Ədəbiyyatın orbitində firlanmaq

Markesin yaradıcılığını sevsəm də, onun “Ədəbiyyat yerli-dibli olmasaydı, dünya zərrəcə də dəyişməzdi, amma polis olmasaydı, tamam başqa cür olardı” fikri ilə heç razı deyiləm. Əlbəttə, bu fikirdəki ironiyanı sezməmiş deyiləm. Amma düşünürəm ki, hər halda, Markes “ədəbiyyatın ən yoluxucu bəlalarından biri”nə çevrilən bu fikri hətta zarafatla belə, dilinə gətirməməliydi. Çünki bu fikrin təsiri ilə ədəbiyyatdan yanlış umacağı olanların sayı daha da artıb. Ədəbiyyat bəşəriyyəti dəyişmək kimi bir öhdəlikmi götürüb qarşısına?! Ədəbiyyat dediyimiz də insanın işi deyilmi?! İnsanın fitrətində bir günah toxumu olduğunu bilə-bilə, onun işinin nəticəsinin insanı günahdan xilas edəcəyinə inanmaq qatı sadəlövhlük olmazmı?! Həyatın, təbiətin və bəşəriyyətin bir parçası olan ədəbiyyatı bu şəkildə divara dirəyib ondan səbəbkar, bəzən də xilaskar kimi yapışdıqca ədəbiyyat istədiklərimizi verməyəcək. Axı ədəbiyyat da insan kimidir, ondan daha çox şeylər tələb elədikcə, daha çox uzaqlaşmağa çalışacaq. Ona sadəcə imkan vermək lazımdır ki, özü kimi olsun. Elə onu yaradanlara da. Ədəbiyyatı yaradanların yaxasından yapışıb onlardan övliyalıq tələb etmək absurddur. Eləcə də az-çox ədəbiyyat adına nəsə yaradanlar da övliyalıq iddiasına düşməməlidirlər. Ədəbiyyat da bir məşğuliyyətdir. Zövq verən məşğuliyyət. Və dünyanın hazırkı düzəni də göstərir ki, ədəbiyyata artıq xilasedici kimi yox, sadəcə ən xeyirli, faydalı və başqa sahələrlə müqayisədə zərəri minimum olan bir sfera kimi yanaşmaq lazımdır, vəssalam. Sadəcə, başqa sahələrlə müqayisədə, ola bilsin, ədəbiyyat bir qədər artıq təsir gücünə malikdir. Amma dərindən düşünəndə bu təsirin də bir o qədər güclü olmadığı anlaşılar.

Ədəbiyyata rahat münasibət daha doğru olar bəlkə?

Bəlkə ədəbiyyatı rahat buraxmaq lazımdır, nəhayət ki... Amma bu yanaşma ilə qətiyyən ədəbiyyatın rolunu azaltmaq fikrində deyiləm. Ədəbiyyat da sənətdir və danmıram ki, mənim üçün – cazibə indeksinə görə digər sənətlərin içərisində birinci yerdə dayanır. Ədəbiyyat çox güclü qravitasiya sahəsinə, cazibə qüvvəsinə malik planetə bənzəyir. Orbitinə düşmə, düşdünsə, çıxa bilməyəcəksən. Artıq bu başqa söhbətin mövzusudur ki, ədəbiyyatın orbitinə düşməklə hər tərəfə işıq saçan bir peyk olursanmı, yoxsa sadəcə o orbitdən çıxmağı bacarmayan adi qara daş, sönmüş ulduzdan qopmuş bir parça meteorit... Bu, artıq sənin qüvvən xaricindədir. Sən sadəcə ədəbiyyatın məhvərində fırlanırsan, fırlanırsan...Heç düşünmürsən ki, bu fırlanmaqdan özünə yaxud ətrafına nə verirsən? Maraqlı bir məqam da var ki, ədəbiyyat ən cəzbedici, amma həm də ən çox qısqanclıq doğuran sahədir. Hamı eyni planetin cazibəsinə düşür, hamı orbitdə fırlanır, o cızılmış xətdən kənara çıxmağa, o cazibədən qopmağa özündə qüvvə tapa bilmir, ancaq eyni zamanda, başqalarını o təsirdən qopa bilməməkdə suçlayır. Hamı özünü ədəbiyyatın peyki bilir, ətrafındakını isə sönmüş meteorit. Parlaq peyklərin saçdığı işıqda bir-birini görən sönmüş meteoritlər bir-birini qınayırlar “sən niyə burdasan?” deyə. Bəlkə də bu, gülməlidir, bəlkə də normal. Yəqin, bu da ədəbiyyata olan sevgidəndir.

Sevəndə bölüşmək istəmirsən axı...

Ədəbiyyat yanğıdır. Tanrıdan gələn bircə SÖZ yanğısı. Bəlkə insanın ədəbiyyata meyillənməsinin, bəzən də ədəbiyyatda boş-boşuna veyillənməsinin səbəbi Tanrının bizi bircə OL sözüylə yaratmasıdır? Hətta bu gün məskun olduğumuz yer də təkcə Ol kəlməsiylə yarandı...Və biz ağlımız kəsəndən, dərrakəmiz işə düşəndən həmin sözün güdazına getmişik. Tanrı bizi söz kimi yaradıb: yaxşımızı yaxşı söz, pisimizi də pis söz kimi...

Biz hələ yaranmamışdan Sözdən asılı OLduq.

Sözlə var OLduq. OLan-qalanımız da söz oldu uzun bir ömürdən sonra...Ədəbiyyata sevgi də biz OLmamışdan OLdu. Biz sözdən yarandıq, qopub gəldiyimizi necə sevməyə, bağlanmaya bilərik?

Ədəbiyyat tutqudur, tutarlı tutalqadır. Hər şeyi itirmək olar, sözü yox. Zənnimcə, ədəbiyyat qədər təsəlli verən ikinci bir qaynaq yoxdur. Yaza bilsən, yazıçı kimi təsəlli alacaqsan, qrafomansansa, əlhavasına, qarasına düzdüyün sözlərin sadəcə düzülüşündən təsəlli payını götürəcəksən, bunları bacarmasan, son şansın da var: oxucu olaraq ədəbiyyata tutulacaqsan və tutunacaqsan.

Ədəbiyyat gözəl, ağıllı, amma şeytan qadına bənzəyir.

Gözəlliyindən doyanda da ağlına vurulursan, hər gün yeni bir şıltaqlığını, çılğınlığını, özəl cəhətini kəşf edib sevirsən. Və hər dəfə də yeni bir kəşf səni ondan uzaqlaşmağa qoymur. Bəzən ərköyünlüyü ilə bezdirir, lakin üz tutduğun başqa sahələrdən istədiyini ala bilməyəndə, anlayanda ki, yox, sənin yerin bura deyil, gəldiyin yerə qayıtmalısan, onda bir daha Ədəbiyyat adlı bu füsunkar, şeytan qadının yanına dönürsən. Bu dəfə bütün qəlbinlə, varlığınla, ruhunla və həmişəlik.

Ədəbiyyat hərdən sadist kişini xatırladır.

Və bəzən sənin onunla münasibətin də tam olaraq iki psixopatın bir-birinə münasibətindən qətiyyən fərqlənmir. O sənə əzab verir, şeir silləsi, roman yumruğu, həcv təpiyi ilə zərbələr endirir, sən isə mazoxist qadın kimi bütün bunlara dözürsən, ayrıla bilmirsən, bütün qəlbinlə sevirsən ədəbiyyat adlanan bu tiranı. Və hətta bilirsən ki, sənin kimi neçə-neçə “mazoxist” də ona belə bağlıdır, qısqanclıq hissin belə yenik düşür duyduğun anormal sevginin, bağlılığın qarşısında.

Ədəbiyyat dənizdir. Pis-yaxşı, sınıq-salxaq bir qayıqla da qoynuna düşə bilərsən, hər cəhətdən təchiz olunmuş nəhəng gəmiylə də. Amma bu da şansa bağlıdır; sən o qayıqla yeni bir Amerika kəşf edə bilərsən, yaxud da tarixin xatırladığı məlum faciədəki kimi, tam təchizatlı, şəhər boyda bir gəmidə dərinliklərə gömülərsən... Məhz bu gözlənilməzliklərdir ədəbiyyatı bu qədər sehrli, sirli, əfsunlu edən, cazibəsini azalmağa qoymayan..

Ədəbiyyat bitki kimidir. Zahirən tərpənməz görünsə də, bir çox prosesləri yaşayan canlıdır əslində. Bu canlının dibinə bir-iki qurtum su tökürük, ya tökmürük, o dəqiqə bizim üçün ətirli çiçək açmasını tələb eləyən xudpəsəndə çevrilirik.

Ədəbiyyat intim yaradıcılıqdır

Hər kəs öz ədəbiyyatını yaradır. Qrafoman da, yazıçı da, publisist də, şair də, essist də. Hər kəs sözlə özünün rəsmini çəkir. Birində tablonun eybəcər alınması onu çəkənin çirkinliyinə dəlalət eləmir, bəlkə də özünü daha yaxşı çəkməyi bacarmadığından belə alınır. Yaxud mükəmməl alınmış ədəbiyyat tablosu onu çəkənin də bu qədər qüsursuz olması anlamına gəlmir ki... Ədəbiyyat güzgü deyil, çünki biz adətən güzgüyə qüsurlarımızı yox, gözəllik simgələrimizi bir daha görmək üçün baxırıq. Əslində güzgüdə də özümüzü necə görmək istəyiriksə, elə görürük. Güzgüdə özümüzə bir gözümüzü yumub baxırıq. Amma fikir vermisinizmi, güzgüdə baxıb özünün hansısa qüsurunu görə bilməyən adam fotosuna baxanda bütün çatışmazlıqları aydınca seçir. Ədəbiyyat bu mənada fotoya bənzəyir. Artıq ona bir gözünü yumub baxa bilmirsən. Olduğu kimi qarşında durur...

Ədəbiyyat çəmən kimidir. Ordan çirkli su axıtsan, yaşıllıq solacaq, tərtəmiz, dumduru arx keçsə, rayihəli çiçəklərin açmasına səbəb olacaq. Deməli, özlüyündə ədəbiyyat çəmən olaraq sinəsindən nəyin və hansı şəkildə keçib getməsindən asılıdır.

Amma bütün hallarda ədəbiyyat üzərində hansısa çirkin ehtirasların söndürüldüyü, mayallaq aşıldığı, iyrənc eksperimentlərin aparıldığı döşək deyil. Ədəbiyyatdan döşək kimi istifadə edənlər əvvəl-axır quru yerdə oturmalı olacaqlar. Çünki ədəbiyyat döşək olmağı həzm eləməyəcək qədər də qürurludur.

Ədəbiyyat uşaq kimidir. Pakdır, safdır, sevinclə, duyğuyla, coşquyla doludur, özlüyündə pislikdən, riyadan uzaqdır, amma eyni zamanda da sadəlövhdür. Ədəbiyyat bu mənada köməksizdir, qorumasızdır. ANAnın əlinə düşsə övlad olar, UŞAQ ALVERÇİSİnin əlinə düşsə...

Ədəbiyyat tarixdir, tarixin hər an xatırlanan dərsləri də var, unudulan məqamları da, bunu unutmayaq.

Ədəbiyyat məlum maniyaların ən faydalısı və ən təhlükəlisidir.

Ədəbiyyat adamlarının maniakal sindromunun təhlükəlilik dərəcəsi də istifadə etdiyi, kullandığı sözün qüvvəsindən asılıdır. Kimisi Sözü əlində xəncər eləyib “Dədəm mənə kor deyib, gəlib-gedəni vur deyib” prinsipi ilə hərəkət edir, kimi də, Diogen sayağı, Sözü çıraq təki əlində tutaraq çıxır axtarışa. Gah özünü axtarır, gah da özünü görmək istəyənləri...

Ədəbiyyat hər şeydir. Hər şeyini itirə bilərsən və bir də görərsən ki, itirdiyin hər şey elə ədəbiyyatın içindəymiş, bəlkə də sən heç itirməmisənmiş, elə oraya, çox etibarlı bir yerə – ədəbiyyata tapşırıbsanmış onları. Ədəbiyyat reallıqda yaşaya bilmədiyini yaşamaq üçün yeganə yeridir. Orada mümkün olmayan, ağlın itmədiyi, fikrin girmədiyi dalan yoxdur. Labirintə bənzəyir, getdikcə gedirsən, hər dəfə də elə maraqlı mənzərələr, ilginc nüanslar qarşına çıxır ki, heç azdığının fərqində belə olmursan.

Ədəbiyyat sözlə yaradılan Cənnətdir.

Cənnət özü Sözdürmü, yoxsa Sözün yaratdığı cənnətmidir Ədəbiyyat? Həmin o labirintdə dolaşdıqca bu qeyri-müəyyənlik üzür adamı. Sözlə hər şeyi mövcud etməyin, hər şeyi yaratmağın mümkün olduğu yeganə məkandır ədəbiyyat. Belə bir imkan başqa harda var?

Ədəbiyyyat həm də heç nədir. Heç nə... Dərindən düşünürsən ki, sadəcə illüziya aləmindəsən. Bu, səhrada gözünə görünən ilğıma bənzəyir. Susuzluqdan yanırsan, dilin ağzına yapışıb, bircə qurtum su üçün kilometrlərlə qaçmağa hazırsan, çatıb görürsən ki, su nə gəzir... Daha doğrusu, bəzən heç harasa çatmaq da nəsibin olmur, elə hey qaçırsan, qaçırsan, gözünün qarşısından ilğım-su çəkilmir, amma sən elə hey can atırsan o parlaq bilinməzliyə. Bu mənada ədəbiyyat yalnız ilğımdır, boş xülyadır.

Axı sonucda ədəbiyyat deyilən bu məfhum, bütün bunlar sözdür, quru söz.

Quru Sözmü? Yenə söhbətimizin çarxı əvvələ, başlanğıcamı fırlansın? “Dünya Sözdən yarandı” – başlanğıcına...Təzədən dediyimizə dönəkmi? Yenə dövrə qapanır və yenə də fırlanma başlayır: Dünya Sözdən yarandı, sonra da biz o dünyanın içində yeni Söz Dünyası yaratmağa çalışdıq, adını da qoyduq –ƏDƏBİYYAT...və... hələ də fırlanırıq...

Sevinc Mürvətqızı

525-ci qəzet.- 2014.- 31 may.- S.19.