Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı: fərqli mərhələlər, əhəmiyyətli nəticələr

Cəmiyyəti narahat edən problemləri birgə həll etmək, şəxsi və ictimai maraqları uzlaşdırmaq, mənəvi tələbatları ödəmək məqsədilə vətəndaşların müxtəlif birliklər yaratmaq ənənəsi Azərbaycanda çox qədimdən mövcud olub. O dövrkü reallıqları özündə əks etdirən ictimai birliklərin cəmiyyətin inkişafında oynadığı mütərəqqi rol haqqında Orxan-Yenisey abidələrindən, Dədə Qorqud və digər dastanlarımızdan, Səfəvi və Qacar dövlətlərinin təcrübəsindən çox şey öyrənmək mümkündür.

Xalqımızın mənəvi inkişafı və maariflənməsi yolunda dövrünün çətin mübarizəsini aparan Nizami Gəncəvi, Əfzələddin Xəqani, Şəms Təbrizi, Nəsrəddin Tusi, Əcəmi Naxçıvani, Əbdülqadir Marağayi, Abasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi və bu kimi onlarla tarixi şəxsiyyətlərimizin fəaliyyətində və yaradıcılığında ictimai birliklər, ayrı-ayrı cəmiyyətlər və dərnəklər xüsusi rol oynayıb.

SSRİ dövründə Azərbaycanda müxtəlif elm, yaradıcılıq birlikləri, yardım və həmrəylik cəmiyyətləri əsasən kommunist ideologiyasının müəyyənləşdirdiyi çərçivələr daxilində fəaliyyət göstərsələr də, bütövlükdə, onlar xalqımızın özünütəşkil prosesinin ilkin rüşeymləri rolunu oynayaraq dövlətçilik naminə vacib işlər gördülər.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, müasir anlamda qeyri-hökumət təşkilatlarının və ya ictimai birliklərin vətəndaş cəmiyyətinin əsas elementi kimi təşəkkül tapması yalnız dövlət müstəqilliyimizi ikinci dəfə əldə etdikdən sonra mümkün oldu.

Beləliklə, çox da böyük bir dövrü əhatə etməyən müstəqillik dönəmində Azərbaycanda ictimai sektorun təşəkkül və inkişaf tarixini 3 mərhələyə bölmək zərurəti yaranır: I mərhələ 1988-1993, II mərhələ 1993-2003, III mərhələ 2003-2006 və nəhayət IV mərhələ 2006-2014.

Məlum olduğu kimi, milli azadlıq mübarizəsi dönəminə və dövlət müstəqilliyimizin ilk illərinə təsadüf edən I mərhələdə ictimai birliklərin üzərinə çox ağır və çətin bir missiya düşmüşdü: onların, demək olar ki, hamısı öz həqiqi missiya və təyinatlarını dövrün tələbi olan siyasi məzmunla uyğunlaşdıraraq fəaliyyət göstərirdilər. Bu mərhələdə yaranmış müxtəlif səpkili ictimai birliklər, klublar, dərnəklər, cəmiyyətlər müstəqillik ideyasının güclənməsinə, imperiya dayaqlarının zəifləməsinə, milli istiqlal mübarizəmizin, bir növ, cari problemlərin həllinə, ölkəmizin informasiya blokadasından çıxmasına böyük təkan verdi, gələcək siyasi təşkilatlanma proseslərinə öz müsbət təsirini göstərdilər.

Bu dövrün real statistikasına nəzər salsaq, görərir ki, 1988-1993-cü illərdə ölkəmizdə yaradılan 198 ictimai birlik əsasən qaçqın və məcburi köçkünlərin yerləşdirilməsi, onların gündəlik yaşayış problemlərinin həlli, ayrı-ayrı bölgələrimizdə humanitar və siyasi böhranın aradan qaldırılması, hüquq müdafiəsi və informasiya yayımı sahəsində boşluğun doldurulmasına cəhd edir və bu sahədə ixtisaslaşmağa calışırdılar.

1992-ci ildə "İctimai birliklər haqqında" qanunun qəbulu isə ictimai sektorun təşəkkül tarixinin I mərhələsinin ən yaddaqalan hadisəsi hesab oluna bilər. Vaxtilə məhz həmin Qanuna görə birincilər sırasında dövlət qeydiyyatına alınaraq formalaşmağa başlamış ictimai təşkilatlar müasir Azərbaycan QHT hərəkatının öncülləri sayılır. Onların əksəriyyətinin uğurlu fəaliyyəti bu gün ölkəmizdə və onun hüdudlarından çox-çox kənarlarda layiqincə tanınır.

II mərhələdə, yəni 1993-2003-cü illərdə ictimai sektor özünün hərtərəfli formalaşma və intibah dövrünü yaşadı. Belə ki, Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 1995-ci ildə insan hüquqları və azadlıqlarına, eləcə də vətəndaşların sərbəst birləşmək azadlığına geniş yer ayıran ölkə Konstitusiyanın qəbulundan sonra İctimai Sektor özünün yeni inkişaf və formalaşma mərhələsinə qədəm qoydu. Ölkədə QHT fəaliyyətinin böyük populyarlıq dövrü məhz bu zamana təsadüf edir.

Bu mərhələ həm də onunla xarakterizə olunur ki, Dağlıq Qarabağ cəbhəsində atəşkəs haqqında imzalanmış 1995-ci il sazişindən sonra ölkədə demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu sahasində ciddi islahatlar aparılmağa, vətəndaş cəmiyyətinin gücləndirilməsi istiqamətində geniş miqyaslı quruculuq işləri görülməyə başladı. Bu tarixi missiyanın uğurla həyata keçirilməsi işində fəal iştirak etmək məqsədilə vətəndaşlar müxtəlif təşkilatlarda birləşərək, yüzlərlə ictimai birlik və ya qeyri-hökumət təşkilatı (QHT) yaratmağa nail oldular.

Dövlət tərəfindən İctimai Sektorun inkişafına ilk sanballı töhfə 1997-ci ildə edildi. Həmin il BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə Azərbaycan hökuməti arasında "Azərbaycan qeyri-hökumət təşkilatlarının institusional inkişafı və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna kömək" adlı birgə layihənin həyata keçirilməsi haqqında saziş imzalandı. Layihənin icrası üçün yaradılmış "QHT-lərin Resurs və Təlim Mərkəzi (QRTM) 1998-ci ilin iyun ayından etibarən ictimai sektorun inkişafı istiqamətində fəaliyyətə başladı.

QRTM-in qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri ayrı-ayrılıqda və pərakəndə şəkildə fəaliyyət göstərən QHT-ləri bir araya gətirmək, onların fəaliyyətini əlaqəndirə bilən çevik bir mexanizm yaratmaq və bununla da ölkə QHT-lərinin ümumi məsələlərdə həmrəyliyini və iş birliyini təmin etməkdən ibarət idi. Həqiqətən də həmin dövrdə QHT-lərin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, hökumət strukturları, beynəlxalq və donor təşkilatlar, eləcə də ictimaiyyətlə effektiv əlaqələrin qurulması, onların bürokratik, əngəllərdən və təzyiqlərdən birgə müdafiə olunması, İctimai Sektorun inkişafına hər cür yardım göstərilməsi üçün onların koalisiyasının yaradılmasına böyük ehtiyac vardı. Dünya təcrübəsinə əsaslanan belə bir əlaqələndirmə və III sektorun ehtiyaclarını qarşılamaq mexanizmi kimi, Forumun yaradılması ideyası QHT-lər tərəfindən dəstəkləndi. Beləliklə, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu sahəsində özünəməxsus təcrübə sayılan, QHT ictimaiyyətinin güc mərkəzinə və güvənc yerinə çevrilən Milli Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının Forumu (MQF) 1999-cu il iyunun 11-də 95 təşkilat tərəfindən Bakıda təsis edildi.

O dövrün reallığı ondan ibarət idi ki, "qeyri-hökumət təşkilatı" ifadəsi bəzi hökumət rəsmiləri tərəfindən mənfi qarşılanır və ya dövlət (hökumət) əleyhinə olan qurumlar kimi qəbul olunur və bu səbəbdən də onlarla hər hansı bir ciddi əməkdaşlıqdan imtina edilirdi. Bütövlükdə, Azərbaycan cəmiyyətinin özünün də həyatımızı ən müxtəlif sahələrini əhatə edə bilən çoxşaxəli QHT fəaliyyəti haqqında təsəvvürləri çox məhdud idi. Təbii ki, belə şəraitdə effektiv çalışmaq, cəmiyyət üçün zəruri olan işləri uğurla yerinə yetirmək çox çətin idi. Ümummilli Lider Heydər Əliyev bu buzu sındırmaq və QHT-lərə münasibətdə formalaşmış ədalətsiz stereotipi aradan qaldırmaq missiyasını öz üzərinə götürərək 3 nəfər QHT rəhbərini (Qadın və İnkişaf Mərkəzinin sədri Elmira Süleymanova, SECA beynəlxalq fondunun prezidenti Rövşən Xəlilov və Milli QHT Forumunun prezidenti Azay Quliyev) 1999-cu ilin noyabr ayında ATƏT-in İstanbul Sammitində iştirak edən nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil etdi. Bu missiyanın davamı olaraq, İstanbul Sammitinin yekununa həsr edilmiş müşavirədə Heydər Əliyev QHT nümayəndələrinə çıxış etmək imkanı da yaratmaqla dövlət başçısı kimi onlara öz müsbət münasibətini bir daha bəyan etmiş oldu.

Etiraf edilməlidir ki, məhz ümummilli liderin bu addımından sonra ölkədə QHT sektoruna olan münasibət və yanaşma tamamilə dəyişdi, QHT-lərin fəaliyyətinə təkcə Bakıda yox, o cümlədən Azərbaycanın bütün ərazisində - rayon mərkəzləri və kəndlərində, sözün əsl mənasında, yaşıl işıq yandırıldı. Nəticə etibarilə 2000-ci ildə "qeyri-hökumət təşkilatı" termini Azərbaycanda qanunvericilik səviyyəsində təsbit olundu və Milli Məclis tərəfindən "Qeyri-Hökumət Təşkilatları" (İctimai Birliklər və Fondlar) Haqqında Qanun qəbul olundu. Elə həmin ildə Milli Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının Forumu BMT İnkişaf Proqramı və Dünya Bankının texniki və təşkilati dəstəyilə "Yerli QHT-lərin İnkişaf Proqramı" layihəsini həyata keçirməyə başladı. Məhz bu layihənin həyata keçirilməsi sayəsində respublikanın 5 regionunda (Əli Bayramlı, Mingeçevir, Şəmkir, Qəbələ, Quba) Regional QHT-lərin Resurs və Təlim Mərkəzi, 53 rayonunda isə QHT-lərin Əlaqələndirmə Mərkəzləri yaradıldı.

QHT-lər bu dövrdə milli proqram və layihələrin hazırlanması və dəstəklənməsində yaxından iştirak etdilər. 2001-ci ildə 15 müxtəlif sahə üzrə fəaliyyət göstərən işçi qrupun hər birində 3 təşkilat olmaqla, 45 QHT "Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramının hazırlanmasına öz töhfəsini verdi.

2002-ci ildə isə məqsədyönlü şəkildə "Anti BTC" kompaniyaya başlamış dünyanın 30-dan çox ölkəsini əhatə edən 64 xarici QHT-nin fəaliyyətini neytrallaşdırmaq məqsədilə Milli QHT Forumu "BTC-yə dəstək və monitorinq beynəlxalq ictimai koalisiyası" nı təsis etdi. Koalisiyaya onun missiyasını dəstəkləmək üçün Gürcüstan və Türkiyə QHT-ləri ilə birlikdə 300-dən çox təşkilat qoşuldu və bu istiqamətdə xeyli iş görüldü.

Azərbaycanda QHT sektorunun inkişaf tarixinin II mərhələsindən danışarkən xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, bu müddət ərzində ictimai sektor üçün mühüm olan məsələlər barədə hökumətlə daim müzakirələr aparılmış, QHT sektorunun inkişafı üçün dövlət proqramının layihəsi hazırlanmış, yüzlərlə seminar və təlimlər keçirilmiş, bu təlimlərdə iştirak edən QHT təmsilçilərinin bilik və səriştəsi xeyli artırılıb. Ən mühüm cəhətlərdən biri də budur ki, həmin mərhələdə QHT-lərin konkret sahələr üzrə ixtisaslaşması prosesi tam başa çatıb. Onlar ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, demokratik və hüquqi dövlətin formalaşması, Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası, insan haqlarının qorunması, sosial və iqtisadi islahatların aparılması, qaçqın və məcburi köçkün problemlərinin həll edilməsi, elm, təhsil və mədəniyyət sahəsindəki boşluqların doldurulmasına yardım etməklə 24 fəaliyyət istiqamətini əhatə edə bildilər.

2003-2006-cı illəri əhatə edən III mərhələ postsovet məkanında QHT-lərin ictimai fəallığı və siyasi proseslərə müdaxilə imkanlarının genişliyi xüsusilə yaddaqalan oldu. Bu aktivlik Azərbaycanda da kifayət qədər dolğun şəkildə özünü büruzə verdi. Belə ki, 2003-cü ilin sonlarında "Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və reyesteri haqqında" qanunun qəbul edilməsi QHT hərəkatında yeni bir canlanmaya və QHT-lərin qeydiyyatının asanlaşdırılmasına səbəb oldu.

Fikri əsaslandırmaq üçün yalnız onu demək kifayətdir ki, ötən 3 il ərzində QHT-lərin ən vacib problemləri sistemli şəkildə müzakirə edildi, ictimai və milli əhəmiyyət kəsb edən əksər məsələlərdə QHT-lər öndə olmağı bacardı, regionlarda xeyli fəallıq nümayiş etdirildi, 100-dən çox kütləvi tədbir və 500-dən çox layihə həyata keçirildi. 2004-cü ildə QHT-lərin yaranması baxımından rekord göstərici əldə olundu və il ərzində 934 təşkilat təsis edildi.

Bu mərhələdə QHT-lərin dövlət qeydiyyatına alınması sahəsində mövcud problemlərin həllinə yönəlik addımlar öz bəhrəsini verdi: 2004-cü ildə 168, 2005-ci ildə 378, 2006-cı ildə 466 QHT dövlət qeydiyyatına alındı.

Bu, hər şeydən əvvəl, mövcud problemləri həll etmək üçün hökumət rəsmilərinin QHT-lərlə açıq müzakirələrə hazır olması, vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin qaldırdıqları məsələlərə çevik reaksiya verməsi və ciddi əməkdaşlıq üçün siyasi iradə nümayiş etdirməsilə izah olunur. QHT-lərin həyata keçirdiyi proqram və layihələrin əvvəlki illərə nisbətən hökumət tərəfindən daha çox dəstəklənməsi, QHT-lərin inkişafı məsələlərinin rəsmi səviyyədə müzakirə olunması, QHT-lərlə iş üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması təklifi ilə Prezident Aparatının çıxış etməsi, "Mədən sənayesində şəffaflıq" təşəbbüsünün tətbiqinə dair QHT-lərlə memorandumun imzalanması, ictmai rəydə güclənən QHT mövqeyinin nəzərə alınması və digər mühüm faktlar yuxarıda dediklərimizin təsdiqi kimi qəbul edilə bilər.

İctimai sektorun tarixində ilk dəfə olaraq, 26 aprel 2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Milli QHT Forumunun VI qurultayına təbrik məktubu göndərməsi və QHT-lərin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirməsi isə dövlətin ən ali səviyyədə QHT sektoruna verilən dəstək kimi alqışlarla qarşılandı.

Həmçinin Azərbaycanın inkişafında maraqlı olan bütün qeyri-hökumət təşkilatları bu müddət ərzində iqtisadi, sosial və hüquqi problemlərin həlli, ölkəmizin avro-atlantik məkana inteqrasiyasına yönəlmiş islahatları, ən başlıcası isə ərazi bütövlüyümüzün və suverenliyimizin bərpası istiqamətində dövlətimizin atdığı bütün addımları dəstəkləyərək bu islahatların konkret nəticələr verməsi üçün öz köməyini əsirgəməmişdi.

Həmin illərdə ölkəmizdə QHT Sektorunun xətti ilə ümumi dəyəri təxminən 38 milyon 694 min ABŞ dollar olan 1733 layihə və proqram həyata keçirildi. Təmənnasız və qrant şəklində ölkəyə daxil olan bu vəsait əsasən əhalinin maarifləndirilməsi, insan hüquqlarının qorunması, məsləhət, təlim, təhsil, səhiyyə, ekologiya, məşğulluq və digər sahələrdə mövcud olan problemlərin həllinə yönəldilmişdi. QHT-lərimiz həmçinin işğaldan azad olunmuş ərazilərin minalardan təmizlənməsi, qaçqın və məcburi köçkünlərin üzləşdiyi çoxsaylı problemlərin həllində dövlət qurumları və beynəlxalq humanitar təşkilatlarla birlikdə çox əhəmiyyətli layihələr həyata keçirmişdilər.

Sonuncu mərhələdə isə QHT sektorunun daha da güclənməsi ilə müşahidə edildi. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası yaradıldı. Şuranın yaradılması ilə QHT-lərin fəaliyyəti üçün geniş imkanlar yaradıldı. Məhz hazırda ölkə QHT-lərinin vətəndaş cəmiyyətinin aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilməsinin səbəbi QHT Şurasının məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsidir.

Milli donor institutunun yaradılması ilə QHT sektorunun xarici asılılığının azaldılması istiqamətində mühüm addım oldu.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, cəmiyyətdə sosial tərəfdaşlıq münasibətlərinin yaranması həm müxtəlif sahələrdə aparılan islahatların, həm də demokratikləşmə prosesinin əsas şərtlərindən biridir. Sosial tərəfdaşlıq və sosial həmrəylik isə hər şeydən əvvəl dövlət orqanlarının, biznes sektorunun və qeyri-hökumət təşkilatlarının birgə əməkdaşlığını nəzərdə tutur. Demək olar ki, bu gün sahibkarlar QHT-lərlə əməkdaşlığa, onların layihə və proqramlarının dəstəklənməsinə çox az maraq göstərirlər. Mövcud əlaqələr isə hazırkı potensiala və ehtiyaclara uyğun deyildir. O da aydındır ki, özəl sektorla üçüncü sektor arasında sıx əməkdaşlıq yalnız o halda ola bilər ki, dövlət də bu prosesdə iştirak etsin və hər üç tərəfin birgə fəaliyyətinə şərait yaratsın. Buna görə də cəmiyyətdə sosial tərəfdaşlıq münasibətlərinin inkişaf etməsi üçün dövlət, özəl sektor və QHT-lərin birgə əməkdaşlığı çox vacibdir. Sevindirici haldır ki, dövlətimiz QHT-lərin fəaliyyəti üçün əlindən gələn heç bir işi əsigəmir.

Həqiqətən də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 27 iyul 2007-ci il tarixli Sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyası"nın təsdiq edilməsi və həmin ilin dekabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının yaradılması ölkəmizdə QHT sektorunun yeni inkişaf mərhələsinin əsasını qoydu. Belə ki, dövlət başçısının qəbul etdiyi bu mühüm və tarixi qərarlardan sonra QHT-lərin ictimai əhəmiyyətli təşəbbüslərini dəstəkləmək üçün ilk dəfə dövlət büdcəsindən maliyyə ayrıldı, QHT-hökumət münasibətləri yeni müstəviyə keçdi və vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsi naminə ictimai sektorun bütün potensialının səfərbər olunmasına start verildi.

Konsepsiyada nəzərdə tutulduğu kimi, Şura tərəfindən ölkə QHT-lərinə məlumat, konsultativ, metodiki, təşkilati-texniki və maliyyə dəstəyi verilir. Bu sırada 2008-ci ildən etibarən Şuranın aylıq "Vətəndaş cəmiyyəti" jurnalı nəşrə başlamış və indiyədək onun 20 sayı işıq üzü görmüşdür. Həmçinin, ölkə QHT-lərinin həyatında baş verən bütün yeniliklərin ictimaiyyətə çatdırılması üçün Şuranın daim yeniləşdirilən qhtxeber.az saytı fəaliyyət göstərməkdədir.

QHT dövlət tərəfindən dəstəklənməsi demokratik dəyərlərin dəstəklənməsinin təzahürüdür. Başqa sözlə, dövlətin QHT-lərə maliyyə dəstəyi o deməkdir ki, buyurun, inkişaf edin, cəmiyyətin müxtəlif qatlarında olan problemləri önə çəkin, həll edin. Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasından maliyyə dəstəyi almış layihələrə nəzər saldıqda görürük ki, onların hamısı Azərbaycan vətəndaşının maraqlarına qulluq edir: Qarabağ bloqunun yaranması, İrəvan xanlığı barədə arxiv materiallarının tədqiqi və filmin çəkilməsi, cəzaçəkmə müəssisələrində ixtisaslaşmış tibbi müayinə, konkret yerlərdə ekoloji problemlərin aşkarlanması və həlli, əyalətlərin fəallaşması, əlillərə kompüter öyrədilməsi, xəstə və aztəminatlı uşaqlara yardım, gənclərin vətənpərvərlik ruhunun möhkəmləndirilməsi, Qərbi Azərbaycan həqiqətlərinin internetdə işıqlandırılması, dünya ictimaiyyətini maraqlandıra bilən kitabların tərcüməsi və nəşri, ölkəmizin mənafeyinə xidmət edən internet saytlarının yaranması və digərləri bu sıradandır.

AQİL

525-ci qəzet.- 2014.- 18 mart.- S.6.