Azərbaycan xalçaçılığı - milli və bəşəri mədəniyyətin nadir nümunəsi

Xalça sənəti Azərbaycan xalqının milli mənəvi dəyərlərindən biri olduğu kimi, maddi mədəni sərvətlərimiz sırasında da müstəsna yer tutur. Tarixi mübarizələrlə dolu keçmişi olan xalqımız yaşam tərzini, mənəviyyat tarixini xalı-xalçalara köçürərək yüzillər boyu nəsillərdən-nəsillərə ötürüb, bu günə kimi yaşadıb. Bu sənətin ümumxalq sənəti kimi yaşaması, inkişaf etdirilməsi, mədəniyyətimizdə, milli dəyərlər sistemində layiqli yer tutması onun əzəli və əbədi mahiyyətilə bağlıdır. İlkin, ibtidai şəklini havadan, oddan, sudan və torpaqdan - bu dörd ünsürdən aldığı iddia edilən xalça sənətinin dəqiq tarixi hələ də bəlli deyil. Hətta bu sənətin ilkin himayəçilərinin peyğəmbərlər olduğu da qeyd edilir.

Əlinə qələm alıb bir xalça əsəri yaratmaq istəyən rəssamın keçirdiyi hisslər, qarşısına qoyduğu ideyalar necə mühümdürsə, toxunacaq xalça layihəsinin hazırlanması da o qədər vacib mərhələdir, bu iş çox böyük zəhmət, bilik və zövq tələb edir.

Xalq sənətlərinin ən geniş yayılmış növü Azərbaycan xalqının məişətində özünəməxsus yer tutan və az qala xalqın rəmzinə çevrilən xalça sənətidir. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar çadırların, alaçıqların, habelə yaşayış evlərinin və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edir. Hələ qədim dövrlərdən xalqımızın xalçalarımıza verdiyi qiymət danılmazdır. Böyük ədibimiz Mir Cəlalın qələmində ölümsüzləşən "...Yada satmaram" deyimi də məhz xalçalarımıza verdiyimiz dəyərin, qiymətin sübutudur, xalçaçılığın azərbaycanlılar üçün necə mənəvi qiymət kəsb etdiyini göstərir.

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı haqqında Herodot və başqa qədim dünya tarixçiləri məlumat veriblər. Bu barədə electron və digər tipli mənbələrdə göstərilir ki, hələ Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) Azərbaycanda xalça sənəti güclü inkişaf edib, ipəkdən, qızıl-gümüş saplardan nəfis xalçalar toxunub. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı (VII əsr) Azərbaycanda toxunan ipək parçalar və rəngarəng xalçalar haqqında məlumat verib. Qızıl-gümüş saplarla toxunan və qaş-daşla bəzədilən xalça istehsalı XVI-XVII əsrlərdə ənənəvi xarakter alıb. Bu cür xovsuz xalçaların əsas istehsal mərkəzləri Təbriz, Şamaxı və Bərdə şəhərləri idi. Baha başa gəldiyindən əsasən feodallar üçün hazırlanan belə xalçalar "zərbaf" adlanırdı. Azərbaycanın xalça məmulatları və onların bədii xüsusiyyətləri haqqında orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast gəlinir. X əsrə aid "Hüdud əl-aləm" ("Dünyanın sərhədləri") əsərində naməlum müəllif Muğanda toxunulan palas və çullardan, Naxçıvanın zili toxunuşlu xalılarından məlumat verir, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Azərbaycanın ipək xalçaları, Əbül Üla Gəncəvi, Nizami, Xaqaninin (XII əsr) əsərlərində xovlu və xovsuz xalçalar tərənnüm olunur.

XIII - XIV əsrlərdə Azərbaycandan xarici ölkələrə çoxlu xalça və xalça məmulatı ixrac edilirdi. İncə ornamentləri, zərif və nəfis naxışları ilə diqqəti cəlb edən bu xalçalar məşhur Avropa rəssamlarının əsərlərində, miniatürlərdə öz əksini tapır. XV əsr Niderland rəssamları Hans Memlinqin "Məryəm öz körpəsi ilə" tablosunda "Şirvan" xalçası, Van Eykin "Müqəddəs Məryəm" əsərində "Zeyvə xalçası", Alman rəssamı Hans Holbeynin (XV əsr) "Səfirlər" əsərində "Qazax" xalçasının təsvirləri verilib.

Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə zəngin Azərbaycan xalçaları təkcə görünüşü, keyfiyyəti, gözəlliyinə görə yox, həm də orijinallığı, fəlsəfiliyinə görə dünyada məşhurdur. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Xovsuz xalçaların və ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür. Bunlar palaz, cecim, ladı, kilim, şəddə, vərni, zili və sumax adlanır. Sadalanan xalça növləri ilmələrinin sıxlığı, rəng çalarları, toxunuşu və ornamentlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Xovlu xalçalar ilmə toxuma üsulu ilə yaradılır ki, bura yer və divar xalçaları, gəbələr, dəst-xəli gəbələr, namazlıqlar və s. nümunələr daxildir. Xovlu xalçalar toxuculuq sənətinin ən yüksək inkişaf mərhələsini təşkil edir. Toxunma üsuluna görə xovlu xalçalar xovsuzlardan daha mükəmməldir. Bu toxuma prosesi həm simmetrik ilmə ilə, həm də asimmetrik üsulu ilə əməl edilir. Kompozisiya və motivlərinə görə çox mürəkkəb ornamentlə zəngin bəzədilən xovlu xalçalar digər xalça növlərindən fərqlənir. Müxtəlif ölçülü xovlu xalçalar bu gün də bir çox ənənəvi toxuculuq mərkəzlərində istehsal edilir. Azərbaycan xalçaları daim xarici ölkələrdə təşkil olunan sərgilərdə yüksək yerlər tutub, qızıl və gümüş medallara layiq görülüb.

Xalça sənəti tarixən iki istiqamətdə inkişaf edib. Onlardan biri evdə - xalq ustalarının toxuduqları, digəri isə peşəkar - ustad rəssamların yaratdıqları xalçalardır. Xalçaçılıq sənətində toxucularla yanaşı rəssamların da zəhməti danılmaz fakdır. Xalçaçı rəssamın zəngin dünya görüşü olmalıdır. Azərbaycanda bir çox xalçaçı rəssamlar var ki, onların adını çəkməmək mümkün deyil.

Görkəmli xalçaçı-rəssam Kamil Əliyev Azərbaycan rəssamlıq sənətində, o cümlədən, xalçaçılıq sənətində də özünəməxsus yeri olan sənətkardır. Bakı Rəssamlıq Məktəbində (BRM) tanınmış rəssam Əzim Əzimzadənin tələbəsi olub. Kamil Əliyev 1946-cı ildən Respublika Bədii Fonduna (RBF) rəhbərlik edib. 1950-ci illərdən etibarən, K.Əliyevin yaradıcılığında süjetli xalıların və portret-xalçaların yaradılması aparıcı mövqe tutub.

Dünyada portret-xalçaların ən yaxşı nümunələrini Kamil Əliyev yaradıb. Bu sahədə ilk işi "Füzuli" xalçası olub. Rəssamın əsərlərindən- Atatürkün, ABŞ-ın eks-prezidenti Bill Klinton və xanımının, İndira Qandinin, Şota Rustavelinin, Puşkinin portret-xalçaları yaxın-uzaq ölkələrdə yüksək dəyərləndirilib.

Azərbaycanın Əməkdar rəssamı Aydın Rəcəbov 1944-cü ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1966-cı ildə Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbini bitirib. 1966-1972-ci illərdə M.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun Rəssamlıq fakültəsində təhsil alıb. 1975-ci ildə Azərbaycan Rəssamlıq İttifaqının üzvü olub. Beynəlxalq və respublika sərgilərinin iştirakçısı olub. Rəssamın əsərləri Almaniyada, Norveçdə, Rusiyada şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır.A.Rəcəbov Azərbaycanda milli xalça sənəti ənənələrinin davamçısı sayılır, əsərləri daha çox XXI əsrin yeni tekstil nümunəsi hesab edilir, Soltan Məhəmməd mükafatının laureatı, Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun təqaüdçüsü, Rəssamlar İttifaqında "Dekorativ-tətbiqi sənət" bölməsinin sədridir.

Görkəmli xalça ustası Cəbrayıl Əhmədov "Azərxalça" İstehsalat Birliyinin yaradıcısıdır. Onun fəaliyyəti dövründə Bakı xalça artelində yüksək kefiyyətə malik bir sıra xalçalar (Nizaminin "Xəmsə"si və sairə) ölçüsünə görə Azərbaycanda toxunan ən böyük xalçalar olublar.

Xalça rəssamı Cavanşir Əliyev yaratdığı sənət əsərlərin görə sıra beynəlxalq miqyaslı diplom və mükafatlara layiq görülüb. O, çoxsaylı fərdi sərgilər müəllifidir. Əsərlərinin 50 faizə qədəri xarici ölkələrdə tanınır.

Eldar Mikayılzadə məhz xalçaçı-rəssam kimi bu sənəti yaşadan, dünyaya tanıtdıran sənətkarlardan biridir. O, 1956-cı ildə Bakının Əmircan kəndində anadan olub. Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbinin rəngkarlıq fakültəsini əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra təhsilini o vaxtkı Leninqrad Rəssamlıq Akademiyasında davam etdirib. Onun xalçaçılıq sənətinə marağı Leninqradda təhsilini başa vurub Bakıya qayıtdıqdan sonra başlayıb. Eldar Mikayılzadə əvvəlcə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında xalçaçılıq şöbəsində işləyib, daha sonra isə "Azərxalça" Elmi Yaradıcılıq İstehsalat Birliyində baş rəssam kimi fəaliyyət göstərib. Rəssam əmək fəaliyyətini həmin birlikdə baş direktorun müavini, baş direktor vəzifələrinin icraçısı olaraq davam etdirmiş, sonralar özünün "Xalı" şirkətini yaratmışdır. Eldar Mikayılzadə Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının müəllimidir. O, 1986-cı ildən SSRİ Rəssamlar İttifaqının, 2004-cü ildən Rusiya Rəssamlar İttifaqının və YUNESKO yanında Rəssamlar Birliyinin üzvüdür. Müəllifi olduğu "Yaranış" xalçası Frankfurtda keçirilən beynəlxalq sərgidə qızıl medala layiq görülüb. Əsərləri Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveytdə şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır.

(Ardı var)

Samirə QULİYEVA

Vəfa MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2014.- 4 noyabr.- S.6.