Tarix təkrarlanır

Krım və Dağlıq Qarabağ: müqayisə, proqnozlar və perspektivlər

Bu iki regionu bir-birilə müqayisə etmək əslində nə dərəcədə düzgündür? Axı Dağlıq Qarabağ Kremlin sükutlu razılığı ilə silah gücünə işğal olunduğu halda Krım könüllü şəkildə bir “qardaş” ittifaq respublikasının tərkibindən çıxaraq referendum yolu ilə digərinin tərkibinə daxil olub. Bunu bütün dünya ictimaiyyəti bilir və burada BMT-nin qəbul etdiyi qanuna zidd heç nə yoxdur. İstənilən halda dünyanın, eləcə də sözügedən regionların mövcud vəziyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən bu iki halı bir ölçü ilə yoxlamaq və ya bir tərəzinin gözünə qoymaq hüquqi cəhətdən düzgün olmasa da, Krım və Dağlıq Qarabağın müqayisəsi ilə bağlı bir çox maraqlı məqamlar var.

İki həftə əvvəl Rusiya kütləvi informasiya vasitələrində Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Ukraynada baş verənlərlə bağlı fikirlərini açıq-aşkar sərt tənqid etdiyi üçün Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (MDBMİ) müəlliminin işdən qovulması barədə məlumat dərc edildi. Rusiyanın yürütdüyü siyasəti tənqid atəşinə tutduğu halda həmin pedaqoq nədənsə Ukrayna xalqının faciəsi ilə bağlı ABŞ və Avropanın mövqeyini ittiham etmək üçün deməyə söz tapmayıb. Rusiyanın bəzi kütləvi informasiya vasitələri tənqidçinin institutdan siyasi baxışlarına görə uzaqlaşdırıldığını bildirir və buna görə də hökuməti demokratiyanın təməl prinsiplərini pozmaqda günahlandırır. Amma həmin kütləvi informasiya vasitələrinin Qərb siyasətçilərinin Ukraynada həyata keçirtdikləri “demokratik işlər” deyərkən nəyi nəzərdə tutduqları və bu anlayışı necə dərk etdikləri barədə heç nə açıqlanmır. Ortada danılmaz bir həqiqət var: bu gün Ukraynada baş verən hadisələr də demokratiyanın hər hansısa bir elementindən əsər-əlamət olmadığını sübut edir. Dost ölkədə hazırda müşahidə olunanlara demokratiyadan çox dövlətin ümumi maraqlarına xəyanət adı vermək olar. Bu isə tarixin dövranı, o cümlədən tarixin fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Onların hərəkətləri Ukraynanın parçalanmasına və daha da müflisləşməsinə yol açır. Unutmayaq ki, Ukrayna dünyada on ən yoxsul ölkələr sırasındadır.

Tarixin durmadan dövr etməsi, təkrarlanması ideyası hələ bizim eradan əvvəl II əsrdə qədim yunan tarixçisi Polibiy tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, dövlət quruluşu formalarının dövri təkrarını əks etdirən şəkillə öz fikirlərini belə əsaslandırmışdır: ilk olaraq çar hakimiyyəti öz yerini diktaturaya əsaslanan hökumətə verir, o isə xeyli zaman keçdikdən sonra öz növbəsində zadəganlıqla əvəz olunur. Sonra zadəganlıqdan təbii yolla oliqarxiya yaranır. Xalqın tələbi ilə dağılan bu quruluş sonradan demokratiya ilə əvəzlənir. Tarixin sonrakı mərhələlərində demokratiyanın yerində oxlokratiya yaranır ki, bu da öz növbəsində təkhakimiyyətliliyin meydana çıxmasını zəruri edir. Sonra bütün bunlar mərhələli şəkilə yenidən dövr edir. Necə deyərlər, sən işində ol, dövran özü hər şeyi sahmana salacaq.

Başqa sözlə desək, hər şeyin bir həddi var. Biz istəsək də, istəməsək də, zaman öz şərtlərini, tələblərini diktə edir. Rusiyalı sobçaklar, navalnılar da Ukraynadakı tərəfdarları kimi ultranasionalist mövqeyindən çıxış edirlər. Ukraynada yaşananlara bənzər hadisələr nə vaxtsa Rusiyada da baş versə, bütün bu ultralar bir anın içində üzə çıxacaq və əsl simalarını göstərəcəklər. Çox güman ki, o zaman ələ düşən fürsətdən yararlanıb öz neofaşist mövqelərini diktə edərək, qeyri-ruslara qarşı hücuma keçəcəklər. Nəticədə Rusiya vətəndaş müharibəsinin girdabında boğulacaq ki, bu da öz növbəsində postsovet dövlətlərinə təsirsiz ötüşməyəcək. Bu, Qərb, xüsusilə də şəxsi düşməni olan SSRİ-nin süqutu ilə hirsi soyumayan ABŞ qırğılarının ən böyük arzusudur. Sovet İttifaqının dağılması ilə sakitləşməyən ABŞ indi də onun qalıqları ilə tonqal qalayıb, keçmiş SSRİ-nin 290 milyondan artıq (1990-ci ilin statistikasına görə) əhalisinin faciə ocağının istisi ilə əllərini qızdırmağa can atır. Məhz buna görə yalnız müasir sərt tədbirlər sayəsində hazırkı proseslərin gedişatını ləngitmək və hadisələrin mənfi təzahürünü minimuma endirmək mümkündür. Rusiya rəhbərliyi də, güman edirəm ki, daha çox bununla məşğuldur: fürsəti əldə vermək istəmir. Bu, tamamilə bugünkü beynəlxalq əlaqələrin xarakterinə, axarına uyğun gəlir.

“Vladimir Putin ağ bayraq qaldırdı!” Bu isə ölkəmizin bəzi rusdilli kütləvi informasiya vasitələrinin 2014-cü il martın 3-də Vladimir Putinin televiziya ilə müraciətinin izahını belə tərzdə ifadə etməklə əslində özlərindən heç nə uydurmadıqlarını, Rusiya prezidentinin sözlərinin və əməlinin mənasını əməlli-başlı təhrif etdiklərini isbatlayan faktdır. Bu cür məqamlar jurnalistə başucalığı gətirmir, əksinə onun peşəkarlığını şübhə altına salır. Çünki Vladimir Putin həmin müraciəti ilə yazılanların tamam əksini söyləmişdi. “Rusiya Ukrayna ilə müharibə etmək niyyətində deyil və Ukraynada baş verənləri çevriliş kimi qiymətləndirir” və “Qərb Rusiyanı təcrid edə bilməyəcək, bu, onun üçün heç sərfəli də deyil”, – deyə V. Putin, zənnimcə, heç nəyi gizlətmədən açıq-aşkar öz fikrini bildirdi.

Əslində, Rusiyanın dövlət başçısının bu sözləri gözlənilməz deyildi. Lap əvvəldən hər şey gün kimi aydın idi. Rusiya Dumasının dəstəyi və Federasiya Şurasının lazım gələrsə, prezidentin Ukraynada silahlı qüvvələrdən istifadəsinə icazə verən qərarın qəbulu Vladimir Putinin son bir neçə il ərzində ən güclü, sayıq və gözlənilməz addımı oldu. O, bu hərəkəti ilə bütün Qərbi şoka saldı. Eyni vaxtda güclü zərbəyə məruz qalan ABŞ və Avropa çətin mənəvi vəziyyətə düşdülər. Bu həmlədən sonra onlar indiyə kimi özlərinə gələ bilmirlər. Çünki riskə getmiş V. Putinin dediklərinin normal məntiqi cavabı üçüncü dünya müharibəsinə başlamaq olardı. Qərb və ABŞ isə bunu gözləmir və buna hazır deyillər.

Bir çoxları Vladimir Putinin bu addımını Dağlıq Qarabağın geri qaytarılması istiqamətində mənfi hal kimi qiymətləndirirlər. Amma əslində Rusiya dövlət başçısının həmin addımından sonra hökumətimiz Qarabağı güc hesabına qaytarmaq istəsə, bu qərar nə Qərbin və Rusiyanın ermənipərəst ictimaiyyətinin ciddi müqavimətinə səbəb olacaq, nə də ki, Azərbaycan üçün təhlükəli nəticələrə gətirib çıxaracaq. Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağı olduğu kimi, Krım da XVII əsrdən Rusiyanın ərazisinə aiddir və nə qanuni, nə də hüquqi baxımdan heç zaman Ukraynaya məxsus olmayıb. Krımın Rusiyanın tərkibinə qaytarılması Dağlıq Qarabağın Azərbaycan tərəfindən azad edilməsi ilə eyni anlamı daşıyır. Martın 16-da keçiriləcək referenduma baxmayaraq, bu iki regionun bir-birinə bənzər taleyi Krım ətrafında baş verən olayların bizim vəziyyətimizdə obyektiv qəbul edilməsinin mümkünsüz olduğunu deməyə əsas verir. Çünki Dağlıq Qarabağ parçalanmış Sovet İttifaqının o zaman başsız qalmış hərbi hissələrinin dəstəyi ilə Ermənistan tərəfindən zəbt olunub. Biz hamımız bilirik ki, 1990-cı il martın 13-15-də Azərbaycanda hakimiyyəti ələ alanlar özlərində cəsarət tapıb Dağlıq Qarabağda yerləşdirilmiş həmin hərbi hissələrin komandirlərinin tələb etdikləri məbləği (o zaman söhbət bir milyon dollardan gedirdi) ödəsəydilər, o torpaqlarda yaşayan həmyerlilərimiz nə zorakılığa məruz qalmaz, nə də Qarabağ ətrafındakı 7 rayon işğal olunmazdı. Bu barədə kifayət qədər səhih məlumatlar var. Bunu həmişə nəzərdə saxlamaq vacibdir. Öz günahımızı özümüz başa düşüb nəticə çıxarmalıyıq.

Amma nədənsə jurnalistlərimiz və politoloqlarımız bunu dərk etmək istəmirlər. Krımın Azərbaycanla müqayisəsi yolverilməzdir! Qarabağ heç zaman hər hansısa bir erməni dövlətinin tərkibinə daxil olmayıb. Amma Krım düz 170 il – 1783-cü ildən 1954-cü ilədək Rusiyanın ərazisi olub.

1954-cü ildə SSRİ MK birinci katibi Nikita Xruşşovun özbaşına qəbul etdiyi qərarı ilə heç bir ciddi səbəb göstərilmədən Krım Ukraynaya hədiyyə edildi. Bəziləri Xruşşovun belə bir addımı Ukraynanın Rusiya ilə birləşdirilməsinin 300 ilinin tamam olması və arvadına hədiyyə verməsi ilə əlaqədar atdığını düşünürlər. Amma bu da faktdır ki, Xruşşovdan sonra SSRİ MK birinci katibi təyin olunan L. Brejnev onun bu qərarının yanlış olduğunu bildirsə də, Krım Rusiyaya qaytarılmadı. Səbəb SSRİ-nin vahid dövlət olması idi. Amma bir məqamı vurğulayım ki, N. Xruşşov da, L. Brejnev də Ukrayna əsilli idilər. N. Xruşşov ümumiyyətlə milliyyətcə ukraynalı idi. O, uzun illər bu ölkəyə rəhbərlik etmiş şəxs olub. Təbii ki, Krımın Rusiyaya geri qaytarılmamasında bu məqam az rol oynamayıb.

Proqnoz: Krım referendum yolu ilə Rusiya Federasiyasının tərkibinə birləşdiriləcək. Bu addımın Krımın xeyrinə olacağı ilə bağlı məndə heç bir şübhə yoxdur. Zənnimcə, bu, ədalətli qərar olmaqla yanaşı, həm də ukraynalı ultranasionalistlərin qanunsuz hərəkətlərinə layiqli cavabdır. Sözügedən qüvvələrin hadisələrin bu cür gedişatı ilə heç cür barışmaq istəməyən Qərb dövlətləri tərəfindən himayə oldunduğu heç kimə sirr deyil. Amma gəlin, dərinə getməyək, çünki bu, artıq başqa bir Avropa tragikomediyasının mövzusudur. Olayların bu cür riskli dönüşü tamamilə gözləniləndir və çox güman ki, regionun gələcəyi üçün özündə heç bir təhlükə daşımayacaq.

Biz isə işğal altında olan torpaqlarımızı referendum yolu ilə deyil, silah gücünə geri qaytaracağıq. Rusiyanın hərəkəti 23 ildir torpaqlarımızın geri qaytarılması uğrunda apardığımız mübarizənin məhz güc yolu ilə həlli istiqamətində yolumuzu açır. Hazırda bu gözləntilər çoxları üçün inandırıcı səslənməsə də, zaman bu proqnozun nə dərəcədə real olduğunu göstərəcək. Silah və yalnız silah gücünə Qarabağı qaytarmalıyıq. Artıq bunun vaxtı çatıb.

Rusiya kütləvi infomasiya vasitələrinin məlumatına görə, Ukraynanın Belarusdakı səfiri Mixail Yejel Ukraynada baş verənlərə münasibət bildirərəkən belə deyib: “ABŞ-ın maliyyə dəstəyi qarşılığında Amerikanın Raketəleyhinə Müdafiə Sistemini Ukraynada yerləşdirməsi danışıqların əsas predmetidir”. Burda deyiblər, yaman yerdə axşamladıq! Amerikalı dayılar elə-belə kimsəyə yaxşılıq etməzlər. O, Ukrayna hökumətinə təklif etdiyi dollar qarşılığında onun beş qatını tələb edir. Raketəleyhinə Müdafiə Sistemi (RMS) demək olar ki, öz infrastrukturu olan hərbi bazadır. Təbii ki, ABŞ-ın bu sistemi İrandan müdafiəyə yönəldəcəyi inandırıcı deyil. Hər halda rəsmi Vaşinqton belə bəyan edir. Məsələyə Moskvanın necə yanaşdığını proqnozlaşdırmaq isə bir o qədər də çətin deyil.

Bu cür “saf niyyətli” təkliflə ABŞ bir vaxtlar Polşaya da müraciət etmişdi. Amma sözügedən dövlət söz verilən məbləği ala bilmədi. Bu məsələ həmin vaxt hətta beynəlxalq qalmaqal səviyyəsinədək yüksəldi. Lakin ABŞ Polşa üçün vəd etdiyi məbləği ayırmadı. Raketəleyhinə Müdafiə Sistemi isə öz xoşagəlməz çöküntüsü ilə bu günə kimi Polşa torpaqlarında qalmaqdadır.

Bir neçə gün əvvəl vesti.az informasiya agentliyi Krım tatarlarının həyatı üçün ciddi təhlükə yaranarsa, Türkiyənin Krım münaqişəsinə qarışacağı ilə bağlı məlumatlar yer almışdı. Zənnimcə, bu xəbər əsla aktual mövzuya çevrilməyəcək. Əvvəla ona görə ki, Krım tatarlarının həyatı üçün hər hansısa ciddi təhlükənin baş verəcəyi inandırıcı səslənmir. Digər tərəfdən, axı Krım əhalisinin cəmi 12 faizini təşkil edən tatarların Ukraynanın, yoxsa Rusiyanın tərkibində yaşayacağı Türkiyəni niyə narahat etməlidir ki?! Onların Türkiyədən çox, Tatarıstan və Moskvanın Tatar Diasporu ilə bağlılığı var. Bizim sözümüz olmasın, tatarlar üçün hər yerdə yaxşı olacaq. Odur ki, martın 16-da Krımda keçiriləcək referendumun Rusiyanın xeyrinə bitəcəyini düşünürəm.

Bu isə öz növbəsində Ukrayna üçün ən böyük itki, Qərb üçün isə bağışlanılmaz səhv olacaq. Daha məqsədyönlü və məntiqli davransaydılar, onlar həmin ərazilərdən Rusiyan hərbi-dəniz donanmasını tədricən sıxışdırıb çıxara bilərdilər ki, bu da ABŞ və Avropanın planlarına uyğun addım olardı.

O da gözləniləndir ki, Krımda baş tutacaq referendum nəticəsində regionun nifaq və ədavət doğuran problemli məsələlərindən biri aradan qalxacaq. Bəs görəsən, bu yaxşıdır, yoxsa pis? Bax bu, artıq başqa söhbətin mövzusudur. Bizi hazırda yalnız Krımlın indiki vəziyyəti, gələcək inkişafı və Azov-Qara dəniz strateji hövzəsi kimi həssas regionun bütün mümkün yaxın perspektivləri maraqlandırır.

Rusiya ilə Avropa İttifaqı arasındakı son günlərdə aparılan danışıqlar (martın 3-də Parisdə xarici işlər nazirlərinin görüşü) bir daha sübut edir ki, güc mövqeyindən aparılan ritorik danışıqlar tədricən arxa plana keçir, reallıq isə ön plana. Ağıl və dərrakə ABŞ və Avropa, o cümlədən də Rusiya siyasətçilərinin hərəkətlərində öz layiqli yerini tutur. Ziyan gətirən aktiv radikal viruslar geri çəkilərək öz yerini insan orqanizmində həm zərərli, həm də xeyirli bakteriyalarla eyni dərəcədə mübarizə aparan liberallara verir. Tibb elminin bu qanunauyğunluğunu ABŞ, Avropa və Rusiyanın xarici siyasətinin aparıcı simalarının fəaliyyətinə heç də səhv etmədən sərbəst şəkildə aid etmək olar.

Rafiq Əliyev

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2014.- 15 mart.- S.9.