhayət bir evə çıxır, görür ki, içəridə bir kişi dua edib deyir: Allahım, sənə minnətdaram, çox şükür ki, məni belə dərdsiz-qəmsiz yaratmısan. Bunu eşidən insan çox sevinir, kişiyə deyir ki, nə yaxşı səni tapdım, sən dərdsiz, qəmsizsən? Dua edən cavab verir ki, bəli. Deyir, onda köynəyini ver mənə, geyinim, mən də sənin kimi dərdsiz, qəmsiz olum. Aldığı cavab bu olur: “Mənim köynəyim yoxdu...”

Bu, sözün bitdiyi məqamdır, məncə. Burdan o yana meydan hisslərin, duyğuların, düşüncənindir. Elə nostalji də budur bəlkə: geniş dünyagörüşə, həssas ürəyə və müdrik təfəkkürə nostalji...

Sevinc Mürvətqızı

525-ci qəzet.- 2014.- 15 mart.- S.20.