Yüz yaşlı kişinin hekayəti

Həyatda hər kəs öz əməli, işi ilə iz qoyur. Vaxt və zamanın hökmü ilə illər tarixə qovuşduqda, bu iz həmin insanın dünyasına işıqlı yol açır. Bu ilin martında 100 illik yubileyi qeyd olunan, Respublikanın Əməkdar mədəniyyət işçisi Həsən Mirzəyevin həyat yolunun izi isə bizləri, XXI yüzilliyin ikinci onilliyindən artıq tarixə çevrilmiş XX əsrə aparıb çıxarır. Mürəkkəb tarixi hadisələrlə rəngarəng acılı-şirinli həyat tərzi ilə zəngin, milyonların taleyindən keçmiş bu əsr, məni bu gün də öz cazibə qüvvəsində saxlamaqdadır. Bəlkə ona görə ki, mən də həmin əsrdə dünyaya göz açmışam? Bilmirəm. Bildiyim bir həqiqət var. Həmin dövrün insanlarında olan iradə, dözüm, zəhmətsevərlik, həyat eşqi bütün qələbələrin açarı idi. Elə sizinlə öz təəssüratımı bölüşmək istədiyim Həsən Mirzəyev də həyat eşqi ilə dolu insanlardan idi.

Səksəninci illərdə İncəsənət İnstitutunun teatrşünaslığına 2 və ya 3 tələbə qəbul olunurdu. Bu şans isə bizlərə imkan verirdi ki, müəllimlərlə sıx ünsiyyətdə, hətta bəziləri ilə dost münasibətdə olaq.

Həsən müəllim də bizimlə səmimi dost idi. O, institutda səhnə texnikası və quruluşundan dərs deyirdi. Həsən müəllim ilk tanışlıqdan mənim ürəyimə yatmışdı. Gülərüz, enlialınlı, gümüşü ağ saçlı bu insan canlı ensiklopediya idi. Ondan hər dəfə nə isə öyrənmək olurdu. Çünki o, Azərbaycan teatr tarixinin əfsanəvi sənətkarlarının çoxları ilə səhnədə tərəf-müqabil olmaqla yanaşı, uzun illər çalışdığı teatrlarda da ünsiyyətdə olmuşdu. Ona görə ona verilən suallar heç vaxt cavabsız qalmırdı.

Həsən müəllimdən gələn müsbət emosiya məni ona daha da yaxınlaşdırmışdı. Siması işıqlı, təbəssüm dolu bu insanın cazibəsi məndə ona qarşı xüsusi hörmət hissi aşılamışdı. Günlərin bir günü Həsən müəllimlə söhbət əsasında onun haqqında "Qobustan" (N3, 1984) incəsənət toplusunda "Teatra bağlı ömür" adlı bir yazı yazdım. Jurnal çapdan çıxandan bir müddət sonra Həsən müəllimlə institutda rastlaşdıq. O, gülər üzlə mənə təşəkkür etdikdən sonra dedi:

- Yazı üçün çox sağ ol, mən səndən razı! Ancaq bacımgil narazıdı!

- Nəyə görə - deyə ondan soruşdum.

- Sən məqalədə mənim atamın yaxşı təhsil almadığını yazırsan. Ancaq elə deyil. Mənim atam Bakıda adla tanınıb, seçilib. Bacım bunu həm sənə, həm də mənə irad tutur. Deyir ki, sən ona düz məlumat versəydin belə yazmazdı. Nə isə, gələn dəfə düzəldərsən, inşallah!

Doğrudan da, o vaxtı Həsən müəllimin nəsil şəcərəsilə bağlı faktları dəqiqləşdirməmişdim. Əvəzində fantaziyama arxalanıb məqaləni belə başlayırdım.

"Sübh tezdən məktəbli çantası əlində yağışlı-küləkli, günəşli küçə ilə dərsə bir oğlan uşağı tələsərdi. Anası bütün analar kimi sevinc dolu baxışı ilə yağışdan-küləkdən gileylənərək oğlunu yola salardı. Atası "kişi gərək yağışdan-yağmurdan qorxmasın" ədası ilə arvadına nəzər salaraq düşünərdi: - "Mən yaxşı təhsil ala bilmədim, heç olmasa bu oxuyub mühəndis olsun". Ana fəxrlə "nə olaydı həkim olaydı, toyunda da qol götürüb doyunca süzəydim" - deyə düşünərdi.

Vaxt-zaman öz hökmünü verib, mənim unutduğum fakta işıq saldı. Sənətşünas-alim Aydın Talıbzadə, görkəmli televiziya rejissoru, Xalq artisti Ramiz Həsənoğlunun sənət dünyasına, yaradıcılığına həsr elədiyi "Ustad və Ayna" monoqrafiyasında Həsən müəllimin atası ilə ilgili səhifəyə belə açıqlıq gətirdi:

"Hacıqulu oğlu Süleyman əslən bakılı olub, vaxtilə gimnaziya qurtarıb, Ruhani İdarəsində işlər müdiri vəzifəsini aparıb, fars və rus dillərini əla bilib. Ramiz (Həsən müəllimin oğlu:) söyləyir ki, bu kişinin həm də gözəl əl qabiliyyəti varmış: rəsmlər çəkərmiş, cürbəcür fiqurlar yaparmış və dadlı xörəklər bişirməyi bacararmış. Sonralar almanların "Zinger" firmasının Bakı təmsilçisi kimi çalışıb bu adam, məşhur tikiş maşınlarının satışını tənzimləyib. Ol səbəbdən şəhər əhli Məşədi Süleymana "Zinger" ləqəbini qoşub. Zinger Süleyman iftixar hissi doğuracaq bir insan olub".

Bəlkə elə ona görə, bu gün Zinger Süleymanın nəvəsi televiziya rejissoru Rauf Mirzəyev öz adının yanına babasının ismini əlavə edib olub Rauf Süleyman!

Bir sözlə, Həsən müəllimin atası Zinger Süleymanın nəvə baxımından bəxti gətirib, maşallah hamısı oxumuş ali təhsilli, yaşadıqları cəmiyyətin saylıb-seçilən insanlarıdır! Ruhu şad olsun!

Həsən müəllimin həyat bioqrafiyası öz ilkin başlanğıcını Novruz bayramı günlərindən götürür. O, 1914-cü il martın 21-də Bakı şəhərində dünyaya göz açıb. Ata öyüdü, ana nəvazişi ilə böyüyən Həsən, əvvəlcə 1-ci dərəcəli məktəbi bitirir. Daha sonra N.Nərimanov adına Neft texnikumunda təhsil alır. Məhz həmin illərdən başlayaraq maraqlı həyat bioqrafiyası yaşamağa başlayır. Çox sonralar Həsən müəllim biz tələbələrə həmin günlərdən, öz həyatından belə danışırdı: "Texnikumun son kursunda yəni 1932-ci ildə Əli Bayramov adına klubun nəzdindəki dram dərnəyinə üzv yazıldım. Bu dərnəkdə Mehdi Məmmədov, Zəfər Neymətov, Hüseyn Mövləzadə və başqaları çalışırdı. Dərnəyimizin rejissorları Kazım Ziya və Əliağa Əliyev idi. Bu dərnəkdə bir çox tamaşalarda müvəffəqiyyətlə çıxış etmişik. Ancaq xatirəmdən C.Cabbarlının "Almaz" əsərinin tamaşası çıxmır. Burada Münəvvər Dadaşova - Almaz, Mehdi Məmmədov - Hacı Əhməd, mən isə İbad rolunda çıxış edirdim. Həmin tamaşa ilə biz bir çox rayonlarda alqışlarla qarşılanmışıq. Kazım Ziyanın teatrla bağlı söhbətləri, bir-birimizlə sənətə vurğunluqla mübahisələrimiz artıq mənim həyat yolumu müəyyən etmişdi".

O illərdəki teatrsevər gənclərin daimi məkanı olan Dram teatrı Həsəni də dostları ilə birgə öz ağuşuna almışdı. Bu sənət məbədinin səhnəsində çıxış edən A.M.Şərifzadə, Ü.Rəcəb, İ.Hidayətzadə, K.Ziya, M.Əliyev, R.Təhmasib kimi sənətkarlar öz sənət ehtirasları ilə minlərlə gənc həvəskarı bu sənətin cazibəsinə salırdılar. Hər axşam tamaşaya can atan Həsən çox çətinliklə də olsa, teatrın yardımçı heyətinə qəbul olunur. Elə buradaca o, teatrda yenicə sənət addımlarını atan aktrisa Ətayə Əliyeva ilə tanış olur.

Ətayə xanım öz xatirələrində Həsən müəllimlə necə tanış olmasını yaddaş dəftərində belə qələmə alıb:"Teatr texnikumunda Fatma Qədrinin kursunda Gülxar Həsənova ilə bir partada otururdum. Yataqxanada da Gülxarla bir otaqda qalırdıq. Bir gün Gülxar mənə dedi ki, gedək Əli Bayramov klubuna, orda məşqim var, sən də məşqə baxarsan. Getdik. Bizi bir oğlan qarşıladı. Əlində də tar. O, çox gözəl idi. Gülxar bizi tanış etdi və o bizi qayıdanda müşayiət etdi. Sonra o məni tamaşalardan yataqxanaya ötürməyə başladı. Bir gün mənə evlənmək təklif etdi. Onun iyirmi yaşı var idi. Nəhayət mən razı oldum. Biz ev axtarmağa başladıq. Qoqol küçəsində bir otaqlı mənzil tapdıq. Evləndik. O gündən bu günə Həsənağa ilə can bir qəlbdəydik!"

Bu xoşbəxt təsadüf Həsən Mirzəyevi ömürlük teatra bağladı. 1935-ci ildə xoşbəxt cütlüyü İrəvana C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dram Teatrına dəvət etdilər. Həsən Mirzəyev bu teatrda aktyor və quruluş hissə müdiri, Ətayə xanım isə aktrisa kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu teatrda onlar İsmayıl Dağıstanlı, Əli Zeynalov, rejissor Əşrəf Quliyevlə və başqaları ilə birgə çalışırdılar. Teatrda bir çox rollarda çıxış etsə də, Həsən Mirzəyev aktyor sənətinin sirlərinə dərindən bələd olmaq üçün təhsil almağa can atırdı. Nəhayət o, öz istəyinə çatır. Göndərişlə onu Bakı Teatr Texnikumuna göndərirlər. Burada onun sənət müəllimi A.Tuqanov olur. O, həm də Hüseyn Caviddən dərs alır. Yenidən İrəvan teatrının səhnəsinə dönən Həsən Mirzəyev, C.Cabbarlının "1905-ci ildə" əsərində Baxış, "Aydın"da Dövlət bəy V.Şekspirin "Otello"sunda Kassio, S.Vurğunun "Vaqif"ində kürd Musa, S.Rüstəmin "Qaçaq Nəbi"sində Səlim bəy və başqa rollarla tamaşaçı rəğbəti qazanır. Heç də təsadüfi deyil ki, Həsən Mirzəyevin bir aktyor kimi istedadını yüksək qiymətləndirən teatr yazarları, 1937-1948-ci illərdə çap olunan "Kommunist" qəzetində tamaşalara yazdıqları resenziyalarda onun İrəvan Azərbaycan Dövlət Teatrının səhnəsində yaratdığı uğurlu, yaddaqalan obrazlarına geniş yer verirlər.

C.Cabbarlının "1905-ci ildə" əsərinə yazılan məqalədə oxuyuruq:"Baxış rolunun böyük tərbiyəvi xarakteri vardır. Həsən Mirzəyev belə bir mühüm rola səmimiyyətlə yanaşmaqla, tamaşaçıların hüsn-rəğbətini qazana bilmişdir".

"Aydın" tamaşasında Həsən Mirzəyevin səhnədə yaratdığı Dövlət bəy haqqında tənqid belə yazırdı:"Pyesin ikinci əsas fiquru Dövlət bəydir. Dövlət bəy hər növ ədalətsizlik, haqsızlıq, əxlaqsızlıq edən kapitalistlərin iyrənc simasını özündə təcəssüm edir. Bu rolda Həsən Mirzəyevin oyunu müvəffəqiyyətlidir. Həsən Mirzəyev başqalarının göz yaşları və bədbəxtlikləri əsasında hiyləgərlik, əxlaqsızlıq edən Dövlət bəy obrazına xas olan xarakterləri yaxşı mənimsəmiş, onu müvəffəqiyyətlə verə bilmişdir. Onun oyunu obrazın xarakterinə olduqca uyğundur".

S.Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" dramında yaratdığı Səlim bəy rolu haqqında isə belə yazırdılar: "Dramdakı digər mərkəzi surət Səlim bəydir. O da Həcəri sevir. Və bununla birlikdə Nəbinin qanlı düşmənidir. Bu rolu artist Həsən Mirzəyev oynayır və özündən aşağı cəmiyyət pilləsində duran şəxslərin ləyaqəti ilə hesablaşmayan bəyin surətini inandırıcı xətlə verə bilmişdir. Səlim bəyin xasiyyətində olan bütün ziddiyyətləri biz Həsən Mirzəyevin ifasında aydın görürük".

İrəvan teatrında aparıcı aktyor kimi tanınan Həsən Mirzəyev bir müddət sonra özünü rejissor kimi sınamaq qərarına gəlir. 1946-47-ci il teatr mövsümündə Zəngibasar rayonuna rejissor kimi dəvət alan Həsən Mirzəyev, bu rayonun teatr kollektivi ilə M.S.Ordubadinin "Beş manatlıq gəlin", "Ürək oğruları" musiqili komediyalarına quruluş verir. Hər iki tamaşa tamaşaçıların alqışını qazanır. 1948-ci ilin axırlarında İrəvandakı Azərbaycan Dövlət Teatrı iqtisadi çətinliklər bəhanəsi ilə bağlanır. Truppa dağılır. Həsən müəllimlə Ətayə xanım üz tuturlar Gəncəyə! Beləliklə onların sənət taleləri 1949-cu ildən 1956-cı ilə kimi Gəncə teatrı ilə bağlı olur. Ətayə xanım əsas rollarda çıxış etsə də, Həsən müəllim teatrda quruluş hissə müdiri vəzifəsində çalışmalı olur. Həmin dövrdə Gəncə teatrının uğurlu tamaşaları olan "Aydınlıq", "Toy", "Atayevlər ailəsi" və başqa tamaşaların quruluş hissələrinə rəhbərlik edir.

Həsən müəllim üçün ailə anlayışı müqəddəs idi. Ona görə bu ailənin bütün qayğıları, problemləri onun çiynində idi. Həmin illər çox ağır bir zamana təsadüf etmişdi. Aylarla teatrlarda əmək haqqı verilmirdi. Çətinliklər məngənəsində çabalayan insanlar, ailəsini dolandırmaq üçün müxtəlif yollar arayırdılar. Bu zaman Həsən müəllimin Bakıda Neft texnikumunda aldığı təhsil köməyinə gəldi. O, Gəncə Komunal İdarəsində mühəndis kimi çalışmalı oldu. Boz üzünü göstərən həyata, iradəli, nikbin əhvallı insanlar həmişə qalib gəlir. Həsən müəllim kimi....

1955-ci ildə Gəncə teatrında İlyas Əfəndiyevin "Atayevlər ailəsi" tamaşasına quruluş verilir. Əsərdə Reyhan rolunu Ətayə Əliyeva oynayırdı. Tamaşanı qəbula Bakıdan Ədil İskəndərov və Teymur Əliyev gəlmişdi. Tamaşaya baxışdan sonra Ədil İsgəndərov əlini Həsən müəllimin kürəyinə vurub deyir:"Qadam, Ətayənin yeri Azdramadı, yığışın gəlin Bakıya!"

Beləliklə, Ədil İskəndərovun təşəbbüsü ilə 1956-cı ildə Ətayə xanım Dram teatrına aktrisa, Həsən müəllim isə quruluş hissə müdiri vəzifəsinə qəbul olunur. Bununla da Həsən müəllimin doğma şəhər teatrında yeni həyatı başlayır. Qaynar həyatlı, tanınmış teatr sənətkarları ilə bir kollektivdə çalışmaq Həsən Mirzəyevin üzərinə daha böyük məsuliyyət qoyurdu. Elə bunun üçün öz üzərində çalışmaqla teatr təhsilini davam etdirmək qərarına gəlir. 1962-ci ildə ADİİ-nun axşam şöbəsinə qəbul olunaraq 1967-ci ildə oranı bitirir. Evdəkilər arasında zarafatla "əbədi tələbə" adlandırılan Həsən Mirzəyev, elə həmin ildən də institutda səhnə texnikasından və quruluşundan dərs deməyə başlayır.

Teatrda işlədiyi ilk gündən özünə və başqalarına qarşı tələbkarlığı onu kollektivin sevimlisinə çevirmişdi. Biz tələbələr onun rəhbərlik etdiyi bədii quruluş hissəsindəki 10 sexin hamısı ilə tanış idik. Otağı daima maketlərlə, eskizlərlə dolu olurdu. Tez-tez istehsal sexlərinə baş çəkər, çalışırdı ki, dekorlar düzgün qurulsun, tərtibat səhnədə aktyor oyununu, rejissor fikrini tamamlasın. Tamaşanın bədii tərtibatı lakonik olsun. Doğrudur, bununla bağlı bəzən rejissorlarla, rəssamlarla mübahisələr də olurdu. Həmin məqamlarda Həsən müəllim, onlara SSRİ xalq artisti, rejissor Mehdi Məmmədovdan stat gətirərək deyirdi:"Az xərclə və yüngül vəsaitlərlə asan başa gələn yığcam dekorlar yaratmağın özü hər şeydən əvvəl, sənətkar xəyalının zənginliyini, yaradıcılıq təcrübəsinin çoxluğunu göstərir".

Ümumiyyətlə, Həsən Mirzəyev 360 tamaşanın bədii tərtibatına rəhbərlik edib. Onların arasında Azərbaycan teatrının salnaməsinə düşmüş "Otello", "Vaqif", "Fərhad və Şirin", "Cavanşir", "Cehizsiz qız", "Xəyyam", "İblis", "Mahnı dağlarda qaldı", "Şəhərin yay günləri" və onlarca başqaları var.

Səhnə çevrəsində dolaşan Həsən müəllimin içində bir aktyor "Həsən Mirzəyev" vardı ki, onu bütün həyatı boyu müşayiət edirdi. Ona görə də onun qəlbində aktyor sənətinə və sənətçilərinə xüsusi sevgi, hörmət var idi. Bəlkə elə ona görə də Dram Teatrının bütün şöhrətli sənətkarları Həsən müəllimlə dost münasibətində olublar. Söhbətlərinin birində Həsən müəllim mənə belə bir hadisəni danışdı. Xalq artisti Möhsün Sənani tamaşaçıların sevimlisi olduğu üçün onun çıxış etdiyi tamaşalara bilet tapmaq çox müşkül məsələ imiş. Xüsusilə onun İslam Səfərlinin "Göz həkimi" tamaşasında yaratdığı Həsənağa tamaşaçıların sevimlisi idi. Xəstəxananın sürücüsü Həsənağa obrazına öz təbii-səmimi oyunu, yapışıqlı səsi ilə muğam üstə oxumasını əlavə edən aktyor, koloritli şirin danışığı ilə seyirçiləri öz oyununun cazibəsinə salmaqla alqış qazanırdı.

Tamaşada Həsənağa səhnəyə "Pobeda" maşını ilə daxil olurdu. Təbii maşın səhnədə dekor idi. Ancaq tamaşaçını öz ardınca aparmağı sevən Möhsün Sənani bir gün Həsən müəllimdən xahiş edir ki, səhnəyə dekor maşını deyil, əsl "Pobeda"nın çıxarmasına kömək etsin. Həsən müəllim sənət dostunun sözünü yerə salmır. Teatrın rəhbərliyini də, çox çətinliklə də olsa bu işə razı sala bilirlər. Qalır "Pobeda"nın tapılması!

Möhsün Sənani sənətinin pərəstişkarı, tamaşaya bir bilet əvəzində maşınının səhnəyə çıxmasına razılıq verir. Beləliklə, "Göz həkimi" əsərinin növbəti tamaşasında Möhsün Sənani siqnal verə-verə "Pobeda" ilə səhnəyə daxil olur. Tamaşa salonu ayaq üstə bir neçə dəqiqə aktyoru alqışlayır. Həsən müəllim deyir ki, gərək sən o anı görəydin. Sevincdən Möhsün Sənaninin də, çətinliklə də olsa maşını səhnəyə çıxarda bildiyimə görə mənim də gözümüzdən yaş gəlirdi. Bu sənətin bizə bəxş etdiyi xoşbəxt anların sevinc göz yaşları idi. Həsən müəllim bu hadisəni mənə danışanda sanki həmin məqamları bir də yaşadı. Bu sənət sevincini Həsən müəllim mənimlə bölüşəndə, məlum bir həqiqətə toxunmadı. Həqiqət isə ondan ibarət idi ki, həmin tamaşada Həsənağanın sevgilisi Gülər obrazını Ətayə xanım Əliyeva canlandırırdı.

Həsən müəllim 1987-ci ilin noyabrında dünyasını dəyişdikdən sonra, onun yeri ailədə, dostlar, tələbələr arasında, teatrda daha çox hiss olunmağa başladı. Əgər teatrda quruluş hissəsində hər hansı bir problem olsaydı, həmkarları həmin andaca dilə gəlib deyirdilər:"Əgər rəhmətlik Həsən müəllim sağ olsaydı, indi çoxdan bu problemi həll edərdi!"

Həsən müəllimin yoxluğu ilə barışmayan doğmaları isə onun xəyalı ilə söhət edib təskinlik tapardılar. Elə burdaca, jurnalist Rəhilə Soltanqızının "Bir ömürlük xatirə və ya" kitabından Ətayə xanımın ürək göynərtisi ilə Həsən müəllimlə bağlı dilə gətirdiyi bir balaca xatirə etirafı yada düşür: "O mənə yaxşı ər, yoldaş, dost olub. Hərtərəfli bir insan idi. Həsənağa olmasaydı, bəlkə də mən bu mərtəbəyə yüksəlməzdim. Uşaqları da o, böyüdüb. Onsuz mən heç bir rolumu oynaya bilməzdim. Yaxşı aktyor idi. Əla tar çalmağı vardı. Onunla xoşbəxt ömür sürmüşəm".

Oğlu Ramiz isə atasının adını təkcə qəlbində, qanında deyil, sənət imzasında, tamaşa və filmlərin titrlərində yaşatmaq qərarına gəldi. Oldu Ramiz Həsənoğlu...

Adının yanına atasının adını əlavə edən Ramiz Həsənoğlu elə atasının qırxı çıxan günün sabahı öz gündəliyində yazır: "Heç vədə təsəvvürümə gətirməmişdim bunu. Evə telefon açanda dəstəyi adətən atam götürərdi. İlk sualım bu olardı ki, "anam necədi?" və yalnız haçandan-haçana soruşurdum ki, "sən necəsən?". Köklərimizlə əlaqələrimiz qırıldı. Biz hələ onun soyadını daşıyırıq. Atamın şərəfinə təxəllüs də seçdim: Həsənoğlu. Qəbrin nurla dolsun ay kişi. Bağışla məni. Mən sənə istədiyim kimi, istədiyim qədər oğul ola bilmədim. Bağışla. Həyat yoldaşından nigaran qalma. Çalışaram işə yola salıb, sonra da qarşılayım, onu tək qoymayım" (A.T. "Ustad və Ayna" səh.112).

İndi Ramiz ana itkisi ilə də barışmalı olub.

Artıq Həsən müəllim də, Ətayə xanım da haqq dünyasındadırlar.

Ruhları şad olsun!

Hər dəfə Həsən müəllimin oğulları ilə Azərbaycan televiziyasının dəhlizlərində rastlaşanda, mən nədənsə onlarda Həsən müəllimdən nə isə bir nişanə görmək istəyirəm. Heç olmasa, onun simasına işıq salan təbəssüm dolu səmimi, xoş baxışları...

Yaqub ƏLİOĞLU

525-ci qəzet.- 2014.- 18 mart.- S.7.