Motsart Opera Teatrımızda...

Vyanadan qonağımız var... Üzeyir Hacıbəyli adına VI Beynəlxalq Musiqi Festivalının sonuncu günü xüsusiylə yaddaqalan olmalıdı. Artıq on gündü ki, Bakının qulaqları dincəlir, əsəbləri sakitləşir, müxtəlif konsert salonlarından eşidilən dünya və Azərbaycan klassik musiqi inciləri ruhunu oxşayır bu şəhərin. Amma bu gün şıltaq Motsartın başıbəlalı Fiqarosu bir az da havalandıracaq bizləri, ya bilmirəm, bəlkə son zamanda gündəmdən düşməyən “toylar” mövzusuna başqa gözlə, başqa nəzərlərlə baxmağa məcbur edəcək...

Opera Teatrı qarşısında qələbəlikdi... Toya gəlmişik. Amma bu toy, o toylardan deyil. “Fiqaronun toyu”du! Bomarşenin pyesi əsasında yazılmış liberetto və Motsart musiqisi... İnanmıram ki, kimsə bu toydan narazı qalsın.

...Hələ opera başlamazdan öncə Motsart haqda düşünürəm. Motsartın Vyana klassik məktəbinin digər üzvləri Haydn və Bethovendən əsas fərqi şıltaqlığıdı, məncə... Haydn musiqisi iddiasızlığı, həzinliyi, Bethoven möhtəşəmliyi ilə təsirləndirirsə, Motsart məhz insan xarakterini, özü də xeyli dərəcədə dəcəl, çərçivəsiz bir insanın ovqatını yaratmasıyla seçilir. Musiqisi səslənən kimi elə ilk notlardan o dəcəlliyi, bir az da oyunbazlığı hiss edirsən. Və heç şübhəsiz ki, bütün sənət növləri içərisində insanın əhval-ruhiyyəsinə ən çox təsir edən musiqidirsə, Motsartın əsərləri məhz gənclik ruhunu “oynadır”, yerində dinc oturmağa imkan vermir...

28 sentyabrda isə Opera və Balet Teatrı tamaşaçılarını sehrləmişdi, ovsunlamışdı bu musiqi. Sanki başqa bir aləmə – Bomarşenin pyesinin aristokratiya əleyhinə olması bəhanəsiylə qadağan olunduğu, yaxud elə Motsart operasının 1786-cı ildə ilk dəfə Vyana Burqteatrında səhnəyə qoyulduğu dövrə aparmışdı. Məncə, yaradıcı heyətin də əsas məqsədi bu idi. Tamaşaçını bu gündən, reallıqdan bir az qoparmaq, düşündürmək. Alındı da...

Səhnə əsərinə quruluş verən məşhur ukraynalı opera rejissoru Nikola Tretyakdır. Orkestrə isə beynəlxalq müsabiqələr laureatı Əyyub Quliyev dirijorluq edirdi. Operanın quruluşçu rəssamı Yusif Babayevdir. Fiqaro partiyasını Ukraynanın əməkdar artisti, beynəlxalq vokalistlər müsabiqəsinin laureatı Dmitri Qrişin, Qraf Almaviva partiyasını isə Belarusun əməkdar artisti Vladimir Qromov ifa edirdilər. Qonaqlarla yanaşı operada teatrın öz aktyorları da vardı: əməkdar artistlər İnarə Babayeva (qulluqçu Süzanna), Fəridə Məmmədova (qrafinya Rozina Almaviva), Səbinə Əsədova (xadimə Marselina), Əkrəm Poladov (Bartolo) və İlham Nəzərov (paj Kerubino).

Hələ tamaşadan bir neçə gün öncə “Fiqaronun toyu” ilə bağlı internet-materialları “vərəqlədikcə” düşünürdüm, görəsən bu dəfə əsərə nə cür yanaşılacaq. Və ən əsası – müasir tamaşaçı Motsart musiqisini necə qəbul edəcək? Hər şey gözlədiyimdən də yüksək səviyyədə oldu. Və bu səviyyə hələ teatrın qapılarından, “asılqanından” özünü göstərirdi. Məsələ burasındadı ki, Opera Teatrının öz tamaşaçısı var. Hansı ki, əsl sənəti bilir, dəyərləndirir, teatra biganəlik göstərmir, sonuncu manatını verib bilet ala bilər, yayın istisində, yaxud qışın soyuğunda teatrdan ayağını kəsmir. Düzdü, arada bəzi tamaşalarda təsadüfi adamları da, zalda oturub darıxanları, ya imic, ya da bilmirəm hardansa əlinə düşmüş bileti batırmamaqdan ötrü bura gələnləri də müşahidə etmək olur. Ancaq hər halda nədənsə son zamanlarda məhz Opera Teatrında əsl sənətin təsirini, gücünü hiss etmək olur. “Fiqaronun toyu”nda isə bunu daha çox duydum. Başa düşdüm ki, müasir tamaşaçı nə qədər hövsələsizdisə də, yaxud dinamik yaşamağa öyrəşsə də, əsl sənət öz sözünü deyir, gücünü, sehrini göstərir. İki saatdan çox çəkən operada zal cınqırını çıxarmadan, sanki tilsimlənmiş halda oturmuşdu. Hamı dinləyirdi, hamının nəfəsi bir gedib bir gəlirdi, ürəkləri bir döyünürdü – Motsart musiqisi tempində, ahəngində.

Bəstəkar bu əsəri çox sevdiyi opera buff, yəni məzəli opera janrında yazıb. Eyni mövzuya Motsartdan 30 il sonra Rossini müraciət edərək “Sevilya bərbəri” operasını yaradıb. İtalyan bəstəkarı Nino Rota Fellininin məşhur “Səkkiz yarım”ına musiqilər bəstələyərkən Rossini melodiyasının motivlərindən istifadə edib. Bütün bu məsələlər adamı əsl sənətin yaranması, taleyi, özündən sonra buraxdığı izlər, yaxud öz dövründə qəbul olunmaması haqda düşündürür. Nə qədər maraqlıdı... Pyes əvvəlcə qadağan olunur, opera yazılsa da və onun müəllifi dahi Motsart olsa da, öz zamanında elə uğurla qarşılanmır, illər sonra başqa bir böyük bəstəkarı eyni mövzu cəlb edir və bu musiqinin motivləri XX əsr kinosunun zirvəsi sayıla biləcək filmin əsas “vizit kartı”na çevrilir. Hələ indiki zamanda bu mövzuda yazılan roklardan, replərdən, eksperimental janrlardan danışmıram.

Bəs bu mövzunun heç köhnəlməməsinə, bütün zamanlarda yeni kimi qəbul olunub sevilməsinə səbəb nədir? Məncə, insanı, onun yaşantılarını, duyğularını ifadə etməsi... Axı Bomarşenin, Motsartın dövründən bu yana geyimlər, dillər, quruluşlar dəyişilsə də, insan və onun qəlb, könül problemləri dəyişilməyib, olduğu kimi qalır. Bəşəriyyətin özü qədər qədim sevgi, sevginin yaşıdı olan qısqanclıq, köhnəlmək bilməyən, sıradan çıxmayan paxıllıq, rəqabət, kin, fitnə və s...

Qulluqçu Fiqaro evin xadiməsi Susanna ilə evlənəcəyindən xoşbəxtdi və qraf Almavivanın onlar üçün ayırdığı otaqdan da xeyli razıdı. Hətta sahibinin bu səxavətindən bir az çaşıb da. Amma çoxbilmiş Susanna bu fədakarlığın arxasında duran niyyəti dərhal anlayır və nişanlısına bildirir. Sən demə qrafın Susannaya gözü düşübmüş və elə ilk toy gecəsindən bu sütül qızı Fiqaronun əlindən almaq niyyəti güdürmüş. Göründüyü kimi əsərdə əsas süjet o dövr aristokratiyası ilə adi zəhmətkeş təbəqənin qarşıdurması, konflikti üzərində qurulub. Və mənə görə Motsartın bu mövzuya məhz məzəli, ironik yanaşması təsadüf deyil. Bəlkə də bu qədər dərin və xüsusən o zaman üçün ağrılı məsələni ciddi, qəliz üslubda təqdim etmək olmazdı. Doğrudu, elə o vaxtlar da bu operanı uzunçuluq bəhanəsi ilə repertuardan tez çıxarıblar. Cəmisi səkkiz dəfə oynanılıb. Rejissor Miloş Formanın bəstəkar haqqında çəkdiyi “Amadeus” filmində “Fiqaronun toyu”nun o zamankı uğursuzluğunda Salyerinin barmağı olması göstərilir. Məncə, bu, filmin ən təsirli səhnələrindən biridir. Rəqibinin böyüklüyünə tab gətirməyən Salyeri etiraf edir: “Mən əlaqələrimi işə salaraq çalışdım ki, əsər repertuardan tez çıxarılsın. Cəmisi səkkiz dəfə oynanıldı. Amma özüm bu səkkiz nümayişin heç birini buraxmadım...” Əslində filmdəki Motsart və Salyeri münasibətləri uydurmadı, faktlarla təsdiq olunmayıb. Filmin ssenarisini Piter Şeffer Puşkinin “Motsart və Salyeri” faciəsindən, Rimskiy-Korsakovun eyniadlı operasından təsirlənərək yazıb. Və bu əsərlərdə Motsartın bioqrafiyası olduğu kimi göstərilməsə də, bunlar hamısı böyük bəstəkarın həyatını, yaradıcılığını, ümumiyyətlə dahiliyin yaratdığı “fəsadları” öyrənməyə kömək olur. Eyni zamanda sadə tamaşaçını klassik musiqiylə doğmalaşdırır...

... “Fiqaronun toyu”na tamaşa etdikcə, dinlədikcə musiqi və həm də ifaçıların peşəkarlığı, səhnənin sakitləşdirici rəngləri adamda qəribə duyğular oyadır. Bəzən özünü tək-tənha hiss edir, amma bu tənhalığından da bir təsəlli alırsan... Mənasız çoxluğun içində olmaqdansa, elə təklik yaxşıdı. Amma birdən çevrilib zalı görür və diksinirsən, burdasan, öz ölkəndə, öz şəhərində və indi bu an səninlə bərabər sənətin böyüklüyünə heyran olan zal dolu adam var. Fiqaronun, Don Brazilionun, Suzannanın ariyaları zamanı yenə təklənirsən elə bil. Belə-belə səni istidən soyuğa, soyuqdan istiyə keçirə-keçirə opera sona çatır. Motsartın insaniliyi, hissləri, daxili aləminin zənginliyi hamısı canına hopub. Özü minillərin o tayında qalsa belə, dipdiridi, burdadı, bizlərlədi...

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2014.- 4 oktyabr.- S.21.