Əhməd Ağaoğlu şərqşünasları London konqresində

Bu gün Azərbaycan alimlərinin dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən elmi konfrans, konqres və simpoziumlarda iştirakı adi hala çevrilmişdir.

Bəs 100-150 il əvvəl vəziyyət necə olmuşdu? Azərbaycanın elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan mütəxəssislərinin beynəlxalq arenaya çıxışı, uluslararası toplantı və tədbirlərdə iştirakı nə zamandan başlamışdır?

Apardığımız araşdırmalar bu sahədə birincilik çələnginin mədəni və ictimai-siyasi həyatımızda bir çox ilklərə imza atan ensiklopedik şəxsiyyət, türk dünyasının böyük fikir adamı Əhməd Ağaoğluna (1869-1939) məxsus olduğunu söyləməyə əsas verir.

Təbii ki, söhbət nisbətən yeni dövrdən və Avropa tədqiqatçılıq məktəbinin ənənələri əsasında formalaşan beynəlxalq miqyaslı toplantılardan gedir. Əks-təqdirdə, kimsə mənə piyada Təbrizdən Şama (Dəməşqə) yollanan, ərəb müdriklərinin elmi diskussiyalarına qatılmaq, onlardan öyrənmək üçün böyük çətinliklərə sinə gərən, vətəninin hüdudlarından kənarda adını elm tarixinə həkk edən Xətib Təbrizinin yaşı min ilə çatan elmi şücaətini xatırlada bilər və tamamilə haqlı olar. Orta əsrlərlə bağlı başqa nümunələr də yox deyildir.

Beləliklə, 23 yaşlı Əhməd Ağaoğlu (həmin dövrdə Əhməd Ağayev ad və soyadı ilə tanınırdı) 1892-ci ildə şərqşünasların Böyük Britaniya paytaxtında keçirilən IX konqresinin iştirakçısı olmuşdu. Tələbə-alim (başqa ifadə tapmaqda çətinlik çəkirəm – V.Q.) adlı-sanlı elm adamları qarşısında şiəlik məzhəbinin İranın qədim dini təlimlərindən biri – məzdəkiliklə əlaqələrinə dair maraqlı və polemik məruzə ilə çıxış etmişdi. O, məruzəsində Məhəmməd Peyğəmbərin yaxın əshabələri sırasına daxil olan İran əsilli Salman əl-Farsinin və bütünlükdə İran amilinin yeni dünyəvi dinin formalaşmasına təsiri üzərində dayanmışdı. Qızı Sürəyya Ağaoğlunun “Bir ömür boylə keçdi” adlı xatirələr kitabında yazdığına görə Qacar hökmdarı Nəsrəddin şah İranı mötəbər elmi məclisdə yüksək səviyyədə təmsil etdiyinə görə gənc Əhməd bəyə sonralar ailənin talismanına çevrilən iri brilyant qaşlı üzük hədiyyə göndərmişdi.

Məruzənin fransızca orijinal mətni ilk dəfə 1892-ci ildə “Les Croyances mazdeennesdans la religion chiite” adı ilə konqresin E.Delmar Morqan tərəfindən hazırlanmış materiallarında (“Transactions of the Ninth İnternational Congress of orientalists” – “Şərqşünasların Doqquzuncu Beynəlxalq konqresinin mətnləri”, London, 1893) çap olunmuşdu. Görünür, konqresdə səslənən bir sıra fikirlər və irəli sürülən fərziyyələr elmi aktuallığını itirmədiyindən həmin kitab 1968-ci ildə Britaniya paytaxtında yenidən nəşr edilmişdi.

Əlbəttə, elm tariximiz üçün bütün bunlar həm maraqlı, həm də ibrətamizdir. Mən isə hər şeydən öncə bir daha yuxarıda xatırlatdığım 23 rəqəminə diqqəti çəkmək istərdim. Bizim dövrümüzdə 22-23 yaşlı gənclər nadir hallarda digər şəhərlərdə keçirilən tələbə elmi konfranslarına qatılırdılar və bu həm şəxsin özü, həm də təmsil etdiyi ali təhsil müəssisəsi üçün diqqətəlayiq uğur sayılırdı. Əhməd bəyin nümunəsində isə söhbət dünyanın nüfuzlu şərqşünaslarının iştirakı ilə keçirilən beynəlxalq elmi tədbirdən gedirdi.

Sorbonna tələbəsi Əhməd Ağayev Londona müəllimləri, məşhur filosof Ernst Renanın (1823-1892) və iranşünas-professor Ceyms Darmstaterin (1849-1894) tövsiyəsi ilə getmişdi. Həyatının son günlərini yaşayan Renan böyük önəm verdiyi tədbirin iştirakçıları sırasında yer ala bilməmişdi. Darmstater isə konfransın ilk günündən sonuna qədər tələbəsi ilə birlikdə olmuşdu.

Günümüzə qədər davam edən (sonuncu, 38-ci konqres 2006-cı ildə min nəfərdən çox alimin iştirakı ilə Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti Abdulla Gülün himayəsi altında Ankarada baş tutmuşdu, hazırda növbəti, 39-cu konqresin Bakıda təşkili ilə bağlı ilkin məsləhətləşmələr aparılır – V.Q.) şərqşünasların beynəlxalq konqreslərinin keçirilmə tarixi haqqında bir neçə kəlmə. Dünya şərqşünasları özlərinin ilk elmi forumuna 1873-cü ildə Fransa paytaxtında toplaşmışdılar. Həmin konqresdə gələcək fəaliyyəti tənzimləmək üçün təşkilati qurum yaradılmış, nizamnamə qəbul edilmişdi.

Bunun ardınca London, Sankt-Peterburq, Florensiya, Berlin, Leyden, Vyana, Stokholm və Xristianiya (Oslo) şəhərlərində beynəlxalq orientalistika konqresləri keçirilmişdi. Nizamnamənin şərtlərinə görə toplantılar yalnız universitet və digər elm mərkəzlərinin vəsaiti hesabına düzənlənməli, sırf elmi xarakter daşımalı, ən başlıcası isə dövlət qurumlarının onun işinə hər hansı şəkildə müdaxiləsinə yol verilməməli idi. Peterburqda toplanan III konqres zamanı çar II Aleksandr elmi forumun xərclərini öz üzərinə götürmək istədikdə təşkilatçılar bununla razılaşmamışdılar. Şərqdə və Afrikada müstəmləkəçiliyin geniş miqyas aldığı bir şəraitdə alimlər bu yolla öz müstəqilliklərini qorumaq, hər hansı siyasi qüvvənin əlində alətə, rupora çevrilmək istəmirdilər.

Britaniya paytaxtından Parisə döndükdən sonra Əhməd Ağayev konqreslə bağlı müşahidə və təəssüratlarını qələmə alaraq Tiflisə, əməkdaşlıq etdiyi “Kavkaz” qəzetinin redaksiyasına göndərmişdi. Kifayət qədər geniş və əhatəli material qəzetin 1892-ci ilin dekabrında çıxan iki sayında özünə yer almışdı. Həmin material mənim rus dilindən tərcüməmdə izah və şərhlərlə birlikdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın əlifbası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2014-cü il tarixli sərəncamına əsasən kütləvi tirajla çıxan “Əhməd bəy Ağaoğlu. Seçilmiş əsərləri” (Bakı, “Şərq-Qərb nəşriyyatı”, 2007-ci il) kitabına daxil edilmişdir.

Şərqşünasların beynəlxalq konqresinə yola düşənə qədər Əhməd bəy artıq Fransanın elmi mühitində müəyyən qədər tanınırdı. Parisin “La Nouvelle Revue” dərgisində İran həyatından bəhs edən silsilə məqalələri (“Fars cəmiyyəti: fars qadını”, “Fars cəmiyyəti: ruhanilər”, “Fars cəmiyyəti: din və dini icmalar”, “Fars cəmiyyəti: teatr (şəbihgərdanlıq nəzərdə tutulur – V.Q.) və onun xüsusiyyətləri”), “La revue bleue politique et litteraire” məcmuəsində isə islam dünyasının problemləri haqqındakı araşdırması onu Fransa elmi mühitində gələcəyinə ümid bəslənən iranşünas kimi tanıtmışdı. Konqresə təqdim etdiyi məruzənin mövzusu da təsadüfi seçilməmişdi. Həmin dövrdə Əhməd Ağayev müəllimi Darmsteterlə birlikdə din tarixi ilə yaxından maraqlanır, qədim irandilli mədəniyyət abidəsi “Avesta”nın fransız nəşrinə əhatəli izah və şərhlər üzərində işləyirdi.

Konqresin açılışı sentyabrın 5-nə nəzərdə tutulmuşdu. Əhməd bəy Londona sentyabrın 4-də, səhər saatlarında gəlmişdi. London onun Peterburq və Parisdən sonra ayaq basdığı üçüncü böyük Avropa şəhəri idi. İlk təəssürat gözlədiyinin əksinə olmuşdu. Hərəkətlilik, canlılıq, qaynar həyat əvəzinə Əhməd bəy Britaniya paytaxtının dərin bir sükunətə daldığını görmüşdü. Səfər qeydlərində yazırdı: “Viktoriya vağzalından (Victoria station) ta Qartal Sarayına (Earls Court) qədər uzanan böyük ərazidəki bu yerlər barəsində tez-tez eşitdiyim qaynar həyatdan, enerji və hərəkətlilikdən heç bir əsər-əlamət görmədim. Mənə çox qəribə gələn evlərin yerləşdiyi qəribə küçələr isə o qədər tənha idi ki, gözümün qabağında faytonçu olmasaydı və hərdən orada-burada xidmətçi qızları görməsəydim, bəlkə də harasa tilsimli bir məmləkətə düşdüyümü zənn edərdim”.

Əhməd bəyin Britaniya paytaxtına gəlişi bazar gününə təsadüf etmişdi. Əhlikef fransızlardan fərqli olaraq pedant ingilislər həmin gün sadəcə istirahətlə məşğul idilər. Bu səbəbdən də şəhər ilk baxışdan ona boş və darıxdırıcı görünmüşdü. Lakin konqres ərəfəsindəki yeganə sərbəst gündən faydalanmaq üçün paltarını dəyişib mərkəzə – Sitiyə yollananda başqa mənzərə ilə üzləşmişdi. Və nə qədər qəribə olsa da, tam fərqli mədəniyyətin daşıyıcısı olan bu şəhərdə keçirdiyi ilk saatlarda Londonla kiçik vətəni Şuşa arasında bənzərliklər görmüşdü: “Xoşbəxtlikdən yolum şəhərin ən qələbəlik yeri olan Pikadilliyə düşdü və ilk təəssüratım yavaş-yavaş dağılmağa başladı. Özünü elə bil doğma Şuşada, Topxanada, ya da köhnə dustaqxananın yanındakı Erməni bulvarında hiss edirsən. Budur, dəstə – dəstə erməni və tatar avaraları gözlərim önündə canlanır. Sanki onlar Tuman xanın fantastik sərgüzəştlərindən dastanlar, ya da Həzrət Əlinin şərəfinə qəsidələr oxuyan bir aşığın, yaxud dərvişin dövrəsinə yığışıblar...”

Hayd-parka toplaşanlar isə milli mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq ilk baxışdan “Şuşa avaralarını” xatırlatsalar da, məşğuliyyətləri tamam fərqli idi. Əhməd bəy usta bir qələmlə bir neçə il sonra Leninin canlı ingilis danışıq dilini öyrənəcəyi bu məşhur meydanın görümlü mənzərəsini yaratmışdı: “Dəstəyə yaxınlaşıram: səliqə ilə geyinmiş mülki paltarlı natiq İncil oxuyur və camaata izah edir. Ondan bir neçə addım aralı başqa dəstənin arasında cavan bir oğlan Maltus nəzəriyyəsi haqda yaşlı kişi ilə mübahisə edir. Üçüncü dəstədə Uayt Çapel (White Chapell –Londonda dünya xalqlarının etnoqrafiya və incəsənətini əks etdirən qalereya –V.Q.) yəhudisinə oxşayan arıq, əsəbi bir şəxs xırıltılı səsi ilə fəhlələrə cəmiyyətdə məruz qaldıqları sosial ədalətsizlikləri hirsli-hirsli və ətraflı izah edir. Bir az aralıda isə qadın, kişi və uşaqlardan ibarət dəstə dini mahnılar oxuyur. Mən tələsik bu ziddiyyətlər labirintindən çıxmaq istəyirəm və parkı tərk edərkən başqa mənzərə ilə üzləşirəm. Böyük bir dəstə adam əllərində üzərinə “Are you saved?” (“Siz nicat tapmısınızmı?” – V.Q.) və “The society of abstinense” (“Ayıqlar cəmiyyəti” – V.Q.) sözləri yazılmış bayraqlarla parka tərəf gedirdi. Bunlar salvasionistlər, yəni Xilas Ordusunun təmsilçiləri, habelə spirtli içkilərdən və papirosdan imtina edənlər cəmiyyətinin üzvləri idilər. Onların yanınca gedən balaca uşaqlar omnibusların üst qatına dırmaşır və sırtıqcasına adamlardan “Sacred Society” (“Müqəddəs Cəmiyyət” – V.Q.) üçün ianə tələb edirdilər”. Bu sətirlər hər şeydən əvvəl onun müəllifinin bədii istedadından və müşahidə qabiliyyətindən xəbər verməkdədir.

London-Şuşa paralelləri onun fikrini qraf Noutbrankın konqres iştirakçıları şərəfinə verdiyi ziyafətdən sonra yenidən məşğul etmişdi. Gecə yarısından keçmiş şəhərin tənha küçələri ilə otelə qayıdarkən xəyalı dörd il əvvəl tərk etdiyi, amma bir an da olsun unutmadığı Şuşaya uçmuşdu. İnkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq insan təbiətinin əzəli, əbədi xüsusiyyətləri haqda düşüncələrə dalmışdı: “London, bu geniş enerji və əmək karvansarası artıq yuxudadır. Nə heyrətamiz ziddiyyətdir! Yenə Şuşa, ümumiyyətlə Şərq və onun ölüm yuxusuna dalmış sakit gecələri yada düşür. İdealı həyat və hərəkət olan ingilis, Qərb ruhunun bu ən yüksək ifadəçisi yaşamının bəzi cəhətləri ilə heyrətamiz dərəcədə Şərqi – sükunət və ətalət diyarını xatırladır. İngilisin guşənişinliyə yaxın ailə həyatı, gündəlik davranış yeknəsəqliyi adamın yadına Şərqi salır”. Yəqin ki, bu gecə düşüncələrində tənqid, yaxud təqdirdən daha çox doğma yerlər üçün nostalgiya axtarmaq düzgün olardı...

Sentyabrın 5-də Burlinqton Gardendə yerləşən London universitetinin binasında şərqşünasların IX konqresinin təntənəli açılışı olmuşdu. Forumun işinə rəhbərlik edən alman əsilli ingilis alimi, Oksford professoru Maks Müllerin (1823-1900) dörd saat çəkən (Əhməd bəy “Kavkaz” qəzetinə göndərdiyi məqalədə nitqin əsas məqamlarına toxunmuş, burada qaldırılan bir çox məsələlərə öz münasibətini bildirmişdi – V.Q.) açılış nitqindən sonra forum öz işini hind, ari, semit (Babil, Assuriya, Ərəbistan), fars, Misir, Çin, qədim yunan, Avstraliya, habelə antropologiya və coğrafiya bölmələrində davam etdirmişdi. Hər şeylə maraqlanan gənc Əhməd bəy imkan daxilində əksər bölmələrin işinə qatılmağa, diqqətini çəkən alimlərlə görüşməyə, onların məruzələrinə qulaq asmağa çalışırdı. Lakin bölmələrin iclasları paralel şəkildə və demək olar ki, eyni saatlarda keçirildiyindən buna hər dəfə müvəffəq ola bilmirdi. Digər tərəfdən, məqalədə sadalanan və qısa icmalı verilən məruzə adları onun vaxtdan kifayət qədər səmərəli istifadə etdiyini aşkara çıxarmaqdadır. Bu məruzələrlə bağlı qiymətləndirmələr, onların əhatə etdiyi mövzular ətrafında yürüdülən mülahizələr isə tam əsasla Əhməd bəyin ensiklopedik bilik və zəkasından danışmağa əsas verir.

İştirakçılar arasında hamıdan gənc olmasına baxmayaraq Əhməd bəy kifayət qədər iddialı və özünə inamlı idi. Məsələn, o, konqresin işinə rəhbərlik edən dünya şöhrətli sanskritoloq və din tarixçisi Maks Mullerin Şərq-Qərb paralelləri haqqında söz açarkən “yeri gəlmişkən qeyd etməliyəm ki, cənab Müllerin idealı mənim “Kavkaz”dakı sonunci məqaləmdə ifadə olunan ideala tam uyğun gəlir” – yazmaqdan çəkinməmişdi. Bu sözlərin arxasında yalnız gəncliyə xas maksimalizm deyil, həm də həqiqi bilik, mövzuya yaxından bələdlik dayanırdı.

Maraqlıdır ki, gənc Əhməd bəy “Şərq – Şərqdir, Qərb – Qərbdir, onlar heç zaman birləşə bilməyəcəklər” kəlamının müəllifi, tarixə Britaniya imperializminin tərənnümçüsü kimi daxil olan gələcək Nobel laureatı Rediard Kiplinqlə də polemikaya girərək Şərq-Qərb münasibətlərində daha bəşəri və demokratik mövqe ortaya qoymuşdu. Konqreslə bağlı qeydlərində o, yazırdı: “Bir yandan Aralıq dənizi ilə Qara dəniz və Xəzər dənizi, o biri yandan da Ural dağları dünyanın iki cəhəti, səmti arasındakı fiziki hədlərdir. Lakin həmin bu məntəqələr eyni dərəcədə Şərqin və Qərbin hər ikisinə də aid deyilmi? Onlar Şərqi və Qərbi bir bütöv kimi birləşdirərək riyazi mənada bölünməz vahid yaratmırlarmı? Darvin dövründə bəşər irqinin vəhdətinə, onun mənşə eyniliyinə kim şübhə edə bilər?”

Amma Əhməd bəy özü də başa düşürdü ki, hələ çoxlarının nəzərində Şərq və Şərq insanı sadəcə ekzotikadır. Belə yanaşma hətta konqres iştirakçıları arasında da gözə çarpırdı. Bunu müəllifin qraf Noutbrankın sarayındakı qəbul zamanı həssaslıqla müşahidə və təsvir etdiyi aşağıdakı epizoddan da görmək mümkündür: “Budur, qırmızı rəngli böyük əba, qızılı haşiyəli uzun və gen-bol cübbədə hündür boylu, ay kimi yumru sifəti passiv, ağır, hərəkətsiz və yayğın ifadəli bir kəşmirli naib görürəm. Evening (axşam-V.Q.) paltarı geyinmiş, döşləri yarıya qədər açıqda qalan və arıq, eybəcər çiyinləri görünən qadınlar “for a glance at the savage” (“vəhşiyə ani bir göz atmaq üçün” – V.Q.) onun çevrəsində vurnuxurlar...”

Əhməd Ağayevin məruzəçilərdən biri olduğu İran bölməsinin iclası sentyabrın 7-də başlanmışdı. İlk olaraq iclasın sədri, britaniyalı şərqşünas professor H.Qoldsmitin fars dilinin üslubi xüsusiyyətləri və farscadan Avropa dillərinə tərcümə prinsipləri haqqındakı məruzəsi dinlənilmişdi. Bundan sonra söz konqresin ən gənc iştirakçısına – azərbaycanlı tələbə Əhməd Ağayevə verilmişdi. Onun məruzəsi, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, şiəliyin mənşəyinə və bu məzhəbin formalaşmasında İran amilinə həsr olunmuşdu. Əhməd bəyin fikrincə, başlanğıc mərhələdə şiəlik nə tam dini, nə də tam siyasi səciyyəsi ilə seçilirdi, “nə isə bunların arasında orta bir cərəyan kimi meydana çıxmışdı”. Əski inanclarla yeni din arasında seçim qarşısında qalan iranlılar “Sasanilər sülaləsinin imtiyazlarını şiəliyin ən layiqli varisinin – üçüncü imam Hüseynin üzərinə köçürərək imamlıq vasitəsi ilə bir növ İranın milli və dini təcəssümünü yaratmışdılar. Bu işdə İsfahan civarlarından çıxmış Məqdək məbədinin oğlu, o zamankı İranda nüfuz sahibi kimi tanınan Salman əl-Farsi adlı bir şəxs xüsusi ilə fəal olmuşdu”.

Məruzədə daha sonra qədim İran və ərəb mənbələri əsasında Salman əl-Farsinin həyat yolunun, bioqrafiyasının rekonstruksiyasına cəhd göstərilmişdi. Əhməd bəy “dini inanclarında dərin tərəddüdlərlə üz-üzə qalan və narahat ruhu üçün İrandan kənarda mənəvi qida axtaran” əl-Farsinin Suriyada yəhudi, Fələstində xristian dinlərini qəbul etdiyini, lakin tezliklə hər iki dini təlimdən xəyal qırıqlığına uğrayaraq həqiqi nicatı islamda tapdığını, Peyğəmbərin əshabələri sırasında yer aldığını göstərmişdi. O, tarixdə həm də müsəlmançılığı qəbul edən ilk fars sayılır. Peyğəmbərin sağlığında Əhli-beytə daxil olan Salman əl-Farsi onun ölümündən sonra Həzrəti Əlinin ən sabit və atəşin ardıcıllarından biri kimi tanınmışdı. Öz növbəsində Həzrəti Əli iranlı müdriki Həkimi-Loğman adlandırmış və elmdə “nəhayətsiz bir dərya” kimi yüksək dəyərləndirmişdi.

Əhməd bəyin fikrincə, islam tarixində Salman əl-Farsinin mühüm xidməti yeni din vasitəsi ilə İran və Ərəb mədəniyyətlərini yaxınlaşdırmaq və bu yolla da islama İranı qazandırmaq olmuşdu: “O, əshabə kimi bu ənənələrin (ərəb fütuhatına qədərki İran ənənələri nəzərdə tutulur – V.Q.) mühüm bir qismini islam dininə gətirmişdi. Bunlardan da göründüyü kimi, Salman əl-Farsi rəvayətlərinin ümumi istiqaməti və ruhu, əvvəla iranlıların Yəzdügirdin varisi kimi baxdıqları İmam Hüseynin atası Əlinin və onun oğullarının xilafətə müstəsna hüquqlarının olduğunu sübut etməkdən və o biri tərəfdən, köhnə İran məzhəbləri ilə yeni islam məzhəblərini birləşdirmək arzusundan ibarət idi”.

İranın qədim mədəniyyətinin daşıyıcıları – Hindistanda yaşayan iranlı atəşpərəstlərin konqresdə iştirak edən təmsilçiləri ilə görüş Əhməd bəy üçün xüsusən maraqlı olmuşdu. O, qeydlərində böyük rəğbətlə söz açdığı Oksford məzunu olan ilk İran əsilli hindistanlı qadının – xanım Zorbaçının məruzəsini böyük diqqətlə dinləmiş, onunla fikir mübadiləsi aparmışdı.

Professor Volfun “Ərəb dilinin fonetikası”, professor Plunketin “Ərəb dilinin avropalılar tərəfindən öyrənilməsi üsulları”, şərqşünas cameəsinin ehtiramla “Böyük Qoca” adlandırdığı professor Qladstonun “Şərq və Qədim Yunanıstan”, Kasatellinin “İranlıların Hindistanda ədəbi fəaliyyəti”, qraf de Qoubernatisin “Xalq nağıllarında əsatirin rolu”, doktor Teylorun “Tasmaniya mədəniyyəti” kimi fərqli mövzulara həsr edilmiş məruzələrinə verdiyi şərhlər 23 yaşlı Əhməd Ağayevin elmdə bir həvəskar deyil, universal zəka və biliklərə malik zəhmətsevər və istedadlı araşdırıcı olduğunu söyləməyə əsas verir.

Konqres çərçivəsində Britaniya muzeyi ilə tanışlıq azərbaycanlı gəncin yaddaşında silinməz izlər buraxmışdı. Muzeyin direktoru doktor Qarnetin icazəsi ilə iclaslar başa çatandan sonra daha bir həftə Londonda qalaraq buradakı bir sıra qədim kitab və əlyazmalarını araşdırmaqla məşğul olmuşdu. Əhməd bəy bu zəngin mənəvi sərvət xəzinəsinin Şərq ölkələrindən – Osmanlı imperiyasından, İran, Hindistan və Misirdən talanaraq gətirildiyini ürək ağrısı ilə qeyd edirdi. Eyni zamanda onları həmişəlik məhvdən olmaqdan qoruduqlarına, sahmana salıb sistemləşdirdiklərinə, bu yolla da bəşəriyyətin mənəvi sərvətinə çevirdiklərinə görə ingilislərə rəğbət və minnətdarlığını da gizlətmirdi.

Davamlı çalışdığı Paris Milli Kitabxanası ilə Britaniya muzeyinin iş prinsiplərini, kataloqlaşdırma səviyyəsini müqayisə edərkən üstünlüyü ingilislərə verir, hətta ümumiləşdirmə apararaq yaşı və həyat təcrübəsi ilə uzlaşmayan, amma həqiqətə yaxın olan nəticələr çıxarırdı: “İstər-istəməz düşünürsən: ingilisin mənəvi istedadsızlığını bu qədər məharətlə ört-basdır edən praktiki həssaslıq fransızlarda olsaydı, onların dühası necə möcüzələr yaradardı!”.

Sentyabrın 10-da konqresin digər iştirakçıları ilə birlikdə Əhməd Ağayev də Böyük Britaniyanın dünya şöhrətli iki ali təhsil ocağı – Oksford və Kembric universitetləri ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdı. Və “Nə bizim Rusiyada, nə də Fransada insan öz gözləri ilə görmədən ingilis universitetinin nə demək olduğunu hətta təxmini şəkildə də təsəvvür edə bilməz” – deyə heyrətini gizlətməmişdi. Ona iki gün Kembricdə yaşamaq, universitet kitabxanası, müəllim və tələbələrin həyatı ilə yaxından tanış olmaq imkanı yaradılmışdı. Universitet rektorunun qonaqların şərəfinə verdiyi ziyafət zamanı digər iştirakçılarla birlikdə Əhməd bəy də burada ənənəyə çevrilən rəmzi ehtiramdan yararlanmış, vaxtı ilə Frensis Bekon və Con Stüart Millin istifadə etdiyi qədəhdən şərab içmişdi...

Şərqşünasların bir həftə davam edən IX London konqresi öz işini sentyabrın 12-də başa çatdırmışdı. Həmin gün doktor Qrant-Doffinin rəhbərliyi ilə ingilis alimləri başqa ölkələrdən gəlmiş həmkarlarının şərəfinə ziyafət vermişdilər. Uzun illər ərzində yaranmış ənənəyə görə iştirakçıların hər biri qısa vida nitqi söyləməli idi. Bütün konqres boyu əsla çəkingənlik nümayiş etdirməyən Əhməd bəy də qocaman alimlərlə birlikdə bu ənənəvi hüquqdan faydalanmışdı.

Rəsmi bağlanış mərasimindən sonra daha bir həftə Londonda qalan Əhməd Ağayev Britaniya muzeyində çalışmaqla bir sırada Şərqlə bağlı digər qurumlarda –“Asiatic Society” (Asiya Cəmiyyətində) və “İndian office” –də (Hindistan nazirliyi) olmuşdu. Həyatının yaddaqalan hadisələrindən biri də Asiya Cəmiyyətini ziyarəti zamanı baş vermişdi. Cəmiyyətin prezidenti professor Devis böyük lütfkarlıq göstərərək onun nadir tarixi relikviyalardan biri – xəlifə Ömərə məxsus Qurani- Kərimlə tanışlığına imkan yaratmışdı.

Nəhayət, Şərq əlyazmalarına və daş basma kitablarına maraq Əhməd bəyi çoxsaylı nümunələrin toplandığı Kingstoun Muzeum və Adriatic Home kimi mühüm mədəniyyət mərkəzlərinə də aparmışdı. O, sentyabrın 21-də alimlər cərgəsində beynəlxalq konqresə qatıldığı Londonu tərk edərək Parisə, alma-materi saydığı Sorbonna universitetinin tələbələri sırasına qayıtmışdı.

Bu, Əhməd Ağayevin Londona ilk və son səfəri olmuşdu. Mənəvi-insani keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirməsə də, intizam və bacarıqlarına heyran qaldığı ingilislərlə növbəti görüşü 1919-cu ildə İstanbulda baş tutmuşdu. Mudros barışıq müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Müttəfiq qüvvələrin tərkibində Osmanlı paytaxtına nəzarəti öz əllərinə alan britaniyalılar onu – Parisə, Versal Sülh konfransına gedən Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin üzvünü Türkiyədə hakimiyyətdən devrilmiş “İttihad və Tərəqqi” partiyasının fəallarından biri kimi həbs edib Malta sürgününə göndərmişdilər...

Bütün bunlar dörddə bir əsr sonra baş verəcəkdi. 1892-ci il oktyabrın 2-də Əhməd Ağayev Londondan Parisə qayıdandan bir neçə gün sonra xeyirxahı, böyük elm adamı və mütəfəkkir Ernst Renan vəfat etmişdi. Bu həmin Renan idi ki, azərbaycanlı gənci “Vətəninə dönmə. Şərq səni udar!”- deyə Fransada qalmağa, özünü elmə həsr etməyə çağırmışdı. Əhməd bəy isə “Şərqin də mənim tək yaxşı təhsil görmüş insanlara ehtiyacı var. Burada öyrəndiklərini gedib öz həmvətənlərinə öyrədəcəyəm” – cavabını verərək əslində qarşısında geniş üfüqlər açan sərfəli təklifdən boyun qaçırmışdı.

O, Fransada qalsaydı, çox ehtimal ki, qısa müddətdən sonra universitet professoru ola bilərdi. Lakin Əhməd bəy Bakı, yaxud Şuşa məktəblərində müəllimlik etməyi Parisdəki professor kürsüsündən üstün tutmuşdu.

Elmi araşdırmaları isə qəzetçilik, siyasi publisistika əvəz etmişdi. Çünki mənsub olduğu xalqın, təəssübünü çəkdiyi türk dünyasının belə fədakar maarifçilik hərəkatına ehtiyacı vardı. Parisdən tamamilə fərqli bir insan kimi qayıdan, tezliklə doğma Şuşada “firəng Əhməd” kimi məşhurlaşan Əhməd bəy Ağayev Şərqin qədim tarixini öyrənməkdənsə, onu çoxəsrlik qəflət yuxusundan ayıltmağı, sabahını, gələcəyini hazırlamağı daha zəruri, daha lazımlı iş saymışdı. Onilliklər boyu yorulmadan bu istiqamətdə çalışmışdı. Yəqin ki, zəhmətinin bəhrəsini gördüyünü söyləmək mümkündür. Çünki Azərbaycanın qısa müddətli istiqlalının şahidi olmuş, yeni Türkiyənin qurucuları sırasında yer almışdı.

Gənclik illərinin tutqusu, stixiyası olan elmə isə aradan otuz ildən də çox vaxt keçəndən, mübarizə və ehtiraslar qismən sakitləşəndən sonra qayıda bilmişdi. Həm də iranşünas kimi yox, tamamilə fərqli ipostasda – yeni qurulmuş Ankara universitetinin konstitusiya hüququ professoru kimi...

Sentyabr, 2014-cü il, Bakı.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2014.- 4 oktyabr.- S.14-15.