Anar nəsrinin göz muncuğu...
Bu günlərdə Xalq yazıçısı Anarın yeni “Göz muncuğu” povesti “Azərbaycan” dərgisinin XI nömrəsində işıq üzü görüb. Anar yaradıcılığının tədqiqatçısı, gənc yazıçı Pərvinin povest haqqında geniş məqaləsi də jurnalda yer alıb. Həmin məqaləni “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirik.
“Başa düşdüm ki, varlığı, həyatı, kainatı, dünyanı yalnız məntiqlə izah etmək qeyri-mümkündür. İnsanı anlamaq isə heç mümkün deyil...”
(Anar “Göz muncuğu”)
Bütün yaradıcılığı boyu insanı anlamağa, onun ən müxtəlif hallarını, xarakterini açmağa, göstərməyə çalışan yazıçının axır vaxtlarda yazdığı “Göz muncuğu” povestindən (qəhrəmanın dilindən olsa belə) epiqrafdakı fikirləri oxuyanda diksindim. Yəni doğrudanmı mümkün deyil? Məncə, ədəbiyyatın ikinci adı “insanşünaslıq” ola bilər. Əlbəttə, söhbət əsl ədəbiyyatdan gedir. İnsanı nə psixologiyanın, nə fəlsəfənin, nə də sosiologiyanın köməkliyi ilə bu cür dərindən öyrənmək olar. Əgər başqa elmlər insanı hansısa şablonlar, trafaretlər, konkret kriterilər vasitəsilə öyrənirsə, ədəbiyyat bunu müxtəlif situasiyalar quraraq, daha fərqli yollarla edir. Eyni zamanda, ədəbiyyatın oxucuya estetik zövq verməsi də göstərilən problemi, məsələni daha yaxşı qavramağa səbəb olur.
“Göz muncuğu” povestinin epiqrafında yazıçı alman filosofu Nitsşedən sitat gətirir: “Sənət bizə ona görə verilib ki, Həqiqət bizi öldürməsin...”. Nitsşe XIX əsrdə yaşayıb. Amma bu gün də, elə indi də Anarın yeni povestini oxuduqca aforizmin dəqiqliyinə, yerində deyilməsinə heyrətlənməyə bilmirsən. Eyni zamanda, fikrimdə Anar yaradıcılığına kiçik bir ekskurs edib düşünürəm ki, deyəsən, axı bu fikir onun da əsas ideyası, qayəsidi. Həqiqəti yazmaq, amma elə yazmaq ki, əsl sənət olsun, oxucunu “öldürməsin”. Bəzən mənə elə gəlir ki, Anarın cəmisi BİR qəhrəmanı var: İnsan! Onun yaradıcılığında bütün əlavə priyomlar, təsvirlər, hadisələr, əhvalatlar o bir adamı, qəhrəmanı ifadə etmək, göstərmək üçündü. Yazıçı lap erkən gəncliyindən bu günə kimi yazdığı əsərlərdə o tək qəhrəmanına hər dəfə yeni bir ad verib, onu bərkə-boşa salıb, müxtəlif həyat situasiyaları ilə üzləşdirib, sınağa çəkib, qürbətə göndərib, vətənsiz qoyub, ölümlə görüşdürüb, bəzən bədbəxt edib, bəzən xoşbəxtlik yaşadıb... Onu anlamaq üçün edib bunları. Həm də bizlərə, oxucularına anlatmaq üçün. Eyni zamanda, Anar sanki azarkeşlik edir öz yaratdığına. Və qəhrəmanını o qədər real yazır ki, bəzən hadisələrin axını yazıçının kontrolundan çıxa da bilir. Hər halda, mən bir oxucu kimi bəzi məqamlarda yazıçının heyrətini də, təəccübünü də hiss edirəm. Bəlkə də Anar yaradıcılığına xas gözlənilməz sonluğa, həm də sonda bir çox məsələlərin mübhəm saxlanılmasına, sual altında qalmasına səbəb məhz budur. Yazıçı bəzi sualların cavabını özü də bilmir.
... Amma! Bütün bunlarla, yazıçının qəhrəmanına azadlıq verməsi, onu yazmaqdan əlavə, sadəcə, müşahidə etməsiylə yanaşı, Anarın sərt və özünəməxsus nəsr qaydaları, qanunları var. Xarakteri bütöv yaratmaq, insanı mənfisi və müsbəti, çatışan və çatışmayan tərəfləri ilə hərtərəfli göstərmək, hər bir adamı onun öz dilində danışdırmaq, oxucunu intizarda saxlamaq və çox vaxt da heyrətləndirmək, bəzən çaşdırmaq. Və ən başlıcası, həmişə düşündürmək.
Yazıçının bu günlərdə yazıb bitirdiyi “Göz muncuğu” povestinin əlyazmasını oxuduqca Anar qələmini, üslubunu hər an, hər cümlədə hiss edirdim. Əsər həm yenidi, müasirdi, bu günün nəsridi, mövzusu orijinaldı, amma həm də Anar yaradıcılığının davamıdı, parçasıdı, ona məxsusdu. Yazıçı bu əsərində də özünə sadiqdi, həm qəhrəmanına tam azadlıq verib, həm də hər detalı zərgər dəqiqliyi ilə işləyib. İlk baxışdan əsər yaman göz, pis nəzər və onun fəsadları haqqındadı. Əlbəttə, bəd nəzərin, pis gözün, ümumiyyətlə, olub-olmaması da mübahisəli məsələdi. Kimsə inana, kimsə inanmaya bilər. Amma bu əsərdə də göz muncuğu, yaman göz, bəd nəzər vasitədi sadəcə. İnsan xarakterinin, xislətinin bu tərəfini, onun fərqli həyat hadisələrindən içində yığılan kini, nifrəti, ağrını və kompleksləri göstərmək üçün priyomdu. Həm də yazıçı müxtəlif fəlsəfi əsərlərdən, filosofların fikirlərindən epiqraflar, sitatlar gətirməklə bəd nəzərin, yaman gözün varlığını, insan talelərinə təsirini də əsaslandırır. Əsərin qısa məzmununa keçməzdən əvvəl bəzi məziyyətləri haqda fikirlərimi yığcam şəkildə çatdırmaq istərdim.
Povestin əsas
özəlliyi onun müasirliyidir. Yazıçı
özündən yeni fəlsəfə uydurmayıb, “heç
kəsin bilmədiyini, demədiyini yazmalıyam” kimi iddiası
da yoxdur.
Elə hər
fəslin əvvəlində gətirdiyi epiqraflarla mövzunun
qədimliyini, min illərdi ən müxtəlif ziya sahiblərini
düşündürməsini, onların əsərlərində
əks olunmasını göstərir. İnsan xisləti,
yaman göz, kin, paxıllıq, həsəd məsələləri
İbn Sinadan, Konfutsidən üzü bəri bir çox alimlərin,
filosofların, realist, yaxud romantik yazıçıların,
şairlərin müraciət etdiyi, çözməyə
çalışdığı məsələlərdi.
Çünki bütün bunlar insanla birgə yaranıb, əgər
ilk insanların Adəm və Həvva olduğuna inansaq, hələ
əcdadlarımızın nəfs ucbatından Cənnətdən
qovulmaları əsas göstəricidi. Yaxud Adəmlə Həvvanın
ilk övladları Qabillə Habilin ədavəti,
paxıllığın, kinin qalib gəlməsi və Qabilin
öz doğma qardaşını öldürməsi... Bu rəvayətlərin
tarixini bilən yoxdu.
Ancaq bu
gün də müasir, çağdaş zamanda analoji hadisələr,
oxşar situasiyalar nə qədər desən var. Ona görə
bütün bunları araşdırmaqdan, təhlil etməkdən
nə sənət, nə də elm yorulur. Bu əsərdə
də yazıçı insanın özü qədər qədim
bir mövzuya yenidən baxır, öz baxışı ilə,
həm də bu gündən, müasir gözlə baxır. Bəşəriyyət
yaranandan indiyə kimi xeyirlə şərin mübarizəsi
elmin də, ədəbiyyatın da öyrəndiyi, təhlil
etdiyi məsələdir. Bütün həyat, dünya,
münasibətlər bunun üzərində qurulub. Avestada
verilən Əhriman Hörmüzd davası axıracan da bitməyəcək,
yəqin. Bax, elə Anarın da demək istədiyi budur. Amma
burada özünəməxsusluq, orijinallıq ondadır ki,
Anar məsələyə fərqli yanaşır.
Xeyiri də,
Şəri də bir insanda birləşdirir, yenə də
BİR, TƏK qəhrəmanının içindəki təbəddülatları,
təzadları, onun xarakterində, əməllərində bəzən
içindəki xeyirin, bəzən də şərin elementlərini
göstərir. Dediyim kimi, həm də bunları müasir,
çağdaş oxucunun zövqünü, istədiklərini
nəzərə alaraq edir. Əsərin mövzusu nə qədər
çoxşaxəli, dərin olsa da, yazıçı hadisələri
“sürətlə”, dinamik şəkildə
çatdırır, oxucunu uzun təhkiyələr, artıq təsvirlərlə
yormur, qısa, amma eyni zamanda hədəfə dəqiq vuran
fikirlərlə, ifadələrlə mahiyyəti, mənanı
izah edir. Amma povestin müasir zamanda yazılan və bu
günün, XXI əsrin nəsri hesab olunacaq bir çox əsərlərdən
əsas fərqi də var. Məsələ burasındadır
ki, müasirlik arxasınca qaçan, dinamik, sürətli nəsr
yaratmağa çalışan, bədii əsərin
informasiya yükünü artırmaq və bununla da oxucunu cəlb
etməyi, maraqlandırmağı düşünən bir
çox yazıçılar bu məsələləri önə
çəkməklə, əsas saymaqla nəsr əsərini
bəzən bədii şəkildə deyil, ensiklopedik məlumat,
yaxud sadəcə tezis formasında yazırlar.
Bir
sözlə, əsər ruhsuz, cansız görünür, bu
səbəbdən də yadda qalmır, kitab bağlanan kimi
unudulur. “Göz muncuğu”nda isə, yazıçı
müasirliyi, dinamikanı, informasiya
ötürücülüyünü qarşısına məqsəd
qoysa da, əsas şərt bədiilikdi. Anar hər bir
informasiyanı bədii mətndə əridə bilir, məlumatın
ağırlığını öz üzərinə
götürüb oxucuya yalnız, necə deyərlər,
qaymağı, ləzzətli yerini təqdim edir. Bu əsərdə
Anarın klassik mövzunu, köhnə mətləbləri
yeni formada, özünəməxsus, fərqli şəkildə
yazmasını tam qətiyyətlə demək olar.
Mənə
görə əsərin əsas uğuru onun oxunaqlı
olmasıdı. Povesti birnəfəsə oxuyursan və elə
ilk cümlədən əsər səni öz sehrinə
salır, buraxmır. “Ağrı... dəhşətli,
dözülməz ağrı... “ – bu ilk cümlədən
maraq bürüyür adamı. Nə ağrı, nədi səbəb
bu ağrıya, nə baş verib? Və oxuduqca hər şey
aydın olur... Əsərin qəhrəmanı Əhlimanı
diri-diri dəfn ediblər. Daha doğrusu, bu adam qəbirdə
qəfildən dirilib. Yazıçı qəbrin, ordakı
adamın hallarının təsvirinə Yunis İmrənin
misralarıyla başlayır və cümlədən-cümləyə
oxucunu da həmin auraya salır. Səmimi etiraf edim ki, bu fəsli
oxuyanda nəfəsim kəsilirdi az qala. Bədii effekt budur...
Anar
qısa və uzun cümlələrlə, rabitəsiz fikirlərlə
qəbirdə dirilmiş əli-qolu bağlı insanın dəhşətini,
ağrısını, təlaşını,
qorxularını son dərəcə dəqiq, canlı ifadə
edir. Oxuduqca, soyuq, nəm, üstübağlı bir məkanda
hiss edirsən özünü və qəhrəmanın
halını daha yaxşı anlayırsan.
Yazıçının da əsas istəyi budur, deyəsən:
Əhlimanı oxucusu ilə doğmalaşdırmaq, bəlkə
də eyniləşdirmək. Axı, doğrudan da,
Əhlimanın daxilindəki xeyir və şər toxumları
hər birimizin içində var, zamanla cücərir, bəzən
də biri digərini vurub keçir. Amma xeyirin, yaxud da şərin
cücərməsi, boy atması üçün münbit
şəraiti yaradan nədir? Bax, bu sualın cavabını
yazıçı müxtəlif fəsillərdə verir.
Burda uşaqlıq kompleksləri də var, yeniyetməlik kəsirləri
də rol oynayır, mühitin amansızlığı, sərt
qaydaları da özünü göstərir, zamanın
acımasızlığı da... Ancaq bunlar haqda bir az sonra
söz açacam. Hələlik isə elə ilk fəslin məni
heyrətləndirən, düşündürən məqamlarını,
yazıçının uğurlu priyomlarını
vurğulamaq istərdim.
Ən əvvəl
onu deyim ki, bu fəslin gah qəhrəmanın, gah da
yazıçının dilindən verilməsi son dərəcə
maraqlıdı. Adama elə gəlir ki, qəhrəman
düşünür, danışır, amma arada ya yuxuya
gedir, ya huş aparır onu və mətn yazıçının
təhkiyəsinə keçir. Bu fəsildə Əhliman
dünyaya yenidən gəlir... Ona görə
yazıçının ana bətni ilə qəbri müqayisə
etməsi, bir-birinə bənzətməsi çox təsirlidi.
Amma birinci dünyaya gəlişindən fərqli olaraq, bu dəfə
Əhlimanın yaddaşı var. Ömrünün müxtəlif
anları, məqamları yaddaşında oyanır, bir-birini əvəz
edir, gözünün önündən keçir. Eynilə
ana bətnində olduğu kimi darlıq içindədi –
çabalayır, vurnuxur, azad olmaq istəyir, suya qərq olur,
dünyaya gəlir və üşüyür... Məhz bu
üşümə əsər boyu simvola çevrilib.
Əhlimanın bir çox kompleksləri, ağrıları məhz
soyuqla, üşümə ilə bağlıdı. Amma hələ
indi, qəbrin içində də onun əsas mübarizəsi
davam edir. İçindəki mübarizə. Xeyirlə Şərin
davası.
Ona
görə qəhrəmanın dilindən verilən xatirələr,
rabitəsiz fikirlər də bəzən xeyirin, bəzən də
şərin yaddaşının məhsuludu. Məsələn,
Əhlimanın Allahı yada salması, ona yalvarması, evinin
önündə çay içən bir qocanı
xatırlaması, Ay qızını gözünün
önünə gətirməsi, şeirlərdən misralar
pıçıldaması – bunlar hamısı xeyirin, yəni
Hörmüzdün xatirələridir. Amma kürəyini
zolaq-zolaq edən qırmancları, başına əndərilən
sopsoyuq suyu, xalatını geyinmiş Zakiri, çılpaq
qadın belində küpə izlərini düşünməsi
isə məhz şərin, yəni Əhrimanın yada
saldıqlarıdı. Bu qırıq-qırıq xatirələrin
bəzilərini yazıçı sonrakı fəsillərdə
geniş təsvir edir və onları oxuduqca niyə məhz
bunların qəbirdə yada düşməsini anlayırsan.
Əsərin əvvəlindən qəhrəmanın necə
“ölməsinə” də kiçik bir eyham var və bunun
özü də oxucunu maraqlandıran detaldı. Necə
ölüb bu adam? Kim idi onu hündürlükdən itələyən?
Bu sualların cavabı üçün səbrsizliklə
növbəti fəsillərə keçirsən. Amma bundan
öncə yazıçının bir
tapıntısını da vurğulayım. Əsərin əvvəlində
kip qapalı qəbrin qaranlığını belə təsvir
edir müəllif:
“Zil-zülmət
qaranlıq... Bu, qapalı gözlərin içində çəhrayı,
sarı, yaşıl dairələr oynaşan qaranlıq
deyildi, açıq gözlərin qaranlığı idi!”.
Fəslin
sonunda isə qəhrəman deyir: “Gözlərimi qapayıram.
Gözlərim qarşısında sarı, çəhrayı,
yaşıl dairələr...”.
Artıq
qəbrin açılmasını, Əhlimanın
gözünə işıq düşməsini bundan gözəl
yazmaq, təsvir etmək olmazdı... Yazıçının
özü dediyi kimi, qəhrəman zil-zülmət
qaranlıqdan qurtulmuşdu. Qəbrini
açmışdılar. Amma niyə? Hansısa qəbri
açıb “ölü”nü narahat etmək kimə lazım
idi axı? Yazıçı qəbrin açılması fəslinin
sonunda kiçik bir müəllif arayışı, qeydi verməklə
oxucusunu uzun təfərrüatçılıqdan xilas edir.
Çünki qəbrin açılma səbəbinin və
bunu edən adamların niyyətinin əsərin
gedişatına, əsas ideyasına bir aidiyyatı yoxdu.
Əsas olan Əhlimanın özü və xarakteridi.
Uşaqlıqdan bu yana nəfsiylə, bəd nəzəri,
yaman gözüylə çoxlarının axırına
çıxmış adamın hərəkətlərini, əməllərini,
daha doğrusu, ətrafındakılara olan bu böyük kinin
səbəbini yazıçı fəsildən fəsilə
müxtəlif hadisələr, əhvalatlarla açır.
Deyirlər, xarakterə aid bir çox məsələlərin
təməli uşaqlıqdan qoyulur. İstər istedadın,
savadın, fərqliliyin, istərsə də komplekslərin
kökünü uşaqlıqda axtarmaq lazımdı.
Yazıçı
özü də, deyəsən, bu qənaətdədir.
Çünki elə “Yaman göz” adlandırdığı
ikinci fəsildən Əhlimanın uşaqlığına
gedir və onun ürəyində insanlığa qarşı
nifrət yaradan bir neçə səbəbi göstərir.
İmkanlı qonşunun ərköyün oğlu Nəsibin hər
gün Əhlimanı ələ salıb başına soyuq su əndərməsi,
əyyaş atasının anasını da, onu da
qayışla döyməsi, kasıblıqdan əyninə fərli
paltar ala bilməməsi və s. Hələ uşaqlıqdan
bütün bunlar balaca Əhlimanın qəlbini kinlə, nifrətlə
doldururdu. Gözləri qəlbin, ürəyin aynası hesab
edirlər. Məncə, burada da göz sadəcə vasitədi...
İçdəki xıltı, kiri üzə
çıxaran, “istiqamətləndirən” detaldı.
Əslində, yazıçının təsvir etdiyi,
göstərdiyi hadisələrin dərinliyinə gedəndə
düşünürsən ki, əksi də
mümkündü, bəlkə. Yəni müxtəlif əzablardan
keçmiş adam yaxşı insan da ola bilər. Xeyir əməllərin
də sahibi olar. Amma burda qəhrəmanın çəkdiyi əzablar,
həyatda üzləşdiyi haqsızlıqlar ucbatından
pis adama çevrilməsi yox, şər toxumunun hansısa əzablar,
haqsızlıqlardan “qidalanıb” göyərməsi göstərilir.
Yəni o şeytan xisləti Əhlimanın içində
var, amma üstəgəl də bunun böyüməsi,
inkişafı üçün mühit, şərait var.
Hansını
ki, yazıçı müxtəlif hadisələr vasitəsilə
çatdırır. Və məncə, müəllifin bəzən
keçmişə, qəhrəmanın
uşaqlığına, bəzən bu günə qəbirdən
sonrakı həyatına, bəzən yeniyetməliyinə, bəzən
də gələcəyinə getməsinin əsas səbəbi
budur. Yazıçı sualların cavabını
Əhlimanın keçmişində, indisində, gələcəyində
axtarır. Deyək ki, uşaqlığında əsas kompleks
kimi atasının qırmancları, Nəsibin soyuq suyu
detaldısa, yeniyetməliyində bu detal çoxlarının
“istifadə” etdiyi qadınla əlaqəsidi. Və
bütün bunlar Əhlimanın zaman-zaman
aşağılanmasını, həyatının hər
stadiyasında müxtəlif travmalar almasını ifadə
edir. Aşağılanan adamın isə intiqamı yaman
olur... Hələ üstəlik, ona təbiətdən pis
göz, bəd nəzərlə məhv eləmək kimi
“bacarıq” verilibsə... Beləsiylə mübarizə
aparılmalıdı. Və bu mübarizəni aparan da elə
qəhrəmanın özüdü, yəni ikinci “mən”idir.
Ona görə Əhlimanın həm də bəd nəzər,
pis göz məsələlərini elmi cəhətdən
araşdırması, okkultizm üzrə müdafiə etmək
istəməsi təsadüf deyil. Əslində, Əhliman sadəcə
öz dərdinin, bəlasının çarəsini
axtarır. Bunu “Qeyb olmuş qaraj” fəslində daha aydın
hiss etmək olur. Çox güman ki, süpürgəçi
Dadaşın gördüyü, arvadına dili-dodağı əsə-əsə
danışdığı siçanlar məsələsi,
qarajda gizlədilmiş aparatura-filan söhbəti elə-belə,
göydəndüşmə deyil. Əhliman neqativ enerjisini,
pis nəzərini “müalicə” etməyə
çalışır, siçanlar üstündə təcrübələr
aparır. Amma kiminsə bundan xəbər tutmasını
öyrənəndə içindəki şeytan, şər-Əhriman
oyanır, öz işini görür...
Ümumiyyətlə,
bu cür qeyri-adi adamlar, mistik qəhrəmanlar Anar nəsri
üçün xarakterikdi. Məsələn, “Mən, Sən,
O və telefon” hekayəsində qəhrəmanın bir
qadını öz-özünə qısqanması,
özüylə rəqabətə girməsi, yaxud “Əlaqə”
povestində mistik hadisələrlə, əhvalatlarla üzləşən,
yaxud da bunları sadəcə uyduran tələbə
obrazı, “Qırmızı limuzin”də ölüm kabusundan
qurtula bilməyən, hər yerdə qabağına
qırmızı limuzin çıxan qəhrəman və s.
Bu mənada Anarın əsərləri təhlil edilərkən
onun həm də fantast, sürrealist yazıçı
olması nəzərə alınmalıdır. Çünki
bəzi məsələləri sadə məntiqlə, real təhlillərlə
izah etmək mümkün deyil. Məsələn, elə bu əsərdə
Əhlimanın Diri Babayla görüşünə, yaxud
Əshabi Kəhf ziyarətinə necə real baxasan?
Bütün bunlar sürrealist cizgilərlə təsvir olunur
və qəhrəmanın qeyri-adi, bir az da izaha gəlməyən
həyatını, hərəkətlərini müəyyən
dərəcədə ifadə edir.
Əsərin
daha bir üstünlüyü bütün obrazların xarakter
olaraq yaradılması, bütövlüyüdür. Ən
kiçik, hətta epizodik sayıla biləcək obraz da nəsə
deyir, nəyləsə düşündürür, təsirləndirir.
Məsələn, min illərdi qəbir qazan bakılı Nəsrulla.
Ölünün dirilməsinə, qəbirdən xortlayıb
qalxmasına təəccüblənmir, əynindəkiləri
də sakitcə, dinməz-söyləməz
çıxarıb “təzə diri”yə verir. Qəbir
açmaq kimi ağır işi sıradan bir məsələ
sayır. Qəbiristanlıqda da yeyib-içməyindən
qalmır. Əslində, bu fəsillə və Nəsrulla
obrazı ilə yazıçı insan psixologiyasının
maraqlı bir tərəfini göstərir. Zamanla,
yaşadıqca, gördükcə hər şey adiləşə
bilir. Hətta qəbirləri açmaq, meyitləri
oğurlamaq, ölünün dirilməsi belə... Necə ki,
Nəsrulla üçün adiləşmişdi. Amma nədənsə
qəbir “həyatını” belə görən Əhlimandan
ötrü mühitin qamçıları atasının
qırmancları qədər ağırdan ağır olaraq
qalırdı. Və məncə, yazıçının onu
həyata yenidən qayıdan kimi daha bir zərbəylə
yetirməsi Zakirin xəyanətilə
qarşılaşdırması təsadüf deyil.
Çünki bir dəfə ölüb dirilmiş adam
dünyaya başqa cür baxa, xasiyyəti dəyişə, həyata
daha çox bağlana bilərdi. Bir sözlə, Allahın
verdiyi daha bir şansdan içindəki Xeyir – Hörmüzd
oyanardı. Amma Əhlimanın elə evinə gələn
kimi tələbəsinin hərəkətini – üç
gündü ölmüş müəllimin evinə, elmi
nailiyyətlərinə, hələ üstəlik, simpatiya bəslədiyi
qadına sahib çıxmasını görməsi o
şeytanın da “dirilməsinə” səbəb olur. Ən
pisi isə budur ki, Əhlimanın qəzəbinə gələn
adamların başlarına müxtəlif bəlalar gəlir.
Kimsə qəzada ölür, kimsə tutulur, kimsə
başqa yolla bədbəxt olur. Bir sözlə, onun
“gözündən yayınmaq” çətin məsələdi.
Əhlimanın
Diri Babayla görüşündə Diri Baba ona deyir:
“İnsan özü özünü yaradır, istəsə özünü Hörmüzd kimi, istəsə Əhriman kimi yetişdirə bilər. İnsanın içində hər ikisi var – Hörmüzd də, Əhriman da...”.
Yazıçı Diri Babayla görüşün reallıqda baş verməsini, yaxud qəhrəmanın bunu xəyal etməsini sual altında qoyur. Amma mənə görə bu, müxtəlif fəlsəfi cərəyanları, istiqamətləri, dini inancları oxuyub öyrənən, bu sahədə araşdırmalar aparan, eyni zamanda özünün təzadları, dünyası, hissləri əlində aciz qalan Əhlimanın özüylə görüşüdür. Bütün bu mübahisələr onun içində gedir. Əhrimanla Hörmüzdün mübarizəsi kimi... On ikinci fəsildə – “Karma” hissəsində bu məsələlər məhz Hörmüzdün dilindən açıqlanır. Burada Əhlimanın xeyir tərəfi danışır. Oxuduğu kitablardan, hind fəlsəfəsindən, Karmadan, dzen-buddizmdən, ekzistensializmdən söz açır, bəlasından, təbiətdən gələn dərdindən xilas olmağın yolunu göstərir. Və sonda oxucuya kiçik bir ümid də verir... Yaman gözdən, yəni Əhrimandan qorunmağın yolunu tapmasına az qaldığını bildirir...
... Və Aydan gəlir! Bu Allahın işidir, əslində. Əhlimanın içindəki şərlə mübarizəsi üçün, Xeyirin qalibiyyəti üçün gəlib Aydan! Xilas kimi... Somnambulizmdən əziyyət çəkən gənc, gözəl bir qızın eyvandan keçib Əhlimanın otağına gəlməsi çox təsirli səhnələrlə təsvir olunub. Ümumiyyətlə, Aydan fəsli əsərin bütün başqa bölümlərindən həm təsvirlərin incəliyi, zərifliyi, həm də ahəngi, poetikası ilə seçilir. Yazıçı bu fəsli şeir kimi yazıb sanki... Və qəhrəmanının daha bir təzadını, ağrısını, qorxusunu burada ifadə edib. Əgər əvvəllər Əhliman “əlaqədə olduğu qadınlardan heç nə ummurdu, nə sevgi, nə nəvaziş, nə etibar” gözləmirdisə, bu dəfə məsələ başqaydı. Əvvəllər qadınlara pis gözlə baxırdısa, indi hər şey başqa cür idi. Bəs nə idi onun bu baxışını dəyişən? Sevgimi? Məgər yuxuda, gözüyumulu yanına gəlmiş qadına vurulmaq olardımı? Amma aşiq olmamışdısa, nədən bu qədər tərəddüd edirdi, nədən qorxurdu, bu həyəcanına səbəb nə idi? Məncə, Anar bu fəsildə əsas niyyətinə, məqsədinə çatıb. Qəhrəmanının təzadlarını, içindəki qorxuları, acizliyi son dərəcə dəqiq ifadə edə bilib. Əhliman özündən, gözündən qorxurdu. İçindəki şeytandan qorxurdu. Bu balaca möcüzəni – Aydanı da yaman gözü, bəd nəzəri ilə məhv eləməkdən qorxurdu... Özünə, daxilindəki şərə qalib gələ bilməyəcəyindən qorxurdu! Və bütün bu qorxuları əsassız deyildi...
Aydanın gəlişindən sonra Əhlimanın həyatında daha bir mühüm, həlledici hadisə baş verir. O, Çapıqla görüşür. Tapşırıq alır. Əslində, burada yazıçı Əhrimanla Hörmüzdü son dəfə üz-üzə qoyur. Qədim bir xalçaya görə aradan götürülməli olan alimi xilas etmək, ya öldürmək?! Alimin xilas edilməsi Hörmüzdün, ölməsi isə Əhrimanın qələbəsi olacaq... Əsərin kuliminasiyası da burdadı, bu məqamda. Yazıçı maraqlı bir priyom işlədib qəhrəmanına eyni hadisəni iki dəfə yaşadır, birincidə Əhriman, ikincidə Hörmüzd kimi... Və birincidə övladını itirmiş qadının Əhlimanı görən kimi “qatil” deməsi, ikincidə sakit durması simvoldu.
Əsl
müharibə bundan sonra başlanır. Məhz bu məqamda
yazıçı Əhrimanla Hörmüzdü
“Göz-gözə” fəslində
görüşdürür. Burda Əhriman xalçanın
tarixçəsini və sahibiylə birgə məhv
olunmasının vacibliyini danışır. Əlbəttə,
bütün bu tarixçə yazıçı
fantaziyasıdı, amma müəllifin bunları tarixi hadisələrdən,
şəxsiyyətlərin adlarından istifadə edərək
təsvir etməsi olduqca təsirli, maraqlıdı. Bir
anlıq adama elə gəlir ki, qəhrəman real faktları
danışır... Hörmüzdlə Əhrimanın
mübahisəsi, hər iki tərəfin gətirdiyi
tutarlı faktlar, dəlillər də xeyli
düşündürücüdü... Hörmüzd
“qanı qanla yumazlar” – deyir, Əhriman isə, Əhdi
Ətiqin təlimini – “gözə göz, dişə diş”
– fikrini əsas gətirir. Bəs sonda hansı qalib gəlir?!
...
Doğrusu, bütün bu fəlsəfələri, Xeyir və
Şər mübarizəsinin məsələlərini kənara
qoyub, Əhlimana sadəcə bir insan kimi baxanda
düşünürsən ki, onun ölümdən savayı
yolu yox idi. Çünki bu boyda yükə, fərqliliyə,
başqalığa dözmək mümkünsüzdü. Təbiətin
ona verdiyi, sonralar insanların, mühitin
alışdırdığı, alovlandırdığı,
dərinləşdirdiyi əbədi bir bəla ilə
yaşaması çətin idi... Ona görə də
yaşamadı! Allahın ona göndərdiyi yeganə
xilası Ay qızını buraxandan, məhv edəndən
sonra yaşaması üçün səbəb
qalmamışdı... Aydanın yanında cəsədi sərələndi
asfalta!
Mənə
belə gəlir ki, Anar hər cür oxucu rəyinə, fikrinə
alışmış yazıçıdır. Heç
düşünmədiyi, nəzərdə
tutmadığı məsələləri də onun əsərlərindən
tapa, üzə çıxara bilərlər. Bu mənada
“Göz muncuğu” povesti oxucuya düşünmək, nəticələr
çıxarmaq üçün geniş imkanlar yaradır.
Bütün yazdıqlarım mənim bir oxucu, həm də
yazıçının yaradıcılığına bələd
olan tədqiqatçı kimi anladığım, duyduğum məsələlərdir.
Ancaq bu əsərin yaxın və uzaq gələcəkdə
tənqidçilər, tədqiqatçılar tərəfindən
fərqli şəkildə yozulacağını da istisna etmirəm.
Əslində, elə əsl ədəbiyyat da budur! Müxtəlif
fikirlər, polemikalar, mübahisələr doğuran ədəbiyyat...
PƏRVİN
525-ci qəzet.-
2014.- 22 noyabr.- S.20-21.