Natəvan Dəmirçioğlunun nəsrində
milli müəyyənlik və psixoloji dərinlik
Qədim türk düşüncəsində uçmaq
cənnət deməkdir. Təsadüfi deyil ki, dahi şair, romantik
filosof Hüseyn Cavid özünün ən kamil mənzum faciələrindən
birini-"Şeyx Sənan"ı uçmaqla tamamlayır.
Mövzusu böyük sufi şairi
T.Əmmarın "Məntiq-üt-teyr"əsərindən
alınmış bu dramda müəllif qəhrəmanları
mütləq uçuruma - cənnətə göndərməli
idi. Çünki ilahi eşqin məkanı, son mənzili məhz
Allahın dərgahı olan cənnətdir...
İstedadlı yazıçı və alim Natəvan Dəmirçioğlu
da XX əsrin 90-cı illərində sanki yuxudan
çıxıb uçaraq ədəbiyyata gəlib. Onun povest və hekayələrdən
ibarət "Birinci Kitab"a (2006) yazdığı
"Yazardan qısa bir yazı"da oxuyuruq: "Uşaq
vaxtı yuxularımda hey uçurdum. Dağların,
dərələrin, böyük suların,
uçurumların, şəhərlərin üstündən
uçurdum. Bir- iki dəfə xalama dedim ki, yuxularda
uçuram, qorxuram. Dedi: "Qorxma böyüyürsən
ondandır".
Bir dəfə bir gəzərgi seyid gəlmişdi həyətimizə. Nə istədi
verdik, amma həyətimizdən getmək istəmədi.
Dedi: "Hökmən gərək birinizin taleyindən
gördüklərimi deyim". Soruşdum ki,
gördüklərinizi deyib neyləyirsiniz? Dedi:
"Çox dərdə əlac eləyirəm". Dedim:
"Onda mənim dərdimə əlac edin. Yuxularımda
uçuram, canım boğazıma yığılıb
uçmaqdan". Gözlərimin içinə baxdı
- Ay qız! Səni mələklər
uçurdur -dedi- vergilisən sən. Bunu
heç kimə demə.
...daha yuxularımda uçmuram. Təkcə yazı
yazanda yuxularda uçduğum kimi çəkisizlikdə
oluram. Uçmuram, uçunuram". Əslində mən bu sətirləri yazıb bu
yazıya nöqtə qoymalıyam. Natəvan
yazıçıdır! Yazıçılıq
ona yuxuda, mələklərin sırasında uçduğu
zaman buta verilib. Mən bilmirəm bu ilahi vergi ilə O, 50
yaşa qədər necə yaşayıb, onun psixoloji
yükünü necə çəkib!...
Bir gün türk qızı - gözəl şairə
Anna Axmatova poeziya göyərçini Marina Svetayevaya məktub
yazır. Məktubun
sonuna bir cümlə əlavə edir: "Blok umer". M.Svetayeva ona cavab məktubu yazır. Sonda belə
bir cümlə əlavə edir: "Udivitelno ne to, çto
Aleksandr Blok umer, udivitelno to, çto on de sex por jiv". Bu qeydim Natəvandan uzaq olsun, O Allahın verdiyi qədər,
həyat yoldaşı, iki övladı və gələcək
nəvələri ilə xoşbəxt yaşasın.
Xatırladım ki, Natəvan Dəmirçi qızı
Atamoğlanova 1 noyabr 1963-cü ildə ədiblər və
şairlər yurdu, Azərbaycan ədəbiyyatına
M.P.Vaqifi, M.V.Vidadini, S.Vurğunu, M.Hüseyni,
İ.Şıxlını, H.Arifi, M.Dilbazini, Muğannanı,
Yusif və Vaqif Səmədoğluları, N.Həsənzadəni
bəxş etmiş Qazax rayonunun Daşsalahlı kəndində
dünyaya gəlib. Beş il (1984-89) BDU-nun
jurnalistika fakültəsində təhsil alıb. Tələbə
ikən Zaqafqaziya Universitetləri Tələbələrinin Beynəlxalq Elmi
Festifalının qalibi olub. Hələ tələbəlikdən
- 1988-ci ildən bu günə qədər - 25 ildir ki, taleyini Azərbaycan
Dövlət Televiziya və Radiosu ilə bağlayıb, 18
ildir ki, Azərbaycan Beynəlxalq Radiosunun şöbə
müdiri kimi ağır, şərəfli və məsuliyyətli
bir işdə çalışır.
Yazının
tələblərinə əməl edərək üç
mühüm faktı da qeyd etməliyəm: Natəvan xanım
istedadlı gənc yazıçı kimi 1999-cu ildə Ulu
Öndər Heydər Əliyevin, 2010-cu ildə isə dövlətimizin
başçısı cənab İlham Əliyevin fərmanı
ilə prezident təqaüdünə layiq görülüb;
"Yetim" povestinə görə "Yaddaş"
komissiyasının qərarına əsasən
"Qılınc və Qələm" mükafatı ilə
təltif edilib; nəhayət, 2010-cu ildə Moskvanın
"Filinta" nəşriyyatında povest və hekayələrindən
ibarət 10 çap vərəqi həcmində "Pervaya
kniqa" kitabı böyük tirajla çap olunub.
Natəvanın yaradıcılığı ilə
2004-cü ildən tanışam. Mən
"Yaddaş" komissiyasının sədri kimi onun
müsabiqəyə təqdim olunan "Yetim" povestini
oxumuşam. O, bir pyesin, bir neçə povestin, onlarla maraqlı
hekayənin müəllifi, fəal ictimai mövqeyə malik vətənpərvər
ziyalı, prinsipal qələm sahibi, publisist, milləti və
dövləti hər şeydən uca tutan yazıçı -
qələm sahibidir. Mən onu Azərbaycançılıq
mövqeyindən sərt mənəvi-ideoloji döyüşlər
aparan təmiz qanlı bir türk qızı kimi
tanıyıram. Bu qənaətlərimə
dayaq üçün "Yetim"in üzərinə
qayıdıb, Natəvan Dəmirçioğlunu bir
yazıçı kimi ətraflı təqdim etmək istəyirəm.
"Yetim" mürəkkəb arxitektonaya,
çoxşaxəli süjet xəttinə malik bir əsərdir. Sadə təsvir
və təhkiyə ilə yox, gərgin psixoloji keçidləri
olan mətn üzrə yazılıb. Əsərdə
özünə məxsus xarakteri, psixoloji tutumu olan obrazlar var:
Yazıçı, Yetim - oğul Nüsrət, qətl
edilmiş ata Nüsrət, Nüsrətin nənəsi,
qatil-Əmiroğlu, Səs-Şeytan və toplum obrazlar - tələbələr,
Yetimin ailəsi, kənd camaatı...
Natəvan
Dəmirçioğlunun "Birinci kitab"ına
yazdığı ön sözdə görkəmli tənqidçi,
AMEA-nın müxbir üzvü, millət vəkili Nizami Cəfərov
onun yaradıcılığına doğru yöndən
yanaşır: "Türk varlığının, mənəviyyatının
ən zəngin və dolu qatı mifoloji düşuncə ilə
bağlıdır. Bu da Natəvanın
yaradıcılığını küll halında əhatə
edir. Əvvəlki əsərlərdə -
"Üç nöqtə" və "Səbət"də
xüsüsi olaraq diqqəti çəkən mistik
anlayışlar, ölüm- həyat, bu dünya - o dünya,
yerüstü və yer altı yaşam həqiqətləri,
Yer və Göy əlaqələri çox orijinal şəkildə
özünü göstərir... Hələlik
onun sonuncu əsəri olan "Yetim"də isə mifoloji
düşuncəsi yeni sferalarda gəzişməyə
başlayır. Povesdə İnsan və
(Allah lənət eləmiş) Şeytan
qarşılaşması, İnsanın mənəvi
gücü, dolayısı ilə elə yazıçının
öz gücü deməkdir. Qarının həm bu
dünyada, həm o dünyada yaşaması, əslində iki
dünya arasında insanlığın gözlə
görüb, şüurla dərk etmədiyi güclü və
birbaşa rabitənin
olduğuna əsaslanır".
"Bir
olan Tanrım!...Özündən yetim qoyma
məni!"- Povest belə başlayır. Sonra deyilir: "İnsan atadan,
anadan yetim ola bilər, ancaq Allahdan yetim qalmasın, taleyi yetim
olmasın". Bu ideyanı yazıçı əsərin
sonunda konseptual bir məqama çatdırır. Natəvanın
qəhrəmanı olan yazıçı ( təbii
ki, o özü! ) qupquru qurumuş, Yetim gələnə qədər
ölməyən Qarı ilə söhbətdən sonra belə
qənaətə gəlir: "Belə götürəndə
birinin Allahdan yetim qalmasına nə var ki, uzaqbaşı bir
adamdı. Yetimdi, bir nəsil onun qeydinə
qalacaq. Toyunu bir qohumu edəcək ( öz
xeyri xatirinə ), vayını bir qohumu yola verəcək (
ad-san xatirinə ). Bir nəsil də Allahdan yetim
qalsa, dərd yarıdı. Çünki bir nəsil bir
elin içində nədi ki! Onun dərdi
yaxındı. "El içində, öl içində"
atalar deyib bunu! El içində ölüm də
asandı, yüngüldü. Qalıb ki, yetimlik ola. Dərd odur ki, bir millət
Allahdan yetim qala". Yazıçını
əlinə qələm almağa vadar edən bax, bu
narahatçılıqdı.
Yazıçı, atası Nüsrət müəmmalı
qətlə yetiriləndə hələ anasının bətnində
olan Yetimin uşaq ikən sanki gələcəkdə taleyinin
necə olacağını olduqca gözəl, gerçək
bir təsvirlə verir. Nənəsi onu tər yarpız
yığmağa göndərir. "Yetim
isə arx aşağı, arx yuxarı gedirdi. Arx aşağı getmək xoşuna gəlmirdi.
Su arxadan itələyir, tələsdiyindən
barmaqları daşa ilişir, ağrıyırdı. Arx yuxarı getməyin xatirinə arx
aşağı gedirdi. Təzədən ləzzətlə
arx yuxarı çapırdı. Dizindən yuxarı
qalxan su baldırlarına güc gəlir,
qırçın-qırçın ləpələnirdi... Bəs deyincə oynadı. Üzünü
suya salıb açıq gözlərlə arxın dibinə
baxdı. Hardansa axıb gələn bir əlçim
yunu çubuğa keçirib bayraq kimi havada yellədi,
qızlara verməyə beş dənə yumru,
sığallı beşdaş daşı tapdı, suyun kənarında
dəvədabanı yarpağının üstünə
qoydu, palçıqlıqda dalbadal gedən on adamın
ayaq izini düzəltdi, otlardan yolub suda axıtdı- kef elədi.
Birdən yadına düşdü ki, nənəsi
onu gözləyir". Bu sadəcə təsvir deyil,
peyzaj-prosesdir.
Onu psixoloji paralelizm də adlandırmaq olar.
Uşağın-insanın təbiətə
qovuşmasını obrazlaşdıran bu dolğun sətirlər
nəinki uşağın xarakterini açır, eyni zamanda
onun gələcək taleyindən soraq verir, hələ
dünyaya gəlməmiş, ana bətnində yetim qalan bu
uşaq gələcəkdə axına qarşı üzməli
olacaq. Natəvan xanım tək oynayan uşaq haqqında
öz psixoloji düşüncələrini belə
açıqlayır: "Nənəsi ağlayanda ona elə
gəlirdi ki, dünyada nənəsi ilə tək qalıb. Bu
təklik qorxudurdu Onu.
... - Niyə
tək oynayırdın?- Nənəsi
soruşdu.
- Heç kim yox idi. Təkcə mən idim.
...O
öz-özünə daha yaxşı oynayırdı... Beləcə tək oynamaq onu yormurdu. Molla Feyzullah deyirdi ki, bu uşağın xeyir əyəsi
var, xeyirli qüvvələr himayə eləyir Onu. Hansı uşaq tək oynaya bilmirsə onu pirlərə
aparmaq, üstündən qoruyucu şeylər asmaq
lazımdır. Demək, onun toxunması var. Tək oynaya
bilən uşaqlar
yaxşı uşaqlardı. Eşitdiklərini
başa düşməsə də yaddaşına
yazılırdı. Beləcə,
böyüklərin arasında böyüyürdü".
Yazıçı əsas psixoloji diqqəti Yetimin
uşaqlıq dövrünə
və yaşlanıb doğma ocağa
qayıtdığı vaxta yönəldir, tələbəlik,
alimlik, vəzifə həyatını isə publisistik bir
sürətlə ötüb keçir.
On iki
yaşı olanda Nənə ona ilk dərin, son
tapşırığını, əbədi vəsiyyətini
edir: " Sən daha kişisən. Mən
bunları danışıram ki, Sən biləsən. Sən
bunları bilməlisən... Atana qəsd edənlər
Sənin düşmənlərindi. Onlar
kimdi? Biz onu bilmirik. Bəlkə
tale, qismət onu sənə tuş gətirəcək. Onda neynərsən özün bilərsən. Amma düşmənini tapmaq ürək dincliyi, ondan
heyfini almaq ömür-gün qiymətidir. Ömür insana bir dəfə verilir, ikincisini
görən olmayıb. Ömrünü
qiymətli yaşa". Yetim- Nüsrət
bu uşaqlığın son dərsini ömrü boyu unutmur.
Tələbə dostları arasında da, onun xətrini
istəyən həmtaleyi professorla söhbətlərində
də, sevib-seviləndə də, elmi əsərlər yazanda
da, vəzifədə işləyəndə də özü
ilə ən qiymətli ömür əmanəti kimi qoruyub
saxlayır. Ömrünün təqaüd
çağında həmin sözlər Onu əhənrüba
kimi çəkib doğma kəndə, Nənənin
ağlaya-ağlaya ona sonuncu dərsi verdiyi ata yurduna gətirir.
Yazıçı
mistik obrazlardan - Şeytandan, Yetimi görməyənə qədər
can verə bilməyən qupquru qurumuş Qarının qeybindən
bacarıqla istifadə edir.
Mən bir oxucu və tənqidçi kimi onun
yaradıcılığındakı cəsarət və səmimiyyəti
bəyəndim. O, yüksək səviyyəli, hazırlıqlı,
elitar oxucu üçün yazır. Yazdıqlarında
güclü bir daxili inam, sarsılmaz türk ruhu var. Bu ruh mifdən
gəlir, onun Yetimi elə bil ki, böyük türk
yazıçısı Ç. Aytmatovun "Ağ gəmi"
povestindəki Oğlanın müasir qardaşıdır. Povestdə həm Qarının, həm Yetimin, həm
də Qocanın- Əmiroğlunun təsviri dərin
psixologizmlə yüklənib.
Natəvan dilimizin qədrini bilir, onu
israfçılıqla işlətmir, urvatdan düşməyə
qoymur. Mənim üçün yazıçı dilə
münasibətdən başlanır. O, ən
böyük sərvətimiz olan dilimizin hər sözünə
nəsrin fəzasında nəzər salmağı
bacarır...
Sonda qeyd edim ki, Natəvan xanım həm də
istedadlı və cəsarətli, öz mövqeyini elmi
mübahisələrdə qoruya bilən tədqiqatçı
alimdir. Mən
onun "Güney Azərbaycanda milli mədəniyyətin
inkişafında Azərbaycan Beynəlxalq Radiosunun rolu"
adlı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi
almaq üçün BDU-da, akademik Nərgiz Paşayevanın
rəhbərlik etdiyi Dissertasiya Şurasında uğurla
müdafiə etdiyi dissertasiyanın rəsmi opponenti
olmuşam.
Natəvan Dəmirçioğlu Allahın ona səxavətlə
bəxş etdiyi istedadı həm
yazıçılığa, həm jurnalistikaya, həm elmi
yaradıcılığa və nəhayət həm də
pedaqoji işə həsr etmiş hərtərəfli milli
ruhlu ziyalıdır. O, zəngin bilik və təcrübəsini səbr və
səbatla müstəqil Azərbaycanın münəvvər
gəncliyinə öyrədir, maarifçi kimi fəaliyyətini
əzmlə davam etdirir.
Şəmsizadə Nizaməddin
525-ci qəzet.- 2014.- 3 oktyabr.- S.7.