Özü kimi olmaq hüququ

ELÇİNİN “ARZULAR, HƏYAT, ƏDƏBİYYAT” KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Bu günlərdə “Təhsil” nəşriyyatı Azərbaycan Xalq yazıçısı Elçinin müxtəlif illərdə yazdığı məqalə, esse, müsahibələrinin toplandığı “Arzular, həyat, ədəbiyyat” (“Meçta, jizn, literatura”) kitabını çap edib. Tanınmış yazıçı-publisist, millət vəkili Elmira Axundovanın kitab haqqında düşüncələri “Kaspi” qəzetində dərc olunub. Maraqlı olacağını nəzərə alıb, həmin yazını tərcümə edərək oxucularımıza təqdim edirik.

İkinci yazı

İllər ötür, mövzular, istiqamətlər, ideologiyalar dəyişirdi. Amma Elçində bir məqam dəyişməz qalırdı. Bu, əsl yazıçının Azərbaycan ədəbiyyatının bu günü və gələcəyi ilə bağlı narahatlığı idi.

Yaxşı yadımdadır, mən artıq “Literaturnaya qazeta”nın xüsusi müxbiri kimi Elçini müsahibə verməyə razı salmaq üçün sözün həqiqi mənasında xahiş eləyə-eləyə qalmışdım (O vaxtlar o, müasir ədəbi proseslərdən bir qədər uzaqlaşmışdı. Belə ki, artıq bir il olardı, ölkənin bütün humanitar sahəsi onun kurasiyasında idi. Müsahibə üçün vaxtı nə gəzirdi). Amma nəhayət, o, sevimli “Literaturka”sı üçün istisnalıq etdi və “Keçid dövrünün komediyaları və dramları” (1994-cü il) adlı müsahibə-söhbət işıq üzü gördü. Yeri gəlmişkən, həmin müsahibə də haqqında yazdığımız ədəbi-tənqidi məqalələr toplusuna daxil edilib. Həmin söhbətdə o vaxt cəmiyyəti narahat edən xeyli məsələlərə toxunulub: keçid dövrü hadisələrinin işıqlandırılmasında müasir ədəbiyyatın rolu və əhəmiyyəti, cəmiyyətin mənəvi həyatının durumu, mürəkkəb proseslərdə ziyalıların yeri, postsovet məkanında baş verənlər, keçmişə münasibət və s. Bu söhbət yazıçını yenidən sevimli qəzetinə qaytardı, ardı-arası kəsilməyən məktublara və rəylərə zəmin yaratdı...

Sözün, ədəbiyyatın taleyini düşünən yazıçı-patriot bu “ərazidə” narahatlıq doğuran, bəzi hallarda isə neqativ proseslər baş verdiyi bir zamanda heç cür kənarda qala bilməzdi. Və budur, artıq XXI yüzillikdə yazıçı özünəməxsus prinsipiallıq və qətiyyətlə Azərbaycanda gedən ədəbi prosesləri təhlil etmək və bizim “Danimarka krallığında” nəsə yerində deyil, nəsə düz getmir kimi hökmlərini çıxarmaq üçün yenidən qələmə sarılır. Azərbaycan ədəbiyyatı daha çox “Vaysman xəstəliyi”nə (Afaq Məsudun hekayələrindən birinin qəhrəmanı) meyllənib. “Ədəbiyyatımızın “Vaysman xəstəliyi” məqaləsi və bir neçə il sonra dərc olunan “Azərbaycan ədəbi prosesində nə baş verir?” adlı irihəcmli məqalə-monoqrafiya istedadlı ədəbi qüvvələrin canlanmasına və birləşməsinə rəvac verməklə bütün ədəbi ictimaiyyəti sözün həqiqi mənasında silkələdi.

Prinsipcə, Elçinin yazıları da elə bu məqsədi güdürdü. Keyfiyyətli əsərlərin sözün həqiqi mənasında diletant, aşağı əyarlı məhsullar dəryasında boğulduğu müasir ədəbi prosesin bu kədərli mənzərəsini təhlil edərək Elçin birbaşa öz qələm yoldaşlarına müraciət edir: bu gün üzərinizə gələn istedadsızlar ordusu qarşısında çəkinməyin, “bozluğun” təsirinə uymayın. Qrafomanlığa qarşı tutarlı peyvənd kəşf olunmayana qədər peşəkar tənqidin missiyası “ədəbiyyatın havasını təmizləməkdən” ibarət olmalıdı. Əlləri yuxarı qaldırıb təslim olmaq olmaz, bayağı, bulantıq axına, bəsit mədhiyyələrə, saxta, boğazdan yuxarı sözlərə qarşı getmək lazımdı. Bu səbəbdən də Elçin yekunda yeni, istedadlı nəsillə əl-ələ verib ədəbi prosesləri ağır vəziyyətdən çıxarmağa, öz peşəkar həmkarlarını ədəbi tənqidə qayıtmağa çağırır.

Bu çağırışın şəxsən mənim özümü necə ilhamlandırdığı yaxşı yadımdadı. Sanki mən özüm də hansısa anda “ilkin” peşəmi – ədəbiyyatşünaslığı və ədəbi tənqidi xatırladım. Məhz bundan sonra yenidən qələmimdən məqalələr və resensiyalar çıxmağa başladı. Amma etiraf edim ki, mən yalnız istedadlı müəlliflərin əsərləri haqqında yazırdım. Bu mənada, Elçinə həsr etdiyim və özunun də yüksək qiymət verdiyi bir neçə məqaləm çıxdı. Amma bununla belə, mənim yazılarımdan biri hansısa aqressiv qrafomana həsr olunmuşdu və mənim onun “yaradıcılığı” haqqında çox neqativ bir rəyimdən sonra (məqalə həmin “yazıçının” əsərlərinin dərc olunduğu “Exo” qəzetində çıxmışdı) ciddi qəzetlər öz qapılarını onun üzünə bağladılar. Bəli, Elçin tamamilə haqlıdı və gənc peşəkar tənqidçilər ondan nümunə götürməlidirlər. Bizim ədəbiyyatı yalnız xalturaya qarşı prinsipiallıq və dözümsüzlük nümayiş etdirməklə xilas etmək olar. Elçinin yazdığı kimi, “ədəbiyyata can yandırmaq o deməkdir ki, gərək hər şeyi öz adıyla çağırmağı bacarasan – yaxşıya yaxşı dediyin kimi, eynən o şəkildə zərərli olana da zərərli deyə biləsən”.

lll

... Son illər müasir ədəbi tənqidin ən əlamətdar, novator nümunələrindən biri yazıçı Elçinin yazıçı-tərcüməçi Yaşarın suallarını cavablandırdığı “Ədəbiyyat söhbəti”di. Yığcam kitab həcmində olan dolğun müsahibə, həqiqətən də özündə Şekspir genişliyi və mövzu hüdudsuzluğu ehtiva edir – yazıçının formalaşmasında mühitin rolu və bədii əsərin insan taleyində rolu, “total” söz azadlığı dönəmində bədii dəyərlərin aşağı düşməsi, sənətkar və senzura, sənətkar və hakimiyyət münasibətləri kimi əzəli və əbədi mövzu, ədəbiyyat və internet, teatrın və klassik kitab mədəniyyətinin gələcəyi, dünya ədəbiyyatı, bədii tərcümənin problemləri və xeyli sayda digər məsələlər.

Elçin də, Yaşar da həddən ziyadə çox oxumuş adamlardı, dünya ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələrinin – özü də klassika ilə yanaşı, həm də modern ədəbiyyatın mükəmməl biliciləri və dəyərvericiləridi. Odur ki, bu, həqiqətən də iki bərabərhüquqlu iştirakçının söhbətidi və bu fikirləri oxuyarkən bəzən istər-istəməz sanki özün də bu söhbətin iştirakçısına çevrilirsən. Sən gözlərin önündə maraqlı fikirlərin necə yarandığının sanki canlı şahidi olursan və Yaşarı narahat edən suallara dolğun, orijinal cavablardan sözün həqiqi mənasında həzz alırsan. Elçinin cavabları yalnız tutarlı olmaqla kifayətlənmir, bu cavablar kifayət qədər dəlil-sübutludu, yazıçıların, şairlərin, tənqidçilərin, əsərlərin adlarıyla, ədəbi iqtibaslarla və reminissensiyalarla zəngindi. Bu söhbət idrakın və ruhun əsl təntənəsi, “ədəbiyyat qurmanları” üçün əsl bayramdı. Bütün bunlarla yanaşı, bu söhbətin əsas özəlliyi ədəbində və ziyasındadı .

... Nəhəng erudisiyasından savayı Elçində əsl yazıçıya xas çox əlamətdar bir xüsusiyyət də var – o, tərəddüd tərəfdarıdı. Elə bu mükəmməl söhbətin əvvəlində olduğu kimi, sonunda da o, yenidən öz tərəddüdünü ifadə edir: görəsən, bu sırf ədəbi dialoqdan kimsə nəsə götürə biləcəkmi? Məncə, söhbətə ön sözündə Yaşar bu sualın çox dəqiq cavabını verə bilib: “İnanıram ki, bu kitab əlinə qələm alan neçə-neçə yazarın, həmçinin, neçə-neçə oxucunun ədəbi zövqünün formalaşmasına xidmət edəcək, ona böyük ədəbiyyata gedən yolda, bələdçi olacaq...” Öz tərəfimdən isə əlavə edərdim ki, bu cür “ədəbi master-klasslar” böyük Sözə məhəbbətin aşılanması üçün bizim ali məktəblərin filologiya və jurnalistika fakültələrində tədris olunmalıdır.

lll

Ədəbi-tənqidi yazılardan ibarət toplu Elçinin bütün həyatı boyu eskizlər şəklində qələmə aldığı qeydlərlə yekunlaşır. Yadımdadı, Elçinin ədəbi gündəlikləriylə tanışlıqdan sonra mən (neçənci dəfə!) onun ədəbiyyat sahəsindəki hərtərəfliyinə və həqiqi mənada ensiklopedik təfəkkürünə heyrət etdim. Etiraf edim ki, mütaliəni sevən və günü bu günəcən kitab əlindən düşməyən bir oxucu kimi bu gündəliklərin oxunuşu zamanı mənə az tanış olan, yaxud heç tanımadığım imzalarla rastlaşırdım. Görkəmli və hətta sevimli imzaları isə (elə həmin Tolstoy, Çexov, yaxud Cəlil Məmmədquluzadə) Elçinin sayəsində yenidən, bəzən tamamilə gözlənilməz tərəfdən kəşf edirdim.

Son 10-15 ildə biz daha az oxuyuruq: işlərin və məsuliyyətin artması, vəzifənin tələb etdiyi xeyli sayda dövrü mətbuatı izləmək zərurəti, üstəgəl İnternetdən hər gün boylanan operativ informasiyalar porsiyası ciddi, düşündürücü mütaliəyə demək olar ki, vaxt qoymur. Bu mənada, bütün şüurlu həyatı boyu özünün əsas mənəvi sərvətindən, kitabdan bir gün belə ayrı qalmayan Elçin nümunəsi heyrətamiz və ibrətamizdi. Onun gündəlik qeydlərini təkrar-təkrar oxuduqca, qeyri-adi mənəvi rahatlığa, nura büründüyünü, Ədəbiyyat adlı böyük və əbədi aləmə toxunduğunu hiss edirsən. Yazıçı Elçin personajlara, əsərlərə, həmçinin, bu personajları, bu əsərləri yaradan öz mənəvi sələflərinin ölməz adlarına məhz bu cür böyük hərflərlə, sonsuz hörmət və məhəbbətlə yanaşır.

Elçinin “Zaman və Söz” kitabında toplanan mini-esselər də müxtəlif illərdə yazılıb: bəziləri sovet dönəmində, bəziləri yenidənqurmanın qarışıq illərində, aralarında son illərin qeydləri də var. Elçin özü girişdə yazır ki, aradan uzun illər keçdiyindən bu və ya digər həyat, ədəbiyyat, incəsənət hadisələriylə bağlı onun təsəvvürləri dəyişsə də, qeydlərini “müasirləşdirmək” istəməyib və onları oxucuların mühakiməsinə “daranmamış” qiyafədə təqdim etməyi üstün tutub. Amma bununla belə, burada bir məqam heyrətamizdi: bu esselərə rəğmən deyə bilərik ki, təxminən yarım əsrlik yazıçılıq fəaliyyəti dövründə Elçinin ədəbi zövqü və şövqü dəyişməz qalıb. Buna daha bir bariz nümunə: o, sovet dönəmində də vulqar proletar ideologiyaya tamamilə yabançı idi, o, sovet dönəmində də sovet konyukturasını rədd edirdi, rədd edirdi və oradan çox-çox uzaqlarda dayanıb ədəbiyyatı özünün misilsiz ədəbi zövqüylə hiss edirdi.

Ümid etmək istərdim ki, Elçinin iki dildə dərc olunan dərin məzmunlu esseləri qürurla özünü “yazıçı” adlandıran gənc ədibləri ciddi, düşündürücü mütaliəyə sövq edəcək. Çünki Elçinin kitabı özündə məhz belə, peşəkar mütaliəni ehtiva edən gözəl örnəkdi. Yeri gəlmişkən, Elçinin öz kitablarını, işlərini, məqalələrini əsasən iki dildə – Azərbaycan və rus dillərində dərc etməyə üstünlük verir (uzaq xaricdə dərc olunan kitablar nəzərdə tutulmur) və bu da məlum olduğu kimi, respublikamızda kifayət qədər rusdilli insan olduğundan Elçinin oxucu auditoriyasının artmasına zəmin yaradır.

Bədii sözün sirri üzərində düşünərkən Elçin belə bir qənaətə gəlir: zaman hər şeyi keçmişə döndərir, onun qarşısında bütün incə sənətlər gücsüzdü... Ya da təxminən bütün... Çünki yazıçının qənaətincə, “zaman kitab qarşısında gücsüzdü”. “Bəlkə elə Söz Zaman deməkdi?” Elçin sual edir. Yəqin ki, belədi. Həqiqətən də axı, əzəl başdan Söz idi. Sözün sirlərinə bələd olduqca, Sözün gözəlliyinə və sehrinə varid olduqca insan Yaradana daha da yaxınlaşır. Yəqin Sözün ilahi məğzinin sirri-xudası da elə bundadı və Elçinin gözəl kitabı bu zaman sanki Sözün himni kimi səslənir.

Nə vaxtsa bu resenziyanın müəllifi ilə söhbətlərindən birində mənim “Sizi bu qarışıq keçid dövründə hansı mənəvi dəyərlər qoruyur” sualıma Elçin belə cavab verdi:

“Bu barədə düşünərkən bəzən pessimizmə qapılır, hətta təlaş keçirirəm. Ən qədim əyyamlardan üzü bəri ədəbiyyat “müdriklik, xeyirxahlıq, əbədiyyətlik toxumları səpib”. Xeyirlə şərin əzəli mübarizəsində yazıçı təbii ki, Xeyirin yanında olub. Dünya ədəbiyyatı Homer, Şekspir, Füzuli, Höte, Tolstoy kimi nəhənglər yaradıb. Soruşa bilərsiz, nədən təlaş keçirirəm? Axı bu yer üzündə heç nə dəyişməyib. Və xeyirlə şərin döyüşünün də sonu görünmür. Ədəbiyyat öz-özlüyündə dünyada, yaxud da insan xislətində nəyisə dəyişmək iqtidarında deyil. Məni məyus edən də budu. Amma digər tərəfdən bir anlığa təsəvvür edin ki, bu yer üzündə nə Homer, nə Nizami, nə də Şekspir var. Onda nə olardı? Zülmət, boşluq, uçurum! Bilirsiz, həyatımın ən ağır dönəmlərində nədənsə, Don Kixotu yada salır və yüngülləşirəm. Bəli, ədəbiyyat bütün bəşəriyyəti xilas etmək gücündə deyil, amma bir insana köməyi dəyə bilər. Bu isə razılaşın ki, az deyil...”

Bizim həmin o söhbətin üstündən düz iyirmi il vaxt keçib. Və mən şadam ki, Elçin məşhurluq, şöhrət, uğurlu karyera sınaqlarından keçərək, gəncliyinin ədəbi prinsiplərinə, Sözə xidmət kimi bu əsas və coşqun məramına sadiq qalıb. Özünün şəxsi etirafına görə, yazmaq tələbatı onun üçün “yaşamaq” sözüylə sinonimdi. Və nə qədər ki, belədi, Azərbaycan ədəbi proseslərinin gələcəyinə olan inam ümidsiz görünmür...

Elmira Axundova

525-ci qəzet.- 2014.- 3 may.- S.14.