Con F.Kennedi: "Mərdliyin profilləri"

İngiliscədən Telman Orucov tərcümə edib

Sem Hyuston

“...Mən xain adlandırılmağımı unuda bilərəm”

1854-cü ildə səhər şəfəqinin ilk şüaları Senatın pis işıqlanmış zalına, axırıncı çıxış edən özünü tanıtmaq üçün ayağa qalxanda, düşdü. Arıq, əldən düşmüş və üzü qırxılmamış Senatorlar bütün gecə davam edən sərt sessiyadan sonra öz kürsülərində “səs vermə, səs vermə” deyə artıq qəbul edilməsinə tam əmin olduqları qanun layihəsi barədə danışacaq istənilən növbəti natiqi ruhdan salmaq ümidi ilə mızıldanırdılar. Lakin Texasdan olan Senator, San Xasinto (Meksika müharibəsinin mühüm döyüşlərindən biri – tərcüməçi) qəhrəmanı Sem Hyuston bu aşıb-daşan qəribəliklərdən elə də asanlıqla ruhdan düşmədi və özünün dərin, musiqili səsi ilə, qüdrətli mesajının cilalanmamış, ancaq cəsur sözlərini öz təəccüblənən kolleqalarına çatdırdı, onlar səfeh stuporda titrəyirdilər, bu, onların yorulmuş beyinlərini gücdən salmışdı və yerlərində yuxarı dartınıb, diqqətlə qulaq asan kimi oturmuşdular.

Acı və taqətdən salan bir debatının başa çatdığı qanun layihəsi “Kanzas-Nebraska Billi” adı ilə tanınırdı, bu Demokratik partiyanın yeni “birləşmə” icadı və Cənuba ən axırıncı güzəşt idi. Bu, 1820-ci ilin Missuri Kompromisini ləğv edirdi və quldarlığın genişləndirilməsinə yol açırdı, 1850-ci il kompromissində bunu həll etmək kimi düşünülürdü. Bu Ayovadan Rokkilərə qədər olan geniş ərazidə məskunlara icazə verirdi ki, quldarlıq məsələsini özləri həll etsinlər, ərazinin Şimal hissəsinin azad olaraq qalmasını və Cənub hissəsinin qul zonası olmasını nəzərdə tuturdu. Demokratlar və cənublular üçün qanun layihəsi qanuna “çevrilməli idi”.

Sem Hyuston uzun müddətdən bəri Demokrat idi. Və Sem Hyuston doğumuna, məskunlaşmasına, loyallığına və fəlsəfəsinə görə cənublu idi. Ancaq Sem Hyuston həm də Sem Hyuston idi, nə vaxtsa Senat zalına daxil olmuş ən müstəqil, unikal, populyar, qüdrətli və dramatik fərdlərdən biri idi. Texasdan ilk Senator olmaqla, onun adı hələ çox-çox əvvəl mübarizə aparan və bütöv şəxsi heyətə malik olmayan Texas könüllülərinin Baş komandanı kimi dillərdə gəzən bir söz idi. O, bütöv Meksika ordusunu San Xasintoda qaçmağa məcbur etmişdi, onların generalını əsir götürmüşdü və müstəqil Texas dövlətini qurmuşdu. O, Texas Müstəqil Respublikasının ilk Prezidenti elan edilmişdi, onun Konqressinin üzvü və Texas bir ştat kimi Birliyə daxil olmamışdan əvvəl yenidən Prezidenti olmuşdu. Ona altmış dörd yaşı çətinliklə vermək olardı, nə sektsiyaya, nə də partiyaya bağlılığı onun dodaqlarına möhür vura bilməzdi.

Sem Hyuston Tennessidən olan gənc Konqressmen kimi 1820-ci ildə dəstəklədiyi Missuri Kompromissinə Şimalla Cənub arasındakı təntənəli və müqəddəs bir birləşdirici maddə kimi baxırdı, Konstitusiyanın bir hissəsinin effekti əsasında Texas Birliyə daxil olmuşdu. O, 1850-ci il kompromissini də kənara tullamağa hazır deyildi, Texasın alov udanlarının (fokusçularının – tərcüməçi) düşmənçiliyinə baxmayaraq, onu müdafiə etmişdi, onlar isə Hyustonun səs verməsini Texasa edilən “ən lənətlənmiş təhqir” adlandırdılar. Sərt, sadə, lakin ciddi natiqliyə malik olmaqla, o, milləti quldarlıq məsələsi üstündə yeni bir təşviqat burulğanına salmaq istəmirdi.

Sem Hyuston bilməli idi ki, qanun layihəsi qəbul ediləcəkdir, o, bilməli idi ki, heç bir Cənub demokratı ona qoşulmayacaqdır, o, bilməli idi ki, onun mövqeyi barədəki səs-küy əvvəlki həftədən yayılmışdır. Riçmondun “Enquirer” qəzeti onun seçiciləri üçün elan etmişdi ki, “heç nə onun xəyanətinə haqq qazandıra bilməz; heç bir şey satqını onun xəta xəttinin layiq olduğu dərin lənətlənmədən xilas edə bilməz”. Lakin dik dayanıb o, çənəsini qabağa verdi, əgər onun hərbi plaşı və puma dərisindən olan jiletinin ekssentrikliyi (bəzi vaxtlarda o, iri sombreroda və meksikan yorğanında (ponçoda – tərcüməçi) gəlirdi) olmasaydı, koloritli Sem Hyuston (“gözəl barbar”) yorulsa da, diqqətini cəmləyərək Senat qarşısında özünün nadir çıxışlarından birini etdi.

“Bu görkəmli və təhlükəli tədbirdir; siz gözləyirsiniz ki, mən burada sakit dayanacaq və ya məni xəbərdar edən Cənubu təəccübləndirərək öz vəzifəmdən çıxarılmamaq üçün geri çəkiləcəyəm. Buna görə də mən nəticənin necə olacağına niyə də əmin olmayım? Mən üstümə atıla biləcək bütün qorxuzmaların, hədələrin, bəyənilməmələrin acığına danışacağam. Ser, mənim Abolitsionistlərlə və ya Azad-Torpaqçılarla birgə getməyə hazırlaşmağım barədə iddia mənə heç bir təsir göstərmir. Şüurlu borcdan azad olunmaq məni yaşadığım, tərəfdarlarımın olduğu, bağlılıqlarımın qaldığı ölkənin bölməsinin birləşmiş düzlənməsinə çox vaxt əks mövqedə dayanmağa tələsdirir. Ser, əgər Cənubun qiymətləndirilməsi təklif olunursa və əgər bu xeyirdisə, mən cənublu adam kimi ondan imtina edirəm. Mənim bununla heç bir əlaqəm yoxdur... Bizim övladlarımız bir vaxt sonra dincliyin, harmoniyanın, inkişafın sevincində yaşayacaqlar və ya onlar üçün alternativ kimi anarxiya, fikir ayrılığı və vətəndaş sözləşməsi qalacaqdır. Biz keçmişi döndərə bilərik... Mən inanıram ki, biz bunu edəcəyik... Mən sizə yalvarıram ki, bu Birliyi bir dəfə harmoniyalaşdırmaq və saxlamaq üçün bağlanan müqaviləni qiymətləndirəsiniz. Missuri Kompromissini dəstəkləyin! Təşviqata sürüklənməyin! Bizə dinclik verin!”

Hyuston sonralar qeyd etmişdi ki, “bu mənim nə vaxtsa verdiyim ən populyar olmayan səs verməm idi, (lakin) ən müdrik və daha vətənpərvər olan idi”. Əlbəttə bu ən populyar olmayan idi. Qoca Sem ilk dəfə Senata səfər edəndə körpə uşaq olan Texas ştatı başlıca olaraq dəmir yolu, torpaq, borc və sərhəd məsələlərinin qayğısını çəkirdi, xüsusən Cənuba möhkəm bağlılığa malik deyildi. Lakin bu vaxt Texas özünün 150.000 nəfər dəyərli qulu və izafi demokratik əhalisi ilə digər Cənub ştatlarından daha çox vətəndaşları əhatə edirdi, Hyustonun barəsində hücum etdiyi öz maraqlarına görə tanınırdı; yekdilliyə yaxın olan bir qaydada Hyustonun Senatda öz ştatını satan, “Abolitsionistlərə qoşulan” və “Cənubdan qaçan” adam kimi skalpını (hinduların məğlub etdiyi düşmənin kəsdikləri başından qənimət kimi götürdükləri saçlı dəri – tərcüməçi) tələb edirdi. 3 səsə qarşı 73 səslə Qanunvericilik Hyustonun kolleqalarının Nebraska Billini müdafiə etdiklərinə görə alqışladı və ştatın bir vaxt tanıdığı və əvvəllər heç vaxt malik olmadığı ən şərəfli qəhrəmanı məhkum etdi. Demokratik ştat qurultayı böyük döyüşçünü, Texas Demokratiyasının hisslərinə müvafiq olmayan adam kimi ifşa etdi. Dallasın “Herald” qəzeti tələb edirdi ki, Texasın onu iftixarla göndərdiyi yerdən, “onları təmsil etməmək hesabına istehkamladığı vəzifəni daşımaqdan istefa versin... Qoy o, nəhayət qəzəblənmişlərin səsinə hörmət etsin, axı o, seçicilərini təmsil etməmişdir və onlara xəyanət etmişdir, ona görə də Texas nəhayət birləşmiş səsə malikdir və Senatda bölünməz cəbhə kimi təmsil olunur”.

İşləri daha pis etmək üçün, bu, heç də Senator Sem Hyustona olan birinci təhqir deyildi, bu, sadəcə – Klarkvillin hiddətlənmiş “Standart” qəzetinin yazdığı kimi “dəvənin belini qıran axırıncı lələk” idi. O, Oreqon məsələsində Con Kalhounla münaqişəyə girmişdi, özünü onun üçün “Birlik onun yol göstərən ulduzudur” kimi təsvir edir və o, “qorxmurdu ki, Şimal qoca adamların, qadınların və xoşa gələn qızların imzaladığı kağızlara baxmayaraq, Cənubu dağıtmaq yollarını axtarmır”. “Cənub Cənubun özü tərəfindən vurulur – əgər birləşsə, o işğal ediləcəkdir” – deyə nüfuzlu Dikci kağızı Hyustonu və Bentonu öz opponentlərinə qələbə imkanı vermələrinə görə məzəmmət edərək, haray salırdı. Lakin Sem Hyuston təkcə cavab verəcəkdi: “Mən nə Şimal, nə Cənub tanıyıram; mən yalnız Birliyi tanıyıram”.

O, heç nə edə bilməyəcəkdi, buna baxmayaraq Kalhounun quldarlıqdan “əlinizi çəkin” qətnamələrinə və “Cənub müraciətinə” görə Cənubun möhtərəm müdrikinə, onun həm də “Birliyə qarşı uzun müddət əzizlənən və çətinliklə gizlədilən layihələrinə” görə hücum edirdi və bir cəhəti də israr edirdi ki, Senatdan çox Sem Hyustonun özü onun “tribunasından bütün amerikan xalqının təmsilçisidir”. Lakin Texas Qanunvericiliyi Kalhounun layihələrini qəbul etdi və özünün şübhələnən gözünü Texasın ambitsiyalı köhnə Prezidentinin üstünə yönəltdi, onun adı Cənubda olduğu kimi, Şimalda da 1852-ci ildə və ya 1856-cı ildə Ağ Evə sahib olmaq məsələsində xatırlanırdı.

Nəticədə, Hyuston ilk görkəmli Senator idi ki, 1850-ci il Kley Kompromissinin əleyhinə olduğuna görə Kalhouna hücum edirdi, Birliyi parçalamaqla hədələyənlərə yarlıq vurmaq üçün Əhdi-ətiqdən sitat gətirib, sadəcə olaraq deyirdi ki, “dənizin qəzəbli dalğaları onun özünün biabırçılığının üstünü köpüklə örtür...”.

“Düşünün, ser. Texaslılar çətinliklərdən sonra Birliyə daxil ola bildilər, siz onları süpürüb oradan çıxara bilərsinizmi? Yox, ser,... Biz ona daxil olmaq üçün qan tökmüşük... Biz Birliyə axırıncı gələnlərin arasında idik və onun tərkibində olaraq qalırıq, biz onu axırıncı tərk edən də olacağıq... Mən ölkənin hər bir güşəsindən Birliyin dostlarını irəli çıxmağa və öz ölkələrinin xeyiri üçün ümumi mehraba öz fərqliliklərini qurban verməyə və Konstitusiya ətrafında sarsıla bilməyən qala qurmağa çağırıram. Bu çox səylər tələb edəcəkdir, ser və hər guşədə özlərinə hücum edən xurafatla qarşılaşmağı onlar gözləməlidirlər. Onlar Birlik uğrunda, bütün şəxsi nəticələrdən asılı olmayaraq, möhkəm dayanmalıdırlar”.

Beləliklə, Kanzas-Nebraska Billi əleyhinə verilən yeganə səs onunku idi, 1854-cü ilin tufanlı dan şəfəqində bu həqiqətən də “sonuncu saman çöpü” idi. Senat barədə bərkdən pıçıldayırdılar ki, bu, koloritli general üçün axırıncı müddət olacaqdır. Onun birgə xidmət etdiyi görkəmli Senatorlar, kimlərin ki, natiqliyi Sem Hyustonun adını əhatə edən şərəfi və romantikanı cəzb edə bilmirdi, onun ekssentrik geyiminə və Senatorun çıxışlarının uzunluğuna görə adamlar mızıldandıqda, şam ağacından olan yonulmuş çubuqlarla Senatın döşəməsinə döyməsinə görə ona qarşı qaş-qabaqlarını tökürdülər. Lakin onlar kömək edə bilmirdilər, onun stoik mərdliyinə və sərt fərdiyyətçiliyinə valeh olurdular, bununla onun qısa avtobioqrafik eskizinə müqəddiməsi də olduqca sadə idi. “Bu kitab bəzi dostlarımı mənim üçün itirdəcəkdir. Lakin əgər o hamını itirtsə də, dost kimi heç kəsi qazandırmasa da, Allahın adına and olsun ki, mən azad adamam, mən onu nəşr etdirəcəyəm”.

Sem Hyustonun bir əsr əvvəlki həyatındakı ziddiyyətlər bu vaxt düzəlməyən kimi görünə bilərdi. Saysız-hesabsız yararlı gündəliklərin, çıxışların və məktubların kolleksiyasının olmasına baxmayaraq, hansılar ki, onun həyatının və nailiyyətlərinin hər bir cəhətinə işıq salır, həm də Hyuston özü həyat səhnəsinin mərkəzində kölgələr və tutqun yerlər saxlayır; onun öz dövründə bu bir müəmma idi, bu günün ehtiyatlı tarixçiləri üçün isə bir sirrdir. Biz məktubu və ya gündəliyi oxuya bilərik, onlarda o, bir anlığa öz mühafizəsini itirmiş kimi görünür, lakin oxumağı bitirəndə biz əvvəl bildiyimizdən azacıq artıq şey öyrənirik. Heç kəs dəqiqliklə deyə bilməz ki, hansı ulduz Sem Hyustonu, onun özünü, Texası və millətini arxasınca aparır (İisus dünyaya gələndə göydə parlayan Vifleem ulduzu Şərq münəccimlərini onun doğulduğu yerə gətirən kimi – tərcüməçi).

O, xoşagəlməyən qaydada ambitsiyalı idi, həm də axırda bütün qazandıqlarını və ya istədiklərini öz prinsipi naminə qurban verdi. O, cənublu idi və həm də Birliyə öz loyallığını möhkəm qaydada qoruyub saxlayırdı. Onun özünün qulları var idi, ancaq Konqressə quldarlıq əleyhinə petitsiya göndərən Şimal elçilərinin hüququnu müdafiə edirdi; o, qatı içki düşkünü idi, lakin qaydasında içmək barədə and içmişdi; o, Çeroki hinduları tərəfindən vaxtilə oğulluğa götürülmüşdü, ilk hərbi şərəfini kriiklərlə (digər hindu tayfası – tərcüməçi) döyüşdə qazanmışdı; o, Tennessinin Qubernatoru olmuşdu, lakin Texasdan Senator idi. O, alicənab insana çevrilmişdi, həm də qisascıl, incə xarakterli və qəddar adam idi, ekssentrik, özşüura malik olan, sədaqətli, həm də opportunist xüsusiyyətli bir adam idi. Lakin Sem Hyustonun ziddiyyəti həqiqətən də keyfiyyətləri əhatə edən bir bünövrə üzərində qurulmuşdu: ram edilməyən fərdiyyətçilik, bəzən effektli, bəzən kamil olmayan, bəzən sirli, lakin həmişə mərdlik üzərində. O, bütün adamlar üçün hər şeyi edə bilərdi – və həm də, ən böyük çağırışla üz-üzə gələndə o, özünə və Texasa sədaqətli idi. Sem Hyustonun daxilindəki qarışıqlıq Vətəndaş müharibəsindən əvvəlki tufanlı illərdə Birləşmiş Ştatları sınağa çəkən qarışıqlıq idi. Sem Hyustonun koloritli unikallığı onun daim bildiyinin sərhədindəki primitiv ifadədən artıq heç nə deyildi.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2014.- 15 mart.- S.18.