Ogyüst Roden – müasir heykəltəraşlığın titanı

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Məhəbbət onları elə bil ki, bir anlığa könül simbioslarına çevirmişdir. Kişinin və qadının bədəni canlı kəndirlər kimi onları bir- birinə bağlamışdır. Bu emosional bağlar olmaqla könülün bədənə hakim kəsilməsindən xəbər verir. Bədən axını, bədənin qabarması heç də dənizinkindən zəif deyildir və həzz anının əmələ gətirdiyi ekstazdan xəbər verir. Hər iki bədən eşq ovu üçün vacib olan hisslərin tüğyanını, ehtirasın şahə qalxmasını bildirən cavanlıqdan xəbər verir. Hər iki bədən elə bil bu anın böyüklüyünü, arzuların apofeozunu nümayiş etdirmək üçün yaranmışdır. Qızın bədəninin daşqını isə dözülmək həddindən kənardadır. Roden qızın bədənini onun tam çiçəklənən anında təsvir edir. Həm də onlar bu səhnəni seyr edənləri öz ehtiras fiestalarına, ziyafətlərinə dəvət edirlər. Heykəldə ağıl iradəsi bədən iradəsində sönmüşdür. Deyəsən, məhəbbətin şiddətindən onlar məkanı və zamanı da hiss etmirlər, bəlkə də insanın istəklərini və fəaliyyətini məhdudlaşdıran bu amillərə heç məhəl də qoymaq istəmirlər.

Bu anda, elə bil ki, heç kəs onlara mane ola bilməz, onlar heç nədən qorxmurlar, axı arzularına çatmışlar, yaxşı anlayırlar ki, qızğın məhəbbət ölümdən də qüvvətlidir. Hətta Adəm və Həvvanın ilkin təcrübəsi də göstərirdi ki, özünü dərketmə anından sonra yerüstü cənnətdən qovulmaq da qorxulu deyildir, çünki əvəzində onlar Məhəbbət bağı adlanan bir cənnətə qovuşdular, həqiqi bal ayı cənnətinin meyvəsini daddılar. Bu ikisinin də ilk günahı, yixılması da sayıla bilər, lakin həm də onların qalxması, yüksəlməsidir. Bu anda onlar, elə bil ki, bir-birilərini yaratmışlar, məhz bu təəccüb doğuran həzz balını dadmaq üçün dünyaya gəlmişlər. Bu, ətrafdan, ağıldan kənarda mövcud olan zamandır, tamailə başqa dünyadır. Bu şirinlikdə bəlkə də bir ağrı da vardır, lakin həmin ağrıya da haqq qazandırmaq mümkündür. Axı məhəbbət anına qovuşmaq üçün insanlar qanlı müharibədən də betər sınaqlardan keçməli olur və anlayır ki, burada hisslərə təslim olma döyüşlərin özündən də şirindir. Sevib-sevilənlərdə bir Samson gücü əmələ gəlir və onlar bircə zərbə ilə bütün maneələri dəf etmək qüdrətində olurlar.

Roden mərmərdə adi heykəl qrupu yaratmamışdır, (“Öpüş” əsərinin isə bir çox variantı mövcuddur), insanın ali hissinə, coşğun ehtirasına əsl oda söyləmişdir. Onun təsvir etdiyi bədənlər də bu hissləri ifadə etmək üçün dilə gəlir, danışır. Mübaliğəsiz demək lazımdır ki, “Əbədi bahar”a tamaşa edəndə eşq anının qızmar hisslərinin səmadan gələn simfoniyasına qulaq asırsan, burada insana əzab verən və onu yüksəldən sevginin təntənəli, həm də elegiyadan xəbər verən melodiyasını eşidirsən.

“Əbədi bahar” öz həll üslubunda və ifadə tərzində unikal bir əsərdir. Buradakı hisslərin tufanına biz heç Rafaeldə, Mikelanceloda və Leonardo da Vinçidə də rast gəlmirik. Roden bu əsərində sevgi anlarını qeyri-adi ustalıqla qələmə alan, Bibliyadakı “Şərqilər şərqisi” kitabının müəllifi sayılan Solomona, həmçinin Şekspir, Viktor Hüqo və Tolstoy kimi dahilərə də uduzmur, bəşər övladına xas olan ən ülvi hissləri tərənnüm etməkdə onlardan da yuxarı qalxır. “Əbədi bahar” məhəbbət anının sadəcə təcəssümü deyildir, insanın hiss və ehtirasının himnidir. Burada ruhun şadlanması, bədənin ilhamlanması və canlanması təsvir olunur.

Yəqin ki, Romeo və Cülyetta da bu əsəri, həm də öz şərəflərinə həsr edilən heykəli görsəydilər, ölməz eşqi daha unikal vasitələrlə vəsf edən bu inciləri öz ruhlarına bəslənən əbədi şərqi kimi qəbul edər və Şekspirlə yanaşı, Rodenə də minnətdar olardılar.

Təsadüfi deyildir ki, qadına həyatda düzgün, bərabər yerini verən Roden qadın bədəninin Homeri adlandırılırdı. Bu bədən artıq kişinin ovu olmağını dayandırır, qadın öz füsunkarlığını və kübarlılığını açıqca bəyan edir. O, heç də qadını kişinin arzularına tabe olmağa hazır olan məxluq kimi nəzərdə tutmur, qadın daha çox öz arzularına malikdir. Bunu hissin hökmü, iradəsi ilə qəflətən oğlanın qucağına atılan, öz çoxdankı arzusuna qovuşan “Əbədi bahar”, “Öpüş” və digər əsərlərdəki qadın bədəninin elə bil ki, dil açan ifadəsində görürük.

Rodenin bu əsərlərini “Kama sutra” səhnələri ilə müqayisə etmək də ədalətsizlikdir. Hindlilərin bu qədim traktatı cinsi həzzlər mövzusuna həsr olunmuşdur, fiziki yaxınlıqdan həqiqi həzz olmaq yollarını araşdırmağa, təlimatlandırmağa çalışır. “Kama” hissiyyat arzularının ödənilməsi mənasını verirdi. Rodendə isə şəhvət səhnəsi deyil, ülvi hisslərin asimana yüksələn dalğası, coşan ehtirasları paradoksal qaydada ram edən tufanı təsvir olunur. Kişi ilə qadın burada öz könüllərini axtarıb tapmaq üçün ağuşlarını bir-birlərinə açırlar.

Rodenə görə, “Əbədi büt”də təsvir etdiyi kimi, qadın müstəqil rol oynadıqda kişi onun qulu ola bilər. Qadının kişiyə malik olmaq arzusunu isə o, “Xrist və Maqdalina” kompozisiyasında göstərir. Burada Maqdalina İisusu öz məhəbbətinin gur sobasında əritmək üçün onun üstünə atılmış şəkildə təsvir olunur. Yazıçı Den Braun “Da Vinçi kodu” adlı məşhur romanında İisusun bu yaxınlıqdan qızı olduğunu da iddia edir. Vatikan əsəri süngü ilə qarşılasa da, Roden bu mövzunu öz heykəlində, özü də qeyri-adi ekspressiya şəklində təsvir etmişdi və Den Braunu bir əsrdən də artıq müddətdə qabaqlamışdı.

Roden qadın bədənini antomiyasına yaxşı bələd olduğundan, ona məxsus olan bəzi cəhətləri qabartmğa çalışırdı. O, qadınların açıq ağızlarına məftun olurdu, ona qadın bədəninə malik olmağa bir dəvət kimi verməyə çalışırdı. Bunları “Su pərisi” əsərində, həmçinin “Danald”də isə sallanıb axan saç vasitəsilə təsvir edir. Saç həqiqətən də xüsusi cəzbedici təsirə malikdir. Kişini və qadını bir-birinə sarıya bilən zəncir kimi nəzərdə tutulur. Necə ki, qadının məhəbbət-nifrət simvolu olması XIX əsrin əlaməti idi.

Rodendə məhəbbət mövzusu hədd tanımamaqla yanaşı, ilk növbədə insanın daxili aləminin təntənəsinə həsr olunmuşdur. Axı insanlar arasındakı ülvi hisslər heç də heyvanlara məxsus olan adi fiziki yaxınlıqla eyni şey deyildir. Axı məhəbbətdə insan ürəyi, könlü hərəkətə gəlir, ehtiras nəbzinin vurulması heç də ürəyin adi pulsundan az əhəmiyyət kəsb etmir. Axı bəşər övladı məhəbbəti anlayan, onu yaşayan andan, bütün varlığını bu ali hissə tabe etdiyi vaxtdan sonra insan kimi formalaşmağa, meydana gəlməyə başlamışdır. Qədim Romanın böyük şairi Ovidi özünün “Ars amatoria” – “Məhəbbət elmi” əsərində qeyd edir ki, ibtidai insan dik gəzsə də, yaşayış tərzinə görə meşədə öz ətrafında dolaşan heyvanlardan heç də fərqlənmirdi. Heyvanlar kimi o da tapdığı, əsasən zülal mənbəyi olan hər şeylə qidalanırdı. Qədim insan heyvanlara bənzər qaydada quru torpağın üstündə yatırdı, yarpaqlar bu vaxt onun bədənini yağışdan, soyuqdan qoruyan yorğan rolunu oynayırdı. İlk dəfə iki cins arasında məhəbbət hissləri baş qaldıranda o, digər canlılardan bütünlüklə fərqlənən insana çevrilməyə başladı. Başqa canlılar kimi heyvanlar da nəsli artırmaq instinktinə malik olsalar da, ülvi hisslərdən xali idilər. Kişi və qadın öz aralarındakı çox hallarda qarşılıqlı, bəzən hətta birtərəfli, cavab tapmayan hisslərin təsiri altında insana çevrildilər, primitiv hədlərdə də olsa, onların daşıyıcıları oldular. Deməli, insanın fiziki məxluq kimi iki milyon ilə yaxın yaşı olsa da, mənəviyyata, daxili aləmə, onların ən bariz nümunəsi kimi məhəbbətə malik olmaqla bəşər övladı xeyli sonra meydana gəlmişdir, özünü və hissləri dərk etməyən əcdadından xeyli cavandır və müasir insan könülə malik olan varlıq kimi özünü məhz onun törəməsi hesab etməlidir.

Freyd ilk dəfə olaraq valeh olma ilə nifrətin yaxın üzvü əlaqədə olduğunu başa düşmüşdü, hissiyyatın amili kimi yuxu anatomiyasının əksliyini oxumuşdu, necə ki, Roden də hissiyyat anatomiyasının əksliyini oxumuşdu.

Ədəb-ərkanın əksinə, özünün ən uğurlu portretlərində heykəltəraş qadının kişiyə əzab verə bilən sirli keyfiyyətini görürdü. Burada onların sifətlərindəki təbəssümlər heç də müəyyən olunmuş qaydada deyildi. Müəmmalı şəkildə örtülü olan dodaqlar və geniş arzuları ifadə edən gözlər əbədi ay işığında olan gecənin içərisindəki keçmiş hər şeyə baxırdı. Roden qadının üzünü onun gözəl bədəninin bir hissəsi kimi verirdi, onun gözləri bədənin gözləri və ağzı bədənin incisi kimi meydana çıxırdı.

Antik sənətə məftun olan rəssam

1880-ci illərin sonrakı dövrlərində Rodenin baxışlarında bir sıra dəyişikliklər əmələ gəldi. Bu, Mikelanceloya məhəbbətdən və istənilən hesaba başa gəlsə də, ifadəli jest hərəkəti axtarışından və onun yunan sənətindən ilhamlanmasına tərəf dönməsindən böyümüşdü. Antik sənətə məhəbbət hər halda onun sonrakı əsərlərinin çoxunda ifadə olunur. O, antik sənətin ruhunu qeyri-adi qaydada tətbiq edirdi. Mərmərdən taraşlanmış “Pan və Nimfa” əsərində Panın cizgilərinə göstərilən kobud münasibətlə yanaşı, kompozisiya belə illuziya yaradırdı ki, guya həqiqətən də qədim mərmərdə işlənmişdir.

Ellinistik dövrdəki populyar olan qadının çılpaqlığı konsepsiyası Rodeni xüsusən cəzb edirdi. Heç vaxt tamamlanmamış “Uisterə abidə” əsərində o, bədəni, yunan idealına dərindən vurğunluq qaydasında – ellinistik fazada təqdim edir. Roden öz əsərində bu əlaməti müşayiət etməyi axtarırdı. O, fiqurun ayaqlarını parça ilə örtsə də, onlar “Minoslu Venera”nın ayaqlarını xatırladır. O, Luvrda nümayiş etdirilən “Samofrakiyalı Nika”nın qanadlarına bənzər elementdən də xüsusi qaydada istifadə edir, özünün “İkarın yerə yıxılması” əsərində bu qanadları təqdim etməkdə xeyli dərəcədə yunan prototipinə borcludur.

Rodenin portret büstlərində bizim eradan əvvəl V və IV əsrlərin yunan idealı, qadın gözəlliyi barədəki onun sonrakı konsepsiyasını təcəssüm etdirməklə üzə çıxır. Tarixçi Diodor, Praksitel haqqında demişdi ki, “Kamil ağılla (o,) öz mərmər heykəllərində könülün ehtiraslarını çatdırır”. Bu həm də Rodenin ambitsiyası idi və onun istedadı ruhi həyatı təklif edirdi.

Rasselin arvadının başının təsvirində Roden onu məftun edən yunan idealına yaxınlaşa bilir. Bu sənət əsərində, Boston İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilən b.e.ə. VI əsrin məşhur qız başı heykəlinin məlahətini verməyə çalışır, bu əsər isə könülün və canın bənzər birliyini təklif edirdi. Müəyyən portretləri, məsələn, Kamilla Klodelin başı (“Dan yeri. Kamilla Klodel” əsəri) bunun bir nümunəsi idi. O, başı mərmərin içərisinə yerləşdirir, bu yolla yunan üslubunu bərpa edir. Onun 1897-ci ildə yaratdığı tunc Viktor Hüqo heykəli tipik ellinist sənətdəki və Romanın sərxoş “Herkules”inin bir variantına bənzər məxluq kimi meydana çıxır.

O, öz kəşfində vurğulayırdı ki, başlanğıcı antik sənətdən götürmək tamamilə səhvdir. Belə edəni bu, “adam kimi deyil, qoca alim kimi öldürərdi”. Və həmin mülahizənin əsasında onu qoyurdu ki, heykəltəraş təbiətdən işləməlidir və sonra qalereyalarda öyrənməlidir. “Əgər onun gözləri təbiətə qarşı bağlanmışdırsa, o, düz antik sənətə doğru gedir, bizim heykəltəraş bu görünüşü öz işinə keçirə bilmir. Beləliklə, əks-səda istisna olunmaqla, onun düzəltdikləri nə antik, nə də müasir olacaqdır, – o sadəcə pis olacaqdır”.

Rodenin mövqeyi başlıca şərtlərdə kifayət dərəcədə aydın idi, belə ki, rəssam təbiətə baxırdı, öz ilhamını onda tapırdı və sonra isə antik sənətlə öz tapdıqlarını yoxlayırdı. O, arxaik üslubda olan yunan heykəltəraşlığına (xüsusən Fidinin və Praksitelin əsərlərinə) valeh idi. Onlar təkcə insan formalarının sehrli qaydada başa düşülməsi ilə deyil, həm də Rodeni çox məmnun edən daxili həyatın nəcib sirrini təklif etməklə fərqlənirdilər. Hər şeydən əlavə o, Fidinin aludəçisi idi. Bu dahinin sənətinə bələdçilik onu qəbul etmək demək idi. Fidi b.e.ə. V əsrin ortalarında yaratmışdı, bu vaxt Afinada hakimiyyətə, şəhər-polisə “qızıl dövr” bəxş edən, demokratiyanı gur inkişaf etdirən Perikl gəlmişdi. Periklin dövründə Parfenon məbədi inşa edilmişdi və Fidi qızıldan və fil sümüyündən şəhərin himayəçi ilahəsi sayılan Afina Parfenosun məşhur heykəlini hazırlamışdı. Fidinin Olimpiyada həmin qiymətli materiallardan qoyduğu Zevs heykəli isə dünyanın yeddi möcüzəsindən biri hesab olunurdu. Lakin onun bu məşhur əsərləri bizim dövrümüzə gəlib çıxmamışdır. Ona görə də Roden onları orijinaldan deyil, ancaq Roma kopiyalarından öyrənirdi. Təəssüf ki, yunan heykəltəraşlığı nümunələrinin çoxu eyni tale ilə üzləşmişdir. Qədim romalılara minnətdar olmaq lazımdır ki, onların bir hissəsinin kopiyasını çıxarmaqla, sonrakı nəsillərə ötürə bilmişlər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2014.- 8 noyabr.- S.25.