Sənətdə iz qoyan sənətkar - professor Oqtay Babazadə

Hər bir tarixi hadisənin özünəməxsus tarixçəsi olduğu kimi hər bir görüşün də özünəxas tarixçəsi olur. Bunu mən həyatımın bütün dönəmlərində əyani surətdə görüb, şahidi olmuşam. İndi uzaq zaman kəsiyində baxıb hiss edirəm ki, Qara Qarayevlə, Niyazi ilə, Fikrət Əmirovla, Rəşid Behbudovla, Toğrul Nərimanbəyovla, Səttar Bəhlulzadə ilə, Lütfi Zadə ilə, Əli Cavanla, Eyvaz Babayevlə, Ronald Jagerlə, Dmitri Şostakoviçlə, Mstislav Rostropoviçlə ilk görüşümüz, tanışlığımız hansı çətinliklərdən keçib. Bu gün bu görüşlərin, tanışlıqların tarixçəsinin necə yaranmasını yada salıb xatırlasaq hər birindən qalın kitab yaranar. Amma çox təəssüflər ki, belə kitablar, xatirələr çox az-az yazılır. Belə yazılardan ən çox xoşuma gələni Dmitri Şostakoviçin ölümündən çox sonra Nyu-York jurnallarından birində dərc edilmiş, sonralar Rusiya mətbuatında işıq üzü görmüş xatirələridir. Bu yazı ona görə qiymətlidir ki, hər sətrində tarix yaşayır.

Bu gün mən sizə öncə adlarını sadaladığım sənət nəhənglərindən deyil, onların obrazlarını lentdə və ekranda əbədiləşdirən çox maraqlı və həyatsevən bir rejissordan - Respublikanın əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru Oqtay Babazadədən söhbət açacağam. Açığı deyim, 1991-ci ilə qədər heç bir dəfə də olsa, onunla görüşməmişəm və şəxsi tanışlığımız da olmayıb. Hətta mədəni tədbirlərdə belə yolumuz çarpazlaşmayıb. Sadəcə olaraq 1981-ci ildə onun Xalq rəssamı Toğrul Nərimanbəyovun yaradıcılığına həsr etdiyi və lentə aldığı "Rənglərin ahəngi" sənədli filmi ilə ekranda görüşmüşük. Elə imzası da elə həmin vaxtdan yaddaşıma həkk olunub.

Yeri gəlmişkən bir həqiqəti deyim ki, ekranda 20 dəqiqə davam edən bu sənədli film həm ustalıqla, həm də sevgi ilə lentə alınmışdı. Filmin coğrafiyası da geniş idi. O həm Azərbaycanda, həm Rusiyada, həm Özbəkistanda, həm də Baltikyanı ölkədə çəkilmişdi. Sənədli filmlərə o qədər də üstünlük verilmədiyi bir dövrdə belə geniş coğrafiyalı film çəkmək, Toğrul Nərimanbəyovun çoxçalarlı yaradıcılığını qısa vaxt çərçivəsində əhatə etmək olduqca çətin bir işdir. Amma iş orasındadır ki, Oqtay Babazadə bu çətin işin öhdəsindən ustalıqla gəlmişdi. Rəngkarın həm boyakarlıq, həm qrafika, həm teatr-dekorasiya rəssamlığı, həm də ilk vokal yaradıcılığı bu qısa həcmli filmdə öz parlaq əksini tapmışdı. Ona görə həmin dövrdə bu sənədli filmə geniş bir resenziya yazıb, çalışdığım "Kommunist" qəzetində çap etdirdim.

İş elə gətirdi ki, mən 1991-ci ilin axırlarında "Kommunist" qəzetindən Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinə keçdim. Mən televiziyanın "Ədəbi-dram" verilişləri redaksiyasında publisistika və xalq yaradıcılığı şöbəsinin müdiri idim. Uzun müddət qəzetlərdə işlədiyimə görə yəqin etmişdim ki, artıq qəzet erası öz ömrünü başa vurub, yerini elektron mətbuata vermişdir. Və ən dəyərli şeyləri ancaq televiziya vasitəsi ilə xalqa çatdırmaq olar. Ona görə ürəyimdən keçən mövzular barədə layihələr hazırlamışdım. Amma həmin dövrlərdə bu layihələri reallaşdırmaq çətindən çətin idi. Televiziyada texnika - xüsusilə kamera və maliyyə çatışmazlığı vardı.

Günlərin bir günü oturduğum otağın qapısı açıldı və gülərüz bir adam məni soruşdu. Özümü təqdim edib onun kim olduğu ilə maraqlandım. Rejissor Oqtay Babazadə olduğunu söylədi və bununla da şəxsi tanışlığımızın bünövrəsi qoyuldu. Bundan sonra gah iş otağında, gah da televiziyanın çayxanasında görüşlərimiz davam etdi. Söhbətimiz əsasən elmdən, mədəniyyətdən, incəsənətdən və bu sahədə çalışan adamlardan olurdu. Bir dəfə çay süfrəsi arxasında söhbətimiz professor Tofiq İsmayılovdan düşdü. Qarabağ səmasında vertalyotla uçarkən Azərbaycanın digər dövlət xadimləri kimi o da düşmən gülləsinə tuş gəlmişdi. Mən onu yaxşı tanıyırdım və elə buna görə də onun barəsində bir sənədli film ssenarisi yazmışdım. Hansı rejissora müraciət edirdim ssenarini oxuyub bəh-bəhlə bəyənirdilər. Amma filmi reallaşdırmaq məqamı ortaya çıxanda hərə bir bəhanə gətirirdi. Biri maliyyə məsələsinin olmamasını, digəri kamera və başqa çəkiliş ləvazimatlarının çatışmamasını bəhanə gətirib aradan çıxırdılar. Söhbətimiz zamanı bu barədə ona da müraciət etdim. Təklifim ürəyincə oldu və sevindi. Çünki Tofiq İsmayılovu o da yaxşı tanıyırmış. Beləliklə işə başladıq. Amma ilk addımları atarkən böyük çətinliklərlə üzləşdik. Əvvəl müraciət etdiyim rejissorlar kimi yenə hər şey gəlib maliyyə və aparatura məsələsinə dirəndi. Doğrudan da o zamanlar televiziyanın maliyyə vəziyyəti çox gərgin idi. Heç işçilərin aylıq maaşlarını vaxtlı-vaxtında verə bilmirdilər. Çəkilişlər üçün kameralar çatışmırdı. Nə isə ilk addımımız uğursuzluqla nəticələndi. Amma çox qəribədir ki, bu məni kədərləndirsə də Oqtay Babazadəni ruhdan salmadı. Əvvəlki nikbinliklə dedi ki, "İnşallah, vaxt gələr, hər şey öz ritminə düşər, film çəkmək üçün pul da olar, kamera da. Əsas odur ki, əldə yaxşı ssenari və kamera olsun".

O, bu sözləri elə-belə məni sakitləşdirmək, könlümü almaq üçün yox, rejissorluq sahəsində uzun illər ərzində əldə etdiyi praktik təcrübəyə söykənib deyirdi. Çünki o bu və ya başqa dönəmlərdə belə məqamlarla çox rastlaşmışdı. Bilirdi ki, bu dəfə reallaşmayan hər hansı bir məsələ, zamanı çatanda həyata vəsiqə alacaq. Axı, rejissorluğa başladığı ilk gündən indiyə kimi həyatında buna bənzər hadisələrlə çox üz-üzə gəlmişdi.

Bu məqamda Oqtay Babazadənin rejissorluq aləminə gəlməsi ilə əlaqədar bir həqiqəti söyləmək yerinə düşərdi. Etiraf edək ki, o bu sehirli aləmə birbaşa yox, dolayısı ilə gəlibdir. "Dolayısı ilə gəlibdir" ifadəsi sizi diksindirib qorxuya salmasın.

...Oqtay Babazadə orta məktəbi qurtaranda ali təhsil sistemində gözlənilmədən qəribə bir situasiya yarandı. Yeni qanuna əsasən orta məktəb məzunu məktəbi qurtaran kimi yaradıcılıq üzrə ali məktəblərə sənəd verə bilməzdi. Bunun üçün iki il istehsalatda çalışmalı, iş stajı yığmalı idi. Elə buna görə o, Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya Komitəsində işə düzəlmək məcburiyyətində qaldı. O, əvvəlcə burada rejissor köməkçisi işlədi və axşamlar da Azərbaycan Dövlət Universitetinin "Kimya fakültəsi"ndə təhsilini davam etdirməyə başladı.

Sonralar öz peşəkarlığını artırmaq və ixtisas təhsili almaq üçün 1974-cü ildə Sankt-Peterburq Dövlət Teatr, Musiqi və Kinematoqrafiya İnstitutuna daxil olmuş və 1979-cu ildə institutu əla qiymətlərlə başa vurmuşdur. O, bir rejissor kimi bu institutda çox şeyə nail olmuşdur. Tanınmış məhşur rejissorların rejissorluğa aid mühazirələri, təcrübü söhbətləri ona bir daha dopinq verib sənət axtarışlarına ruhlandırmışdır.

Öncə qeyd etdik ki, Oqtay Babazadə peşəkar rejissordur. O, hələ sovetlər dönəmində onlarla kino filmlərin rejissoru olmuşdur. Bu baxımdan onun rejissorluğu "Hakim" (Tofiq Bəhramov), "Forvard həmişə irəlidədir" (Ələkbər Məmmədov), "Leyla və onun dostları" (Leyla Zülfüqarova) sənədli filmləri həm tarixilik baxımından, həm də rejissor yozumunun bədii-estetik traktovkası baxımından olduqca diqqətəlayiqdır. Elə bu məziyyətlərinə görədir ki, zamanında "Hakim" Tiflisdə "Qran-Pri" və "Yaradıcılıq axtarışlarına görə" priz və diploma, "Leyla və onun dostları" Moskvada keçirilən Beynəlxalq Gənclər forumunun kinofestivalında 2-ci dərəcəli prizə və diploma layiq görülmüşdür.

Biz rejissor, "peşəkar" ifadəsini tez-tez işlədirik. Oxucularımız müxtəlif təbəqələri təmsil etdikləri üçün bu sehirli ifadənin arxasında nə dayandığını, onun nə olduğunu, nəyə xidmət etdiyini açıqlamaq istəyirik. Bu səbəbdən də elmi mənbələrə müraciət etmək zorundayıq. Öncə diqqətinizi S.Ojeqovun "Rus dilinin lüğəti" (1949) nəşrinə yönəldirik. O, Daldan sonra bir daha təsdiq edir ki, rejissor "bədii təşkilatçı, teatr və kino tamaşalarının rəhbəridir", "Sovet ensiklopediya lüğəti" (1980) bu anlayışı hiss ediləcək qədər genişləndirərək qeyd edir ki: "Rejissor öz şəxsi fikri, fantaziyası əsasında teatr tamaşalarının, filmlərin, estrada və sirk proqramlarının quruluşçusudur. O, bu və başqa tamaşaya hazırlanan əsərdə bütün iştirakçıların - aktyorların, rəssamların, bəstəkarların, kinoda isə operatorların işlərini səfərbər edib bir məcrada birləşdirəndir".

Bütün bu yazılanları, deyilənləri bir məcraya yönəldib analitik təhlil apardıqdan sonra belə bir ümumi fikrə gəlmək olar: "İstər bədii, istərsə sənədli film və yaxud teatr, sirk tamaşası olsun, rejissor onların sahibi-mütləqidir". Gəlin, etiraf edək ki, zaman-zaman bu sahibi-mütləq rejissorlar bir növ despota çevriliblər. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, kino, teatr və digər vizual görüntülü sənətlər sintetik sənət olub biri digərini tamamlamaq əvəzinə yeganə bir yaradıcının, daha dəqiq desək, rejissorun manopoliyasına, qurbanına çevrilibdir. Sahibi-mütləqlik rejissor eqoizmini coşdurub və o yeri gələndə əlində olan ssenarini kənara qoyub yazılanları yox, öz düşüncələrini lentə alıb.

İndiyə qədər mən çox sənədli filmlər rejissorları ilə təmasda olmuşam, işləmişəm. Film çəkmək məsələsinə hər rejissorun öz münasibəti var. Biri daha çox ssenaridə yazılanlara üstünlük verir, diqəri kollektiv yaradıcılığa, başqa birisi isə yalnız öz təxəyyülünə. Elə rejissorlar da var ki, filmin çəklişində iştirak edən bütün yaradıcı adamlardan imtina edib ssenari müəllifliyini, rejissorluğu, operatorluğu, hətta işıqçılığı, musiqi tərtibatçılığını, aparacılığı, nə bilim daha nələri, nələri öz üzərinə götürmək, filmin yeganə müəllifi olmaq istəyir. Film kollektiv zəkanın məhsulu olmalıdır. Film belə olanda daha maraqlı, daha baxımlıdır. Çünki ssenari müəllifi ilə rejissorun, rejissorla operatorun, eləcə də aparıcının, rəssamın, musiqi tərtibatçısının, bəstəkarın fikirləri üst-üstə düşüb harmonik vəhdət yaradır.

Bir dəfə böyük yaradıcı-dramaturqumuz, görkəmli publisist-sənətşünasımız Anarla bu problemlə əlaqədar söhbətimiz zamanı məni həmişə narahat edən bir fakt aşkarladım. O, görkəmli bir sənətkarın həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş qısametrajlı bir sənədli filmin ssenari müəllifidir. İnsafən film yaxşı çəkilib və uzun illərdir ki, ekrandan düşmür. Elədirsə, bəs məni narahat edən nədir? Təbii ki, ssenari məsələsi. Mən yazıçının bədii və sənədli filmlərə yazdığı ssenarilərin çap olunduğu kitabda həmin ssenarini oxumuşdum və həm də çox məmnum qalmışdım. Mənə elə gəlir ki, film həmin ssenari əsasında çəkilsəydi daha uğurlu, daha uduşlu olardı. Və həmin sənətkarın görünən və görünməyən tərəfləri, eləcə də çoxçalarlı yaradıcılığının bəzi məziyyətləri barədə daha ətraflı məlumat verərdi. Hələ də artıq dünyasını dəyişmiş bu sənətkar barədə daha çox vizual görüntülər qalardı. Amma çox təəssüflər ki, rejissor bunu etməyib, ssenarini bir kanara qoyub, ssenari müəllifinin yazdıqlarını yox, özünün təsəvvür etdiklərini çəkib. Bu yaxşıdı, ya pis? Əlbəttə pis. Çünki ancaq vizual görüntülərlə musiqinin vəhdətində çəkilmiş sənədli filmdə informasiya yoxdursa gec-tez informasiya qıtlığı tamaşaçını yorur və filmi baxımsız edir.

(Ardı var)

Möhbəddin Səməd

525-ci qəzet.- 2014.- 12 noyabr.- S.6.