Ogyüst Roden – müasir heykəltəraşlığın titanı

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Heykəltəraşlıq üçün XX əsrin zövqü eskizlərə bağlı idi, onlar rəssamların ideyalarını anlamaq imkanı yaradırdı, əslində onların başlanğıcı idi. Bu ardıcıl olaraq Rodenlə də baş verirdi.

Roden Mikelanceloda məhz bütün dövrlərin ən gözəl rəssamlarından biri ilə üz-üzə gəldi, onun ideyaları son formaya nail olmaqda ardıcıl olaraq uğursuzluğa uğrayırdı. Həm də nəticələr silinmirdi, çünki onlar fraqmentlərdən başqa bir şey deyildi. Əksinə, onların vəziyyətini düşündükdə bu fraqmentlər də adamı sevindirirdi. Roden belə bir fikrə gəlirdi ki, müdrik adam rəssamın başlıca tamamlanmış işlərini sevən və onlara valeh olan vaxt, bu əsərlərin təxəyyülü hərəkətə gətirən fraqmentlərini də qiymətləndirə bilər. Heykəltəraş özu hiss etdiyi kimi deyirdi ki, “gözəl əsərin qalan qırığı elə bir şeydir ki, o gözəl əsərin özündən daha gözəldir”. Fraqment təsəvvür etməyə və şadlanmağa imkar verir. Seyr edən adam güman edir ki, yaradıcı aktın özündə iştirak edir, rəssamın niyyətlərinin tamamlanması qaydasında öz təxəyyülünə arxalanır. Müəyyən fraqmentlər bizi əsir etməkdə nəhəng gücə malik olur.

Roden öz fraqmentlərində də digər başlıca bir obyektivliyə nail oldu, bunlar “Addımlayan adam”da və “Bədən”də də görünür. Rilke çox düzgün olaraq müşahidə etmişdi ki, “Bu elə bir nöqtə idi ki, Roden öz sənətinin fundamental elementini kəşf etmişdi. Onun sənəti hansısa böyük ideyaya əsaslanmırdı, nəsə kiçik şeylərin icadı qaydasındakı həllinə, nailiyyət əldə etməyin nəsə bir bacarığına, texniki məsələsinə arxalanırdı. Burada onda heç bir təkəbbür yoxdur. O, özünü, müşahidə, hökm və mühakimə edə bildiyi gözəlliyin mühüm və çətin aspektinə həsr edir. Digər, daha böyük gözəllik onun üçün hər şey hazır olanda gəlməlidir, necə ki, heyvanlar gecə öz hökmranlığına başlayanda və meşə tanış olmayan vəhşilərdən azad olanda su içməyə gəlirlər”.

Roden cavan olanda modelyer kimi də fəaliyyət göstərmişdi. O, öz ustaları üçün heç də mərmər üzərində işləməyə keçməklə razılaşmırdı, gil model də daş və ya mərmər kimi eyni dərəcədə heykəltəraşı valeh edirdi, axı axırıncıları pulla almağa qadir olmaq lazım idi. O vaxtlar bütün reproduksiyalar tabelikdə olan sənətkarlar tərəfindən yaradılırdı.

Rodenin yaşlı vaxtında necə işləməsi gənc Avstriya yazıçısı Stefan Tsveyqi heyran etmişdi. Nahardan sonra onlar birgə studiyaya yollandılar. Bu iri bir otaq idi. Orda onun əsərlərinin dəqiq kopiyaları var idi, ancaq onların arasında həm də qiymətli olan kiçik studiyalar var idi – əl, qol, at yalı, qadın qulağı, əsasən yalnız gil modellər. Tsveyq bu sakinlərin çoxunu yaxşı xatırlayırdı, onları Roden özünün təcrübə aparmaq niyyəti ilə düzəltmişdi və onların haqqında saatlarla danışa bilərdi. O, yazıçının gözü qabağında qadın heykəli yaradırdı, bu qadın elə bil ki, canlı, nəfəs alan məxluq idi. O, güzgüdə heykələ baxdı, başa düşülməyən səslər tələffüz edirdi, işinə dəyişikliklər və düzəlişlər edirdi. Rodenin gözləri qəribə işıqla parlayırdı, o, elə bil ki, daha da böyüyür və cavanlaşırdı. O, bütün ehtirası və ağır bədəninin var gücü ilə işləyir, işləyir, işləyirdi. O, heç nə eşitmirdi. Yanında dayanan gənc oğlanı da, elə bil ki, görmürdü. Bu oğlan isə ağzını belə açmadan dayanmışdı, ürəyi boğazında idi, çox sevinirdi ki, ona bu unikal ustanı işləyən vaxt görməyə icazə verilmişdir.

Tsveyq yazır ki, o, məni bütünlüklə unutmuşdu, mən onun üçün mövcud deyildim. Təkcə heykəl, parça örtüyü ilə gizlədilmiş qadın heykəli var idi. O, örtüyü götürdükdə yazıçı təəccübündən “heyrətamiz” ifadəsini işlətdi. Hətta ildırım zərbəsi də Rodeni bu işdən ayıra bilməzdi. Onun hərəkətləri ağırlaşırdı, o, demək olar ki, hirsli idi. Elə bil ki, onun üzərinə vəhşiliyin və ya sərxoşluğun bir növü hücum etmişdi. O, getdikcə daha yeyin işləyirdi. Bu vaxt onun əli tərəddüd edənə çevrildi. Elə görünürdü ki, o, hər şeyi etmişdir və daha nəsə etmək üçün heç nə qalmamışdır. Dəyişiklik etmədən bir, Iki, üç dəfə geri addımladı. Sonra o, nəsə dodağının altında mızıldandı. Heykəlin çiyinlərinin üstünə bir sevimli qadın kimi şal sərdi. Dərindən nəfəs aldı və dincəldi. Onun bədəni yenidən elə bil ki, ağırlaşdı. Alov söndü. Yenidən ev paltarını geyinib, getmək üçün qapıya tərəf döndü. Tsveyq yazır ki, “həmin vaxt özünə müstəsna diqqət hesabına o, məni bütünlüklə unutmuşdu. O, artıq yaddan çıxarmışdı ki, bu gənc oğlanı özü studiyaya gətirmişdir ki, ona öz işini göstərsin. Ona görə də heykəl kimi hərəkətsiz dayanmışdı. Bu vaxt mən bütün böyük sənətin əbədi sirrini, gözləri, özünü bəyan edən ötəri nailiyyətin hər bir nişanəsini gördüm... Mən, bütün ömrüm üçün bəzi şeyləri öyrəndim”.

Roden özünün “Düşüncələr”ində antik dünyaya valeh olduğunu açıb göstərir. Böyük heykəltəraş Bernininin təsiri Fransada o dərəcədə hiss olunmurdu, ancaq başqalarının vasitəsilə Rodenə də öz təsirini göstərdi. Onun Berniniyə aludəçiliyi başa düşülən idi, çünki az sayda rəssam onun getdiyi yolla öz nəslinin sərhədlərində antik sənəti izah etmək dühasına malik ola bilərdi. Roden də həmçinin yaşadığı era üçün eyni işi görmək yollarını axtarırdı.

1870-ci illərdə Rodenin qalib gəlmək bacarığı Londonda keçirilən müsabiqə üçün işləməyə başlayanda aşkar oldu. İngiltərənin paytaxtında böyük şair lord Corc Bayronun şərəfinə heykəl ucaltmaq üçün müsabiqə elan olunmuşdu. 1875-ci ildə Böyük Britaniyanın baş naziri Bencamin Dizraelinin sədrliyi altında böyük və nüfuzlu komitə yaradılmışdı, buna Metyu Arnold, Lonqfello və Tennison kimi yazıçılar daxil idi. Abidə üçün ilk müsabiqə 1876-cı ilin noyabrında Cənubi Kensiqton (indiki Viktoriya və Albert) muzeyində keçirilirdi. Ancaq qərara alındı ki, “müsabiqəyə göndərilən heç bir əsər komitənin tələblərinə bütünlüklə cavab vermir”. Həmin vaxt bir cəhət kimi o da qeyd olunurdu ki, burada “ingilis heykəltəraşlarından heç bir namizəd və ya Royal Akademiyanın hansısa bir üzvü yox idi. Fransa heykəltəraşlarından burada az adam və ya heç kəs yox idi – Karrye-Bellyozdan savayı heç bir ad eşitmədik. Onun heykəl qrupu ən yaxşı olmasa da, əslində ən yaxşıların arasında idi”.

Roden çox cəhd etdi ki, ikinci müsabiqəyə öz əsərini göndərsin, bu müsabiqə 1877-ci ilin iyulunda Albert Hollda keçirildi. Şairin heykəli üçün onun layihəsi pyedestalın üzərində dayanan və iki alleqorik fiqur tərəfindən əhatə olunan Bayronu təsvir edirdi. Əsl model Brüsseldə hazırlanmışdı və sonra Parisdə onun köməkçisi tərəfindən tökülmüşdü.

Baxmayaraq ki, model Londona salamat çatmışdı və digər otuz yeddi iştiraka müraciət edənlərin əsərləri ilə birlikdə lazımınca nümayiş etdirilmişdi, lakin bədbəxtlikdən heç bir təsir göstərə bilməmişdi. Görünür, mətbuat da onu diqqətsiz buraxmışdı. Hər halda müsabiqəyə sadəcə daxil olmağın özü də komitə tərəfindən həqiqi məmnunluq əlaməti kimi qiymətləndirilirdi. Ancaq Riçard Belt qalib elan edildi və onun yaratdığı heykəl 1880-ci ildə Londondakı Hayd Parkda qoyuldu. London isə ona xoş münasibətə görə Rodenin müsabiqədə qalib gəlməkdəki uğursuzluğuna görə çox narahat olmuşdu.

Brüssel illəri bütün problemləri və çətinlikləri ilə yanaşı Rodenin karyerasında dönüş nöqtəsini formalaşdırmalı oldu. O, iri miqyasda işləməyi təcrübədən keçirdi və İtaliyaya səfər onun gözlərini yeni üfüqlərə açdı. Lakin o, hələ də ümumi qaydada bəyənilməni qazanmalı idi, öz enerjisinin fokus nöqtəsini tapmalı idi.

Əvvəlki inkar münasibətlərinin əksinə uğurun ilkin müjdələri

Paris bir daha Rodeni geri çağırmağa başladı, 1877-ci ilin avqustunda, həmin ili onun atası ölmüşdü, o doğma şəhərinə qayıtdı. Van Rasburq ilə kontraktını da həmin vaxt başa çatdırdı. Paytaxtda məskunlaşmamışdan əvvəl o, bütün Fransanı gəzdi ki, çox böyük məhəbbət bəslədiyi Fransız kafedral kilsələrini öyrənsin. Bu səyahət onun çox illərdən sonra, 1914-cü ildə nəşr olunan məşhur kitabının əsasını təşkil etdi. Parisə dönən kimi o, və Roza Sen Jak küçəsində ev tutdular. Onun studiyası isə Furno küçəsində yerləşirdi.

“Bürünc epoxa”nın ətrafındakı həyəcanın əksinə Roden hələ də öz dolanışacağını kommersiya rəssamı kimi qazanmağa məcbur olurdu. Misal üçün, o, üzərində məzəli maska bəzəyi olan şabalıd ağacından düzəldilən sandığın, iki kariatidanın və kupidonlarla bəzənmiş yataq otağının dizaynını verdi. O, başqa bir heykəltəraşla birgə işləyirdi, onunla birlikdə iki böyük dekorativ maska düzəltdi və bu iş partnyorunun adı altında 1878-ci il Salonunun sənaye incəsənəti bölməsində qızıl medal aldı. Bununla yanaşı, onun “Qırılmış burunlu adam” əsəri bir müəllif kimi öz adı altında göstərilsə də, heç nə udmadı. O, həmçinin park üçün bir neçə dekorativ baş düzəltdi, lakin onlar qoyulandan azacıq sonra oğurlandı. 1878-ci ilin yazında o, Nitsaya getdi ki, dekorator heykəltəraş Kordye ilə birlikdə işləsin və orada nəhəng Neptun heykəlini və iki kariatida yaratdı. Kariatidalar de Anqlez sahil gəzinti küçəsindəki bir müğənniyə məxsus olan Neptun villasında sirenaları təmsil edəcəkdi.

Bu vaxt Roden adını tanıtdırmağa çalışırdı, baxmayaraq ki, hələ də özünə dolanışıq qazanmaq məcburiyyətində qalmalı olurdu. Müasirlərinə onun müstəqil şəxsiyyət olması məlum idi, onu avanqard rəssam hesab edirdilər. Beləliklə, onun “Qırıq burunlu adam” əsəri Fransız Rəssamları Cəmiyyətində nümayiş etdirildikdə, gənc rəssamlar Parisdə heç vaxt görmədikləri bu heykəldən heyrətə gəlmişdilər, onun Donatello dövrlərinə layiq olduğunu və antik heykəllərlə bir yerdə xatırlamasına yararlı olduğunu bildirdilər. Onlar heykəltəraşın studiyasına gələndə Bellyoz üçün bir kommersial sənət növündə nəsə işlədiyini gördükdə təəccübləndilər və özlərindən asılı olmayaraq öz hisslərini heyrətamiz sözlərdə ifadə etdilər. Buna o, mülayim qaydada cavab verdi ki, “Bəli, mən bunu Bellyoz üçün edirəm – çörək qazanmaq üçün”. O, “Uqolin” heykəlini onlara göstərəndə gənc rəssamlar daha çox təəccübləndilər və artıq deməyə söz tapmadılar. Bu heykəl bir qədər Mikelancelonun əsərinə bənzəyirdi, həm də böyük, həyatı sevən adam təsiri bağışlayırdı.

Roden bu vaxt Salona daxil olmaqda uğur qazandı və 1879-cu ildə o, Salonda “Müqəddəs Con (İoann) Bantist”in başı ilə təmsil olundu. Bu əsər ona üçüncü dərəcəli medal qazandırdı. Bu onun Fransada layiq görüldüyü ilk rəsmi mükafat idi. “Dua edən müqəddəs Con Bantist”in tamamlanmış heykəli isə Salonda 1880-ci ildən başlayaraq üç il nümayiş etdirildi. Onun “Gizlin qulaq asan qız” əsəri 1878-ci ildə yaranmışdı və bu heykəli mühüm özəl patron olan baronessa Nataniel de Rotşild almışdı. Buna baxmayaraq o, hələ də tam şəkildə qəbul olunmağa nail ola bilməmişdi.

Onun “Müdafiə” və ya “Silaha çağıran” heykəli, erkən dövrlərdəki ən cəsarətli əsərlərindən biri olmaqla müəyyən uğur qazanmalı idi. Lakin 1878-ci ildə Paris şəhəri tərəfindən paytaxtın müdafiəsini xatırladan abidə üçün müsabiqəyə təqdim edilsə də, hətta jürinin seçdiyi otuz əsərin siyahısına da düşmədi. Roden Lazar Karnonun heykəli üçün təşkil olunan müsabiqədə də etiraf olunmaqda uğursuzluğa uğradı. Bu əsər heç vaxt maraq doğurmadı. Hətta çox qüdrətli əsər olan “Bellona” (bu heykəl üçün Roza model qismində xidmət etmişdi), onun müharibə vaxtı işğaldan əvvəlki hisslərini ifadə etsə də, 1879-cu ildə Dekorativ İncəsənət müsabiqəsində nümayiş etdirildikdə, hansısa bir marağa səbəb olmadı. Bu əsərə də “Müdafiə”yə olan kimi eyni münasibət göstərildi. Nəticədə ancaq 1880-ci ildə Parisin de Vil oteli üçün D`Alamberin heykəlini yaratmq sifarişini aldı.

1879-cu ilin iyununda müəyyən maliyyə köməyi gəlməyə başladı, bundan üç il əvvəl Karrye-Bellyoz Sevr milli çini qablar manufakturasına direktor təyin olunmuşdu və o, Rodenə qeyri-adi bir vəzifə təklif etdi. Bu vəzifə onun aylıq maaşını 1700 frank məbləğində etdi, həm də hər saatına üç frank məbləğində bonus veriləcəkdi. Roden heç vaxt tapşırıqdan imtina edən adam olmamışdı, ona görə də fiqurların modellərini yaratmağa başladı. Bu fiqurlar Karrye-Bellyozun “Ov səhnələri” üçün istifadə ediləcəkdi.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2014.- 4 oktyabr.- S.25.