Şəmil Sadıq və Odərlər

Türkiyədə, kifayət qədər olmasa da, Azərbaycan musiqisi və şeiri bilinir, amma Azərbaycan romanı və hekayəçiliyi az bilinməkdədir. Təəssüf ki, türk oxucusu İsa Muğannadan, Fərman Kərimzadədən, İsmayıl Şıxlıdan bixəbərdir. Halbuki Azərbaycan yazıçıları romanları, ssenariləriylə Sovetlər Birliyi dönəmində Azərbaycandan kənarda digər ölkələrdə də böyük rəğbətlə oxunur və mükafatlar alırdılar. Yuxarıda adlarını andığım üç yazıçıdan İsa Muğanna o dönəmdəki bəzi Sovet ədəbi mühiti tərəfindən dünyaca məşhur yazıcı Çingiz Aytmatovla müqayisə olunur və pıçıltıyla bəzi ədəbi çevrələrdə Çingiz Aytmatovun onun təsiri altında yazdığı söylənilirdi. Onun əsərlərindəki təmiz dil, yetişkin dialoqlar, saf və rəngli təsvirlər oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış və gənc yazıçıları uzun müddət təsiri altında saxlamışdı.

Azərbaycan 1991-ci ildə baxımsızlığına qovuşar-qovuşmaz özünü acılı bir savaşın və qarışıq bir keçid dövrünün içində gördü. İnsanlardakı bezmişlik, yorğunluq, yaralı ürəklər, bir milyonu aşmış savaş qurbanları, itirilmiş Vətən torpaqları və ədalətsizliyə qarşı yüksələn üsyan istər-istəməz ədəbiyyatda da əksini tapdı. Kimi bu durumu şeirləriylə, kimi də hekayə və romanlarıyla dilə gətirdi. Amma bu əsərlər də, təəssüf ki, türk oxucusu çevrəsindən uzaq qaldı. Türk oxucusu və nəşriyyatları gözlərini bir dəfə qərbdən şərqə doğru çevirib də o tərəfdə nələr baş verir deyə baxmadı. Amma onlar baxmır deyə şərqdə həyat və ədəbiyyat durmadı.Yaralar sarıldıqca,coşqular artdıqca Azərbaycanda həm düşüncə, həm də ədəbiyyat yerli yerində oturmağa və yeni məcralarla yoluna davam etməyə başladı.

İstədiyimiz kimi olmasa da, indi Türkiyədə yavaş-yavaş Azərbaycan ədəbiyyatından nümunələr çap olunmağa başlayıb. Son olaraq, önsözünü mərhum İsa Muğannanın yazdığı, gənc yazıçı Şəmil Sadığın “Odərlər” kitabı İstanbulda “2023 Yayınları” arasında çıxdı. “Odərlər’ romanı həm günümüzün, həm də keçmişin hesabını aparan bir roman və türkcə oxucusu üçün də maraq yarada biləcək bir məzmuna sahibdir.

Jean Frete “Dəlilik” adı ilə türkcəyə çevrilən əsərində ”Böyük sənət hərəkatlarının və ya əsərlərinin dərin ruhi və toplumsal böhranlar dönəmində doğulduğunu” yazmaqdadır.

Azərbaycan bu ruhi və toplumsal böhran içərisində və sonrasında bir-birindən usta şair və romançılar yetişdirdi. Bunlardan biri də gənc yazıçı Şəmil Sadıqdır. Şəmil Sadıq ustadı saydığı İsa Muğannadan dərin təsirlənsə də, getdikcə öz üslubunu yaxalamağa başladı. Onun “Odərlər” isimli romanı Azərbaycan türkcəsində yeni bir söyləmə şəkli və perspektiv təqdim etməsi baxımından önəmlidir. Romanı ilk oxumağa başladığınızda klassik xalq hekayəsinin dadını versə də, oxuduqca fərqli bir söyləniş və fərqli bir üslubla qarşı qarşıya olduğunuzu anlayırsınız. Cümlələr qısa və vurucudur. Dialoqlar süni deyildir. Dil axıcı və həyəcanlıdır. Uzun təsvirlər olmasa da bir cümlə içində verilən təsvir oxucuya geniş bir pəncərə açmağa nail olur:

“Cırcıramalardan başqa kimsənin oyaq olmadığı bir gecə...”

Və ya

“Bir yanda mavi suları ilə insana gəl-gəl deyən Sərsəng su anbarı, digər tərəfdə sıra-sıra ağaclardan ibarət və sonu görünməyən meşə” kimi təsvirlər oxucunu bir anlıq dastan havasından ayırıb yeni bir səhnə təqdim edir.

Romanın quruluşu ustalıqla Qarabağ savaşı, günümüzün gerçəkliyi və əfsanələrlə iç- içə keçirilmişdir. Əslində “at nalı toplayıcısı” olaraq yola çıxan roman qəhrəmanı keçmiş türk tarixindən və əfsanələrindən bir gerçəyə varmaq istəyir. Bu gerçəyə varma yolunda əngəllər olduqca çox, amma ona görə bu çətinlikləri aşmanın bir tək yolu vardır, o da türk tarixini və fəlsəfəsini yaxşı başa düşməkdir. Milləti məğlubiyyətlərə uğradan, onu günümüzdəki acizliyə sövq edən bağrında saxladığı xəzinədən xəbərdar olmaması və öz keçmişinin, dininin və gələcəklərinin yorumunda yanlış mühakimələrə varmasıdır. Türk , İslam, Şərq kimi isim və qavramlardan bəhs edildiyində gerçək yorum və mühakimələr ortaya çıxdığında xalqın zəfəri də elan edilmiş olacaqdır. Bu səbəblə “nal toplayıcısı”nın məqsədi əslində naldan çox xalqın ürəyindəki gerçək “türk”ü tapmaqdır.

Bu gerçək “türk” sadəcə qəhrəmanlığı və qurduğu imperatorluqlarıyla deyil, dili, dini və fəlsəfəsiylə ortaya çıxmalıdır. Onun dininin bütün sirləri əslində dilində gizlənib. O sirləri ərəbcə deyimlər verə bilməməkdir. Məsəlçün,”yer haqqı”, “göy haqqı”, “işıq haqqı”, “Tanrı haqqı” kimi qavramlar dərin bir ədalət və paylaşma hüququndan bəhs etməkdədir. O biri yandan İslam öncəsi türk tarixi də “Odər” dilindədir və bütün dinlərin ortaq söyləmlərini yüzillər öncəsindən xəbər vermişdir. Türk təkrar “Odər” dilini anlamağa başladığında zehinsəl əskikliyi də ortadan qalxmış olacaq və öz yolunu tapacaqdır.

Şəmil Sadıq bir-birindən maraqlı və fərqli mövzuları oxucunu yormadan romana köçürməyi bacarıb. Günümüzün gəncliyinin problemləri ilə keçmiş insanların problemlərini yan-yana gətirmiş və özünəxas üslubda güncəl bir qarşılaşdırma edib. Hər oxucunun bu fərqli fikirlərdən özünə görə ayrı bir məna çıxaracağ şübhəsizdir. Hələ dinə baxışdakı fərqli söyləmlərlə qarşılaşıldığında diksinmə, etiraz da olacaqdır. Amma romanın üslubundakı istiqanlılıq və axıcılıq o etirazları xoş görülü bir münasibətə doğru götürəcək. Zatən bir yazıçının məqsədi də bilinəni təkrar etmək deyil, onu fərqli bir üslub və fərqli bir mənada söyləməsidir. İnsanların inandıqları və ya yüzdə yüz doğru sandıqları bəzi mövzuların müzakirəyə açılması hər dönəmdə çətin və ağrılı olub. Amma mübahisələr sona çatdıqdan sonra bəzən bizi hiddətləndirən etirazın gerçəyin özü olduğunu da görmüş oluruq.

Türklüklə, Turanla bağlı bütün yeni və bizə kimlik qazandıran söyləmlər Şərqdən, yəni ana yurd Türküstandan gəlib. Latın əlifbasını ilk olaraq İstanbulda saraya təqdim edən Mirzə Fətəli Axundov, turan fikrini sistemləşdirən Əli bəy Hüseynzadə, Cümhuriyyətin quruluşuna möhür vuranlardan Əhməd Ağaoğlu, Yusuf Akçura kimi aydınlar bizə Türküstandan gəldilər.

Məncə, türk oxucusu üzünü bir dəfə də başqa tərəfə, yəni öz qardaşlarının olduğu yönə çevirə bilsə, təkrar yepyeni fikirlərlə üz-üzə gələcək və getdikcə itirilən kimliyi mövzusunda yeni mühakimələrə varacaqdır. Şəmil Sadıq kimi yazıçıların bu mövzudakı əsərlərdə öncül rollar oynayacaqları şübhəsizdir.

Orxan ARAS

525-ci qəzet.- 2014.- 29 noyabr.- S.25.