Sirli lələklərlə
tarix yazan Səfəvi “mələkləri”
Tarixi biz yazmırıq, onu yaşayanlar – yaradanlar verdiyi, məhv edənlər tökdüyü qanla yazırlar. Həm də biz istədiyimiz kimi
yox, mələklərin yazıya aldıqları kimi.
Düz
500 il öncə də yazılacaq bir
tarixin təməli qoyuldu.1514-cü ilin baharında İsfəhanın
Şahabad kəndində Səfəvi şahı I
İsmayılın ailəsində bir oğlan
uşağı dünyaya göz açdı. Bütün
yenicə doğulan körpələr kimi, o da azacıq susub
birdən ağladı. Bu, adi qışqırtı və
göz yaşı deyildi: dövrün islam-türk
dünyasının başının üstünü
almış qara buludların gurultu və leysanı,
qanlı-qadalı, ziddiyyətli olaylardan üzülmüş
bütöv bir millətin fəryadı idi. Atası
körpənin adını “sağlam, güclü”
anlamını verən Təhmasib qoyanda
yanılmamışdı; o elə uşaqlıqdan sağlam
düşüncəli və güclü oldu,
böyüdükdə isə bir hökmdar kimi bunu sübuta
yetirdi.
O,
Çaldıran döyüşündən sonra Xorasana
göndərilmiş, bir müddət Səbzivar və Heratda
qalmış, xüsusi təhsilə yiyələnmiş,
1521-ci ildə atasının yanına – Sultaniyyəyə
dönmüş, 1524-cü ildə isə şahın vəfatından
sonra on yaşında taxta çıxmış, on dörd
yaşında Özbək şahı ilə ilk
döyüşdə qələbə qazanmışdır.
İranda Səfəvilərin ikinci Şahı I Təhmasib
son illərəcən Şah I İsmayılın kölgəsində
qalmış, ona xüsusi önəm verilməmişdir. Lakin yaxın
dönəmdə reallaşan tarixi ədəbiyyat və
yazıçı Mustafa Çəmənlinin “Ölüm Mələyi”
romanı bizi də bir daha düşünməyə vadar
etdi. Çünki M.Çəmənli fərqli
mövqedə, özəl rəğbət
və emosialarına qapılmadan tarixi qaynaqlara üz
tutmuş, tarixi şəxsiyyət və hadisələrə
tarixin öz gözüylə baxmışdır; istər
acı olsun, istərsə şirin – bu, həqiqətdir, bizim
tariximizdir. Axıcı, təbii,
anlaşıqlı, dəbdəbədən uzaq bədii dillə
yazılmış romanda nə qılınc zərbələri,
at kişnərtisi, nə də döyüşçü nərəsi,
yaralı fəryadını görürük. Amma dili dilindən, dini dinindən, qanı
qanından olan adamların bir-birinə qənim kəsildiyini,
taxt uğrunda hər şeydən, hər kəsdən
keçməyə hazır olduqlarını sanki onların
yanında imiş kimi görür, eşidir, duyuruq. Təkcə Səfəvi şahlarının deyil,
qonşu dövlətlərin hökmdarları da mənbələrin
gözüylə bədii şəkildə canlandırılmışdır.
Tarixi şəxsiyyətlər, məkanlar və
hadisələrin dolğunluqla ifadəsi bəzən tarixi ədəbiyyat
və dərsliklərdən daha tez və asan
anlaşılır, qavranılır. Olmuşları
çözərək üç Səfəvi
şahının iç dünyasına varan
yazıçı oxucunu onlarla baş-başa qoyur. Əslində, kimdir Şah I Təhmasib?!
Daim
kamilliyə can atan, nəfsinin qulu yox, ağası olmaq kimi ən
böyük amala çatmaq istəyən ağıllı,
gendüşüncəli bir insan. Taxta
çıxdıqdan sonra xeyirxahlığı ilə savab
işlər görmüş olan hökmdar. O,
yetimxanalar, məktəblər, mədrəsələr
açdırır, məscidlər, körpülər
tikdirir, qədim təzkirələrin üzünü
köçürtdürür, farscadan bəzi əsərləri
türkcəyə çevirtdirir. Onun
şahlığı dönəmində Şah
kitabxanasında dörd mindən çox kitab var idi.
Gözəl nəqqaş, incəruhlu olduğu
üçün sənətkarlara xüsusi dəyər verir,
tamğa vergisini ləğv edib həm onların, həm də
ticarətin inkişafına zəmin yaradır. “Şeyx Səfi”
kimi xalını toxutdurmaqla azəri incəsənətini
dünyaca məşhur edir. “Daim
yuxuları çin olan və buna inanan Şahın elə
güclü yaddaşı vardı ki, ordu və xidmətkarında
olan minlərlə adamı adbaad tanıyır, bildiyi şeirləri
günlərcə ardıcıl desəydi, çaşmaz, təkrar
etməzmiş” kimi məziyyətini yazıçı
xüsusi olaraq vurğulayır.
İyirmi yaşında Allahın qarşısında
tövbə edib şərabxanaları, qumarxanaları, əxlaqsızlıq
yuvalarını ləğv etdirir. Sənətinə
vurğun olduğu nəqqaş Mövlana Həsəni düzəltdiyi
qablara qızıl suyu ilə islama zidd şəkillər
çəkdiyinə görə bağışlayıb, yenicə
tikdirdiyi İmam Hüseyn məscidini bəzəməyi
tapşırır. İşinə məftun
olub onun əlini kəsdirmədiyinə və Haqq yoluna gətirdiyinə
Şah sevinir. Amma vəziri Xuzanini xidmətçisi
ilə eşqbazlıq etdiyinə görə məscidin minarəsindən
asdırdığı qəfəsdə görk olsun deyə
yandırtdırır.
Altı
qadından doqquz
oğlu, səkkiz
qızı olan I Təhmasib bütün doğma və
yaxınlarının hər birinə yerinə görə,
özəl sevgi və hörmətlə
yanaşmışdır. Tarixi hadisələrin
dinamik inkişafını yazıçı elə məharətlə
təqdim edir ki, burada tarixilik bəzən ədəbiliyi
üstələyir, onun təkcə şəxsiyyət kimi
özəlliklərini üzə çıxarmır, həm
də əsl hökmdar kimi göstərir. Ətrafındakıların və ordunun “Pirim,
mürşidim, sadağa olduğum! Şah,
Allah!” – deyərək (Əstəğfürullah!),
onu da, atası kimi “Yer üzünün Allahı” olduğuna
inandırmışdılar. Lakin bununla bahəm,
Şah Ataya nisbətən Şah Oğul reallığa daha
genmənalı baxmışdır. Bu, bəlkə də,
ulularına daha dərin köklərlə
bağlanmağından və uzunsürən hakimiyyətliliyindən
irəli gəlirdi: 53 il 6 ay 26 gün – körpəlikdən taxta oturub ahıllaşan
Şah. Buna görə də çox şeylər
eşitmiş, görmüş, ibrət almışdı.
Aşıq
Qurbaninin “Şeyx oğlu Şahım”
adlandırdığı I İsmayılı hələ zamanında bir
çox dövlət hökmdarları eyni cür mənalandırsalar da, I
Təhmasibi hər kəs Şah oğlu Şah kimi qəbul
etmişlər. Şah I İsmayıl Səfəvilər
dövlətinin əsasını qoymuşdursa, Şah I Təhmasib
1538-ci ildə qocaman Şirvanşahlar dövlətini, 1551-ci
ildə Şəki hakimliyini tutmaqla ölkəni vahid dövlət
halına gətirmiş, şahlığın ərazisini
xeyli genişləndirmişdir. Buna görə
də onun şahlıq illərini “möhkəmləndirmə
dönəmi” adlandırmışlar.
Şah I Təhmasibin ömrünün son günlərini
yazıçı “əldən sürüşüb suya
düşən balığa” bənzədir. Doğrudan da,
budaqda asıla qalmış son yarpaq kimi bir himə bənddir
ki, qopub düşsün. Ötənləri
andıqca etdiklərini təklikdə Allahına söyləməyə
qüdrəti çatacağına özü kimi, müəllif
də cavab axtarır. Lakin buna əmindir ki, Uca Rəbbimdən
heç nəyi saxlamaq olmaz, xüsusilə, özü
özünü belə bağışlaya bilməyəcək
bir şeyi ki, oğlu şahzadə İsmayılı taxta
iddialı olduğu üçün ömrünün ən
gözəl çağlarını 19 il 6 ay 21 gün
İranın ən qorxunc Qəhqəhə qalasında dustaq
etmişdi. Qəlbi yansa da, onu əfv etmədi.
Halbuki böyüklük edib onu gəncliyinə,
igidliyinə bağışlaya bilərdi, amma qüruruna
sığışdırmadı, sonucda bir şah kimi
taxtını paylaşmaq istəmədi. Sultan
Süleyman da eyni acını yaşamışdı: sonradan
günlərlə icdivaya çəkilsə də, tələyə
düşüb günahsız Şahzadə Mustafanı edam etdirmişdi.
Romanın növbəti hissələrində hadisələr
I Təhmasibin ölümündən sonra baş versə də,
sanki onun dolayısı müdaxiləsi duyulmaqdadır. I Təhmasibin
və “birgünlük şah” Heydər Mirzənin
ölümündən sonra bacısı Pərixanın
köməkliyi ilə dustaqlıqdan azad olan şahzadə
İsmayıl İran taxtının şahı olur. Dönüşündən sonra qoşuna
atasından qalma borcları ödəyir. Ətrafına
müxtəlif tayfalardan olan əsilzadələri toplayır,
istəklərini onların əli ilə gerçəkləşdirir.
Osmanlılarla sülhün ömrünü
uzatmaq üçün zehnlərə hopmuş sünni-şiə
məzhəb ayrılıqlarını qəfildən,
aşkarcasına yox, daha ustalıqla, tədbirlə aradan
qaldırmağa başlayır. Bununçün
şiəliyin təsirini azaldıb, sünniləri
alçaldan hərəkətlərin qarşısını
alır. Peyğəmbərimizin (s.ə.s.)
xanımı Ayişəyə olan tənələri nəinki
qəbul etmir, ona və Rəşidi xəlifələrinə
eyni sayğı ilə yanaşır. Pul
sikkələrinin üstündəki Kəlmeyi-şəhadəti
şeirlə əvəzlətdirir. Aciz və
yoxsullara əl tutur, xalqla ədalətli olacağına
söz verir.
Romanda Şah II İsmayıla gizli bir rəğbətlə
yanaşan müəllif oxucunu öz təsir dairəsinə
salmır, qəhrəmanı ilə yalnız buraxır. Lakin 7138
günlük dustaqlıq həyatı öz işini
görmüşdü. Bəziləri
Şah Atanı Şah Oğulun günahlarında
qınamalı, bəziləri isə ona haqq qazandırmalı
olur. Yüzilliklər sonra tarixi hadisələrə,
orta əsrlərin “qanunlarına” boylananda, təbii ki, bu, birmənalı
qarşılanmamalıdır.
Şah II İsmayılın ölümündən,
yazıçının dediyi kimi, əhali nəfəsini dərdi. Qəribədir ki, taxta onun təhlükə
saymadığı yeganə qardaşı Məhəmməd
Mirzə Xudabəndə çıxdı. Möhtəşəm
yüzillikdə Səfəvilərdən “Cahan
Padişahı” olmasa da, həmin dönəm tariximizə qüdrətli
Hökmdarlar bəxş etdi. Daha
geniş anlamda İran taxtında yenə də türksoylu
sülalə oturdu. Nə qədər ağrılı
olsa da, fəxarət duyduğumuz tarixi yazdılar.
Bu gün biz “Ölüm Mələyi” ilə birgə keçmişimizə bir daha boylandıq. Gah yazıçı Mustafa Çəmənlinin, gah da tariximizin gözü ilə. Zənnimcə, tarixi həqiqətlərə bir qədər də baş vuraraq hadisələrin zaman və məkanını, çərçivəsini genişləndirməklə çox cazibəli və gərəkli tarixi bir film-serialın yaradılması yerinə düşərdi. Bu, türk dünyasına, soykökümüzə, keçmişimizə, qədim dövlətçilik ənənələrimizə, hökmdarlarımıza böyük sayğı və sevgimizin ifadəsi olardı. Qarşımızda belə dəyərli tarixi roman var ikən, bu işi başlamağa dəyməzmi? Həm də qocaman Şah I Təhmasibin beşyüzillik doğum ilində...
Reyhan
PİRİMOVA
525-ci qəzet.-2014.-
17 may. - S.16.