“İnsan Yer üzünə Tanrının yarımçıq işlərini tamamlamaq üçün gəlib”

Feyziyyə ilə Xəzərin sahilində

Başlayaqmı? Nədən başlayaq? Başlanğıcdan. Amma o hardadır? Nədədir? Necədir? Hansıdır? Kimdir?

Sual çoxdur. Min illərdir, bəlkə də çox, heç kim bu sualların cavabını tapa bilmir. Bəlkə də cavabı hamı bilir, heç kim fərqində deyil.

Demək, başlamışıq. Demək başlanğıc, məsələn, mənəm. Mənim adım Feyziyyədir – deyirlər bu bir az çətin addır. Başlanğıc, məsələn Xəzərdir – göründüyü kimi deyil, məsələn, bizə elə gəlir ki, o mavidir. Bura isə sahildir – başlanğıcdır, son da ola bilər, baxır ləpirlərin izi qumsallığa hansı qütbdən düşüb.

Yəqin xatırlayan oldu, bir neçə ay öncə “Feyziyyə ilə Xəzərin sahilində” cəmi üç söhbətim olmuşdu qonaqlarımla – Qənirə Paşayeva, Aydın Mirzəzadə və Aqil Abbasla. Bu il bütün yayı sahildə oldum. Başlanğıcları düşündüm. Suallarım var. Qərar verdim, başlamaq bu qədər çətin, göründüyü qədər rahat, hardan gəldi, necə gəldi bir addım deyilsə, demək, bir düsturumuz var həll olunmamış. Bərabərlikdən sonra gələnləri yalnız onlar tapa bilər bu küləkdə, bu yağışda, bu günəşdə – kimin uğuruna hansı çıxsa. Sonra biləcəyik onlar tapa bildilərmi? Bəlkə, heç bərabərlikdən sonrası yoxdur...

Bir başlanğıc... Onunla çox şeylər başlayıb. Milli Azadlıq hərəkatı, kiminsə həyatında ciddi dönüş, kimlərinsə mətbuata ilk çıxışı, ilk kitab çapı...

Bu dəfə “Feyziyyə ilə Xəzərin sahilində” millət vəkili, şair Sabir Rüstəmxanlıdır.

Hər şeydən öncə, görünür, şair qohumluğumuz rahat və səmimi söhbətə başlamağa rəvac verirdi. Oturmağa məkan tanınca, yerimizi rahatlayınca müxtəlif dialoqlarımız olsa da, qonağımla söhbətə hansı sualla giriş edəcəyimi düşünürdüm. Hərçənd, oturduğumuz məkan bir az səsli-küylü idi, amma Bakı, Xəzər, Sahil, Bayraq bizi görə bilirdi. Hə, bir də yanımızda bir xanım fotoqrafımız vardı. Elə bil dənizin şəklini çəkib asıb gözlərindən – gömgöydü. Bir də hərdən əllərini çənəsinə dayayıb üzbəüz oturduğu dənizə uzu-uzadı baxdımı...

“Soruşa bilərsən ki, insan bu yaşında sevə bilərmi?”- sanki fikrimi oxuyan qonağımın yarızarafat verdiyi bu qəfil sualdan səksəndim. Söhbətə bu mövzu ilə başlamağın ürəyimcə olmadığını büruzə verməmək üçün çalışdım üz-gözüm turşumasın, həm də necəsə etirazımı bildirmək istədim ki, bu haqda çox danışmayaq. Amma necə? Məsələn, deyə bilərdim ki, bəs deyirlər sevgi fanidir, anidir və sair və ilaxır.

– Ömür də fanidir. Amma bu fani ömürdə insan dünyanın hakiminə çevrilir. Bu qısa ömürdə çoxlu qalxmalar-enmələr var. Bu qısa ömürdə çoxlu romanlar var.

Neynək, bir halda ki, söz çəkdi, bütün yaş dövrlərində sevgi şeirlərinin necə yazıldığı mənə həmişə maraqlı gəlib. Görək şair necə düşünür, bir ömür sevmək olarmı? Olmaz, deyirlər, bu olmazın içində bir xeyli məyusluq var.

– Mən onu təsəvvür edə bilmirəm, amma məncə olar, – deyə mülayim şəkildə etiraz edir. – Markesin “Vəba günlərində eşq” romanından yarım əsrlik sevgi hekayətini misal gətirir.

Əsərlə bağlı etirazlarım var idi, həm Markesə, həm Sabir bəyə. Amma sonacan dinləməyi düşünürəm:

– Bəlkə yarımfantastikdir, amma yəqin ki, belə insanlar var.

Yarımfantastik, yəni həm də absurda yaxın. Sevgi! Yarım əsr! Mübarizə (?)! – dirnaqdamı, dırnaqsızmı?- Neynək, böyüklərimiz demiş, qismətləri beləymiş, yaxud da, hər şeydə bir xeyir var. Bəs, zarafatsız, sevgi bir yana, həyatda hər şeyi balanslaşdırılıbsa mübarizə aparmağa dəyərmi? Bir dəqiqə. Fikrimi cəmləyim, yəni əgər bir qəfədan çay qaynayıb damcı-damcı buluda yığılacaqsa, bu buludu külək qovub bir üşüyən şəyərin üstündə gözünü yumub tökəcəksə, bir növcavan da qoltuğunda kitabı, əlində qovluğu bir maşın yolunu keçərkən fikri yağmurluğunun yaxasını bağlamağında olacaqsa, bir də bir qəfil avtomobillə yolları kəsişərsə... – çox uzun oldu elə bil – bunun adı səbəb də ola bilər, bəxt(sizlik) də ola bilər, balans(sızlıq) da ola bilər... Həyat işığı zülmətə, firavanlığı rəzalətə bərabər edə biləcək qədər absurddursa...

– Bunun müxtəlif dinlərdə müxtəlif yozumu var. İslam dininin bir qolunda deyilir ki, hər kəsin taleyi yazılıb və nə yazılıbsa, o da olacaq. Başqa bir təriqətdə, məsələn, şiəlikdə isə deyilir ki, Allah tale yazıb,amma insan özü də fəaliyyət göstərməlidir. Birinci təriqət insanı fəaliyyətdən qoyur, taleyin quluna çevrilir. İkinci tərəf, yenə, fəaliyyət üçün yol saxlayır. Mənim düşüncəmə görə, İslamın müsəlman aləmi üçün problem yaradan cəhətlərindən biri də fani dünya və talelərin yazılması ilə bağlı məqamlardır, axirət məqamıdır.Yəni, bu dünyadan nə qədər əzab çəkəcəksənsə, o dünyada bir o qədər yaxşı yaşayacaqsan. Bu, doğrudurmu, yalandırmı – heç kim bilmir. Çünki nə O dünyadan gələn var, nə Allahın insanların qarşısında qoyduğu vəzifələri bütövlükdə dərk edənlər. Mən içimdə Allaha inanan adamam və bəlkə də, bir az Tanrıçıyam – Göytanrıçı. Mən vahid olan Allaha inanıram və vasitəçiləri o qədər də dərk edə bilmirəm. Çünki onlar çoxdurlar, yüz iyirimi dörd min peyğəmbər var və onlar çox fərqlidirlər. Bunlardan biri Allahın elçisidirsə və Allahın ən doğru sözünü bunlardan birincisi gətiribsə, ikinciyə nə ehtiyac var? Allah əgər insanı öz iradəsi ilə yaradıbsa, niyə insanı əvvəlcə vəhşi yaradır, sonra dinlər meydana çıxır? Bu dinlərin heç biri mükəmməl deyil. Ən kamili İslamdır, amma bunun özü belə bu gün bir çox məsələlərdə həyatla, bugünkü dövrlə ayaqlaşmır.

Oyy, Rafiq Tağıdan sonra mən bu din mövzusunu qəti sevmirəm. Son zamanlar daha çox oxumağa, daha şaxəli araşdırmağa, daha ətraflı öyrənməyə başlasam da bütün bunlar yalnız öz “Niyə?”lərimə cavab vermək üçündür. İstəyirəm söhbətin istiqamətini yayındırım, amma zatən nə etsə, mövzuların bir tərəfi dinlərə və inanclara gedib söykənir. Həm sualımdan çox uzaq düşmüşdü müsahibim. Sözünü kəsmədim, özünə də bildirmədən kompüterin axtarış sistemində olduğu kimi “Niyə?” düyməsini işə salıb bəyəfəndinin dediklərindən tapa biləcəklərini gözlədim.

– Mən dinlərin hamısının kökündə bir siyasət görürəm. İslam dini ərəb dünyasını birləşdirmək siyasətinə xidmət edirdi. Həmin misssiyanı da yerinə yetirdi. Nəticə etibarilə bir mənəvi faktordan bir güc faktoruna çevrildi. İnsanlar güclə İslam dininə gətirildi və vahid bir dövlət quruldu. Bu dövlət qurulandan sonra insanların üzünü siyasətdən ibadətə çevirməsi və hər kəsin axirət gününə ümid bağlaması, bəlkə, onların hansısa məqamlarda ortaya çıxa biləcək müqavimətini əvvəlcədən qırmaq idi. Buna görə də İslam aləmində bu qədər məzlumluq var və hakimiyyətə gələn şeyxlər yüz ildir, iki yüz ildir rahat oturublar. Çünki insanlar bütün fikirlərini hansısa mübarizəyə deyil, ibadətə, axirət dünyasına yönəldiblər. Mən burda bir siyasət görürəm. Əgər bu dünya da Allahındırsa, o dünya da Allahındırsa, bütün bunlar Allahın məntiqi ilə düz gəlmir. Deyir, Allah insanı öz köməkçiləri kimi yaradıb. Onda insan Allahının nizamının qurulmasının və yaşamasının tərəfdarı olmalıdır. Əbədi dəyərlərin qurulmasına yardımçı olmalıdır. Əbədi dəyərlər isə yalnız o dünya ilə bağlı ola bilməz.

Belə... Sabir müəllim, görünür, Şərqə, bütövlükdə İslam aləmində baş verən hadisələrə çox qəzəblidir. İndi bu cavabda ateizmin əlamətlərini qurcalayanlar olacaq çox güman. Çox ciddi etirazlardı. Onun həm də çox ciddi şübhələri var demək. Özüm onunla bu məsələlərdə hansı məqamlarda razı, hətta tam razı, hansında qəti narazı olduğumu deməyəcəyəm. Bir az əmin deyiləm, bir az ehtiyat edirəm, az da şübhələrim var. Səmavi kitablarla bağlı qısaca nə düşündüyünü öyrənməyə çalışacam, sadəcə.

– Dini kitabların böyük ilhamla yazıldığına inanıram. Əgər bir şairin içinə qəfildən bir duyğu gəlirsə və bir şeir yazırsa, demək, bu ilham yerdən, masdan, yeməkdən gəlmir, Göydən gəlir. Əgər şeirlər Göydən gəlirsə, demək dini kitablar da Göydən gələ bilər. Təbii ki, burada söhbət kitabın özündən yox, onun fikirlərinin göydən gələ biləcəyindən gedir. Peyğəmbərləri böyük şair hesab edirəm və bu mənada da özümü onlara qohum sayıram.

Sabir bəy sözünə ara verib çayların soyuduğuna işarə edir. Fotoları çəkib yanımızda oturan fotoqrafımızın adını soruşur. Bayaq deməyi unutmuşdum, onun adı Firəngizdir.

– Deyir bir erməni, bir gürcü, bir azərbaycanlı bir parça pendir tapır. Onu bölsələr hamısı ac qalacaqdı, onu mütləq bir nəfər yeyib xilas olmalıydı. Aralarında razılaşırlar ki, yatsınlar, kim yaxşı yuxu görsə pendiri o yesin. Yatırlar. Erməni danışır ki, yuxuda gördüm İsa peyğəmbər məni cənnətə aparmaq istəyir və oranın nemətlərinə məni qonaq edir. Gürcü deyir, məni də bir İsa peyğəmbər cənnətə apardı, orada hurilərlə günü xoş keçdi. Sonda azərbaycanlı dilə gəlir ki, mənim peyğəmbərim gəlib deyir ki, bəs nə oturmusan, erməniylə gürcü cənnətdə kef çəkir, heç olmasa sən dur bu pendiri ye...

İndi də sən, Firəngiz xanım, biz söhbət edirik, başımız qarışıqdı, heç olmasa sən çay iç.

Gülüşürük... Həm də bir xeyli... Çayımız soyuq, ətrafda bir az ucadan səslənirmiş kimi musiqi, bu an yanımızda olmamalarını çox istədiyim ucadan danışan adamlar, bir də uzaqdan, xeyli uzaqda barmaqlarının ucunda qalxıb əlini yelləyən birini xatırlayan bayraq. Adam olsa kimi çağırardı görəsən? Nə istəyərdi?

– Allah deyir ki, səndən hərəkət məndən bərəkət. Bu o deməkdir ki mübarizə olmalıdır, – Sabir müəllim çox çevik şəkildə ciddi görkəm alaraq nəsə demək istədiyinə eyham vurması məni uzaqlardan qaytardı. – Mən tarixdə şəxsiyyətlərin roluna inanıram. Tarixi Atillasız, Çingiz xansız, Əmir Teymursuz, Şah İsmayılsız, Alp Arslansız təsəvvür etmirəm. Tarix əslində, müharibələrin tarixidir. O müharibələri idarə edən böyük şəxsiyyətlər olub.

Tarix öz-özünə yazılmır, razıyam. Amma onlar tərəzinin enən, yoxsa qalxan gözündədir?- bu nisbidir. Bəlkə, onlardan hansısa olmasaydı bəşəriyyət heç olmasa bircə əsr daha dinc yaşayardı, heç olmasa bir müharibə azalardı. Zatən dünyada hər şey domino daşları kimi oyunçuların kim olmasından, necə oynamasından, udmasından və ya uduzmasından asılı olmayaraq, qarışıb yenidən bölünür, yenidən. Bu balans harda pozulub? Bəlkə, heç pozulmayıb? Bəlkə, heç balans yoxdur, sadəcə xaos var? Bir dəqiqə, bu yaxınlarda bir xanım Qarabağ qazisi yol qəzasında faciəvi şəkildə həlak oldu. Səhv etmirəmsə tankçı idi və deyəsən, hər iki ayağını itirmişdi. O qadının həyatı mənim bir əsərimin süjeti olsa, özümü öldürərdim, onu belə öldürməzdim. Bəlkə də, əsərin yarısında fikrimi dəyişərdim, nə bilim. Amma .. belə çxır İlahi ədalət deyilən şey sadəcə təxəyyülümüzün məhsuludur?

– Ən böyük ədalət odur ki, o sağlam vaxtında özünü millətə həsr edib. O insanlıq borcunu yerinə yetirib, bu ilahi ədalətdir.

Demək, belə? Bəs mükafat?

– Həyatda heç kim mükafat üçün yaşamalı deyil. İnsanın ən böyük mükafatı Allahın ona verdiyi işığı, gücü ötürə bilmək bacarığıdır. İnsan bir ötürücüdür.

Yəni insan məqsəd deyil, vasitədir. Hə... vasitə olduğunu etiraf etmək, bununla barışmaq heç də asan deyil. Amma görünür, yeganə həqiqət budur.

– Siz niyə Ziya Bünyadovu demirsiniz? On doqquz yaşında müharibədə qəhrəmanlıq elədi, ömrü boyu mübarizə apardı, sonda bir xəyanətin qurbanı oldu. Deməli, müharibə bitməyibmiş. Müharibə hər zaman bizim içimizdə davam edir. Bu ömrün nəticəsidir.

Qəribədi, adamların ömrü boyu qorunmaq üçün boyunlarından, evlərinin kəndarından, maşınlarından asdığı Quranı tərcümə edən ziyalı qurban olur. “Nəsimi” filmində necə deyirdi: “O qılıncı mən düzəltmişəm, məni kəsməz”. Görünür, biz güman etdiyimdən də çox şey bilmirik... Amma hərdən adama elə gəlir ki, nəsə bildiyini hesab edərək kitablarını oxuduqlarımız da elə bil insanların başına corab toxuyublar. İnsanlara deyir, sən iştirakçı deyilsən, müşahidəçisən. Kvant fizikası başqa şey deyir axı...

– Dünyada təsadüfü heç nə yoxdur. Qum dənəsi də kosmosun balaca bir modelidir. Bəlkə bütün kainat inasana görə yaranıb? Quranda da yazılıb ki, ulduzlar, ay insana yol göstərmək üçündür. Amma həm də deyirlər ki, bəlkə kosmosda yüzlərlə planet var ki, orda insanlar yaşayır. Bunu dəqiqləşdirmək indi çətindir, amma yəqin ki, bu, günlərin birində mümkün olacaq. Mən elə bilirəm, insan Yer üzünə məqsədli olaraq, Tanrının yarımçıq işlərini tamamlamaq üçün gəlib. Bəlkə Allah on beş milyon ildir bu kainatı yaradıb, çıxıb gedib başqa bir işin arxasınca, unudub buranı yaratdığını. Bəlkə də oturub kompüterində izləyir kainatları. Bəlkə bu, onun daha kamil canlılar yaratmaq üçün bir təcrübə laboratoriyasıdır. Əgər insan quru torpaq olan Yer Kürəsindən bu qədər xariqələr yarada bilibsə, bu o deməkdir ki, insan böyük bir kamilləşmə yolu keçir. Bütün bunları yaradan insan müşahidəçi ola bilməz. O böyük yaradanın balaca modelidir.

Bir az ədəbiyyatdan, bir az mədəniyyətdən, bir az siyasətdən danışdıq, amma nə danışdığımızı sizə deməyəcəm. Yazmadıqlarımdan özüm üçün bəzi çıxarışlar etməklə kifayətləndim. Onlardan ən təəccüblüsü Sabir bəyin siyasi proseslərə qatılmamağımı tövsiyə etməsi oldu. Söhbətimizin sonlarına yaxın, “Bakı, Bakı bu imiş, Bakı dolu su imiş” – deyə qonağım Xəzərlə bağlı xatirələrindən danışmağa başladı:

Mən hərdən Hökumət evinin yanındakı bayraqdan Bayraq Meydanındakı bayrağa qədər gəzirəm. Birinin adını Bakı qoymuşam, o birinin adını Təbriz. Bir gün səhər yenə “Bakı”yla “Təbriz”in arasında gəzirdim. Yağış yağırdı, ətrafda heç kim yox idi. Gördüm bir xanım dəniz sahilində qaçır. Mənə tərəf yaxınlaşanda salamlaşdıq, dedim, cəsarətli xanımsız, səhərin bu çağı bu havada qaçmağa çıxmısız. Gülümsəyərək dedi ki, biz sizi burda tək qoymarıq. Bəzən bir kəlmə söz bir sahili adamla doldura bilər, bir kobudluq bütün insanları gözündən salar.

525-ci qəzet.- 2014.- 1 noyabr.- S.22-23.