Dərdli elin dərdmənd şairi

Azərbaycan şairi Özbəkistan ədəbi məkanında

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Hüseyn Kürdoğlunun yaradıcılığına maraq günbəgün güclənməkdədir. Şairin 80 illiyi münasibətilə ölkəmizdə və onun sərhədlərindən uzaqlarda keçirilən tədbirlər də bunu təsdiq edir. Bu yaxınlarda – ənənəvi Bakı Humanitar Forumu günlərində qardaş Özbəkistan Respublikasından xoş xəbər aldıq. Qəlbimizə sevinc və iftixar hissləri bəxş edən bu müjdəni bizə Daşkənd Dövlət Universitetinin professoru, tanınmış alim, Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğatçısı Həmidulla Baltabayev gətirmişdi; sevimli şairimiz Hüseyn Kürdoğlunun “Seçilmiş əsərləri” özbək dilində işıq üzü görüb.

Hüseyn Kürdoğlunun “Seçilmiş əsərləri”ni özbək dilinə istedadlı özbək şairi və mütərcimi Osman Qoçqar çevirib. Tərcümənin keyfiyyətini və məzmununu şərh etməzdən öncə tərcüməçi haqqında Azərbaycan oxucusuna bəzi bilgiləri verməyi zəruri sayıram. Osman Qoçqar Azərbaycan ədəbiyyatını 70-ci illərdən bəri səbrlə və zəhmətlə öz ana dilinə çevirməkdən yorulmayan istedadlı bir qələm sahibidir. Təkcə bəzi faktları xatırlatmaq kifayətdir; müasir Azərbaycan nəsrinin Anar, Yusif Səmədoğlu, Elçin kimi korifeylərinin povest və romanları onun tərcüməsində özbək oxucusuna çatıb. Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri Nizami, Nəsimi, Füzuli, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Cəlil, Məhəmməd Hadi və başqalarının yaradıcılığından ayrı-ayrı nümunələrin tərcüməsi də Osman Qoçqara məxsusdur. İstedadlı tərcüməçini Azərbaycanda şöhrətləndirən, yadda qalan və unudulmaz yaradıcılıq töhfələrindən biri Hüseyn Cavidin əsərlərinin ilk dəfə olaraq məhz onun tərəfindən özbəkcəyə çevrilməsidir. Sevindirici bir faktı da öncədən söyləməyə cəsarət edirəm: hal-hazırda Osman Qoçqar Hüseyn Cavidin beşcildliyini özbəkcə nəşrə hazırlamaqdadır. Bu mübarək və qutlu iş tamamlanmaq üzrədir. Hüseyn Kürdoğlu irsinin məhz belə bir tanınmış qələm sahibi tərəfindən tərcümə edilməsi diqqətəlayiq hadisədir.

Özbəkistanın məşhur nəşriyyatlarından biri – “Mümtaz söz” nəşriyyatının çap etdiyi “Seçilmiş əsərləri”ə görkəmli özbək ədibləri, tanınmış münəqqid və mütərcimlər, Özbəkistan Dövlət mükafatı laureatları İbrahim Qafurov və Möhkəm Mahmudov rəy yazmışlar. Kitabın redaktoru isə filologiya elmləri doktoru, professor Həmidulla Baltabayevdir.

“Seçilmiş əsərləri”i nəşrə hazırlayarkən tərcüməçi də və nəşriyyat da Hüseyn Kürdoğlu yaradıcılığını kifayət qədər əhatə etməyi qarşılarına məqsəd qoyub və əminliklə söyləmək mümkündür ki, öz məqsədlərinə nail olublar. Kitabın mündəricəsi və mündəricədə əks etmiş bölmələr: “Bu dünya bir karvan yolu”, “Dodağından öpər sözüm”, “Yaralı torpağım”, “Mümtaz duyğular” və b. şairin yaradıcılıq diapazonunu və mənəvi-estetik axtarışlarını aydın səciyyələndirir. Məsələn, “Mümtaz duyğular”ın tərkibi isə hətta şairin poetikasının və janrlarının özünəməxsusluğu barəsində müəyyən təsəvvür verir: ikiliklər, üçlüklər, dördlüklər, bayatılar, qəzəllər.

Kitabın redaktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Həmidulla Baltabayev topluya ön söz yazıb. “Dərdli elin dərmənd şairi” adlanan ön sözdə Hüseyn Kürdoğlu yaradıcılığı yüksək elmi-nəzəri səviyyədə təhlil olunub. Tanınmış alim şairin yaradıcılığını çox əsrlik Azərbaycan poeziyası tarixi kontekstində, həm də çağdaş poeziya müstəvisində dəyərləndirib. Professor H.Baltabayev Əfzələddin Xaqanidən Ramiz Rövşənə qədər olan Azərbaycan şeiri tarixində Hüseyn Kürdoğlunun orijinal bir sənətkar kimi seçildiyini vurğulayır. Alimin göstərdiyi kimi, Hüseyn Kürdoğlunun poeziyamız tarixindəki özünəməxsus mövqeyini də onun məhz 60-cı illərin poetik mühitində və kontekstində yerinə yetirdiyi missiya səciyyələndirir. Azərbaycan ədəbiyyatına və söz mədəniyyətinə dərin hörmət və ehtiram hissi ilə yazılmış həmin önsözü oxucularımıza tam halda təqdim edirik. Tərcüməçidən

Həmidulla BALTABAYEV,

Daşkənd Universitetinin professoru,

filologiya elmləri doktoru

Böyük ədəbiyyat aləminə qədəm qoymuş şairlərin öz üslubu, poetik təcrübəsi, özünəməxsus, həssas və incə “mən”i olduğu kimi, öz taleyi və qisməti də olur. Hər bir şair öz taleyini yaşayır, tale ona nə qədər imkan versə, o qədər bu köhnə dünyanın sevinci və qəmi ilə aşina olur. Amma dünya ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus taleyi olan elə şairlər də vardır ki, onlar müxtəlif səbəblər üzündən öz zəmanəsində yetərincə şöhrətlənmir və ya tanınsalar da, öz müasirləri tərəfindən yüksək qədir-qiymətini ala bilmir. Müəyyən vaxt keçəndən sonra adil zaman öz hökmünü verir; bu gözəl və cazibədar şeiriyyətin qapıları şeirsevərlər üzünə yenidən açılır, həmin şairin əsərləri kitablardan oxucuların qəlbinə köçür.

Azərbaycan torpağı ta qədimdən böyük şairlərin vətəni olub. Xaqanidən tutmuş Ramiz Rövşənə qədər onlarla təkrarsız klassiklərin qələminin qüdrəti ilə yaradılmış bu möhtəşəm poeziya qəsri nə qədər rəngbərəng və cazibədar olsa da, onda hələ də yeni-yeni və solmaz rənglər, nəqşlər mövcuddur.

Hüseyn Kürdoğlu – zaman və millət şairidir. Öz dövrü onun qədir-qiymətini lazımi dərəcədə verə bilməsə də, sonrakı zamanlar tarixin bu səhvini düzəltməyə borcludur. Hüseyn Kürdoğlunun bütün zamanlarda oxunmağa, təkcə öz ana dilində deyil, eyni zamanda, onlarla dillərdə səslənməyə, başqa ellərin və xalqların diqqətinə və məhhəbbətinə layiq sənətkar, öz qəlb həqiqətlərini başqalarına inandıra bilən şair olduğu onun “Seçilmiş əsərləri”ndən aydın görünməkdədir. (Hüseyn Kürdoğlu. Seçilmiş əsərləri. I-II cild. Bakı, “Sabah”, 2011). Görkəmli şair haqqında müxtəlif dövrlərdə tədqiqat və məqalələr yazmış böyük ədəbiyyatşünas alimlər, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademikləri Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qarayev, Tofiq Hacıyev və b. müəlliflər onun “Füzuli səviyyəli, Səməd Vurğun qüdrətli şeirləri” varlığını etiraf etmişlər. Çağdaş Azərbaycan nəzəri-estetik fikrinin korifeylərinin bu elmi qiymət və xülasələrini şairin şeirləri təsdiq etməkdədir. “Dünya bir dərd ağacı, mən də onun budağıyam” kimi misralarda həqiqətən də Füzulinin ümuminsani ruhu, Səməd Vurğunun milli dərdlərlə yoğrulmuş hərarətli poetik nəfəsi sezilməkdədir:

Dünya bir şeir kitabıdır,

Ölürəm – dünyam əlimdə (Mətndəki şeir nümunələri eynən özbəkcəyə tərcümədə olduğu kimi verilir – tərc).

və ya başqa bir misal:

Təsəllilər təbəssümü,

Fikri duman içindədir.

Hardasan, ey vəfasızım,

Yastığım qan içindədir.

kimi dərdli misralar vasitəsilə şairin bağrını qan eyləyən, qəlbini atəşlərə salan təkcə yar dərdi olmadığını həssas oxucu dərindən anlayır:

Ürəyimdən od saçılır – zərdüştilər övladıyam,

Alov saçan bu torpağın arzusuyam, muradıyam,

Qarabağdan ayrı düşən Qarabağın fəryadıyam,

Qarşımda dağ dözə bilməz, azadlığın Fərhadıyam!

Dərdin nədir, mən bilirəm, gözüm, Araz, canım, Araz?!

Atəşimə su çiləmə, qoy, alışım, yanım, Araz!

Bu sətirlər millət dərdini öz məhrəm dərdinə çevirən, yurdunu Məcnuntək sevən vətənpərvərin, qəm dağını qaza-qaza coşub-daşan poetik duyğularını millət qəlbinə hopduran “Azadlıq Fərhadı”nın hayqırığıdır. O, yanmaqdan, yanıb-yaşamaqdan usanmır, çünki onu ümidləndirən, ilhamlandıran öz Günəşi var. Ana Günəş hərarəti gündüzlər, ay-ulduz şölələri isə gecələr ona nur və ruh bəxş edir. Bu nuru içən qəlblərdən sızan göz yaşları isə ana Vətənin şəffaf suları kimidir:

Günəş fərzəndiyik, yurddaş,

Suyum şəffaf, misli göz yaş.

Başım üzrə gündüz günəş,

Gecələr ay-ulduz yatar.

Şairlərin şəxsi tərcümeyi-halı olmur, millətin həsbi-halı və taleyi, həyatı şairin poetik bioqrafiyasına, millətin dərdləri şairin öz şəxsi qayğılarına və dərdlərinə çevrilir. Məhz buna görə Hüseyn Kürdoğlunun ikicildlik “Seçilmiş əsərləri”ni oxuculara təqdim edən Azərbaycan alimləri şairin şəxsiyyətini, onun şəxsi həyat yolunu səciyyələndirməkdənsə, şairin şeirlərindəki mənəvi keçmişi, milli tarixi oxumağa və təhlil etməyə üstünlük verirlər. Biz atəşin vətənpərvər aşiqin dərdli kitabını vərəqləyərkən, şairin həyatına aid bəzi həyati ünsür və cizgilər də diqqətimizi çəkdi:

Kül altında qalıb getmiş köz idim,

Bu həsrətdən donub yatmış buz idim,

Ürəklərdə həbs edilmiş söz idim,

İndi dövran dodağına gəlmişəm.

Şairlik – qədim və köhnə sözlə taledaşlıq və qismətdaşlıq deməkdir. Buna görə də hər bir şair söz qarşısında öz məsuliyyətini dərindən anlamağı, dahi Nəvai və Füzulilər sözünə, onların rövnəqləndirdiyi və yüksəltdiyi şeir növlərinə müraciət edəndə, “pəncə vuranda”, özünü bu ulu sözün doğma övladı kimi duymağı və hiss etməyi zəruridir:

Sözün dəryasına, daşqınına bax,

Dünyaya bir dünya söz qoydu getdi.

Dünyada bir Söz qoyub getmək ümidi ilə yaşayan şair:

Sözə verdim öz ömrümü dəmadəm,

Ta əzəldən söz Əslidir, mən Kərəm.

Ürəyimə odlar yaxdı bir sənəm,

Qəlb viranə, qapısından girən yox, –

deyə şikayət edəndə onun səmimiyyətinə səmim-qəlbdən inanırsınız, çünki şair özü demişkən: “Bircə ona sevinirəm, Söz önündə üzüm ağ”.

Adətən, oxucular sevdiyi şeirləri, sətirləri özlərinin qəlb dəftərlərinə həkk edirlər. Bəzən isə öz yaddaşlarına o qədər də arxayın olmayanda yan dəftərlərinə yazırlar. Həmin şairi xatırlayanda yan dəftərlərini vərəqləyib, sevdikləri şeirlərə və ya misralara dəfələrlə müraciət edirlər. Mən də bu məqsədlə Hüseyn Kürdoğlu kitabından seçmələri yazıb qurtarandan sonra gördüm ki, bu şierlərin özü elə bir dəftərdir və Azərbaycan şairininin duyğularının yalnız ona məxsus olmadığını dərindən duydum. Zira, onlar bir zəmində və bir zamanda yaşayan bütün söz adamlarının və zamandaşlarımızın könül izharı kimi duyuldu mənə.

Həm müasir, həm də klassik üslubda və ahənglərdə səslənən, əruz vəzninin çərçivə və hüdudlarına sığmayan bu səmimi duyğular şairin qəlbinin həyatsevərliyindən və əbədiyyət ehtiraslarından, özünəməxsus mənəvi yaşantılarının və kədərinin sonsuzluğundan xəbər verir:

Ögey söz doğma oldu torpağında bu dilin –

misrasını oxuyanda oxucu sanki Nəsimi və Füzulinin odlu nəfəsindən, Səməd Vurğun və Nəbi Xəzrinin hərarətli sözlərindən güc alır. Çünki onun ahənglərində, söz və fikir məntiqində, odlu və ehtiraslı mənəviyyatında bu ulu söz sahiblərinin və ustadların izi, onların dərdlərinə və kədərinə varislik nişanələri sezilməkdədir:

Dənim söz olardı bir sünbül olsam,

Sözdən göyərərdim ətirgül olsam,

Sözüm qurtarmayıb yanıb kül olsam,

Taparsan o sözü kül arasından.

Şairi öz elinə onun rəyçiləri, tənqidçiləri, naşirləri deyil, sözləri tanıdır. Onun şeirləri vasitəsilə ifadə olunan qəlbi və duyğuları sizin də qəlbinizə köçüb, məhrəm hiss və yaşantılarınıza çevrilirsə, demək, bu şair öz xalqının qəlbində əbədi yuva qurur.

Özbək oxucularına ilk dəfə istedadlı şairimiz Osman Qoçqar tərcüməsində təqdim edilən bu seçmə şeirlər toplusu bizim şeirsevər qədim yurdumuzda da öz qədir-qiymətini alacağına ürəkdən inanıram.

Özbəkcədən çevirən: filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Yaşar Qasımbəyli

525-ci qəzet.- 2014.- 8 noyabr.- S.28.